Ləzgi dilləri

Ləzgi dilləri — Nax-dağıstan dilləri ailəsində on dili birləşdirən dil qrupu. Bu dillərdə təqribən 900 min nəfər danışır (2008, təqribi qiymət). Dağıstanın cənub rayonlarında (Aqul, Axtın, Dərbənd, Məhərrəmkənd, Tabasaran və s.) və Azərbaycanın Xaçmaz, Şəki, Qax, Zaqatala, İsmayıllı, Quba, Oğuz, Qusar və Qəbələ rayonlarında yayılmışdır.

Ləzgi dillərinin əhatə dairəsi müxtəlifdir. Məsələn, ləzgi dilində yarım milyon, arçin dilinin isə əlifbası yoxdur və ond cəmi kiçik bir kəndin əhalisi danışır.

Bir neçə min il əvvəl müasir ləzgi xalqlarının əcdadları umumi bir proto-ləzgi dilini istifadə edirdi, lakin zamanla dillər deyişib və indik halını alıb.

Ləzgi dillərin bənzərliyi:

Ləzgicə	Rutul Ləgicəsi	Saxur Ləzgicəsi	Ağul Ləzgicəsi	Tabasaran Ləzgicəsi
зун	зы	зы	зун	(у)зу
вун	вы	гьу, ву	вун	(у)ву
тIуам,ам, хьан	аӀад	мана	тӀи, ги, хьали	думу, му(гъу)
чун	йаӀ	ши(н)	чин	(у)чу
куьн, чуьн	вэ	шу(н)	чун	(у)чӀву
абур, тIуабур	́аӀбыр	манбы	гивар, мивар, ливар	дукьри, дурар
и, им	мид	ин, ман	и	му
а, гьа, тIуама	аӀад	шенке	а	гьадму, тму
инал, инаъ	м́ия	инаь	миса	мушваъ, гьамушваъ
а́наъ, гьанал, гьанаъ	ти́на	гьан	ана	гъушваъ, гьадшваъ
вуж, фуж	вуш	вож	вуж, фуж	фуш, гьуш
вуч, фуш	щ́иви	[[]]	фи	фу, фи
гьина	й́илы	[[]]	нанди	наан, наши
мус, гьила	мыс	мыс	мус	гьела, фила
гьикӀ, фикI	ш́увны	[[]]	гьикIи, фиштIи	фици
ваъ, туш,	ваъ, диш	-деш	ваъ	-дар
вири, санал	син, сие́ни	[[]]	вери	вари
пара, ацIаъ	бал́а	[[]]	пара	аьхчӀваъ
са шумуд, са чIиб	ш́умуд иди	[[]]	са шумут, са чIуькъ	цӀюбси, са цIиб
са чӀиб, тIимил	п́ядды	[[]]	са чIуькь, тIимил	са цӀюб, са цӀиб
маса, матту, ччара	м́адды	бадалин	сараф, ччара	жжара
сад	са	са	сад	саб
кьуед	кьуад	кьоІд	къуд	кьюб
пуд	(хьи́)быд	(хье)быд	(хьи)буд, (шуь)буд	(ши)буб
кьуд	(йу́)кьуд	(йо)кьуд	кьуд	(йю)кьуб
вад	хьуд	хьод	(уь)фюд	хьуб
чӀехи, аха	чlехӀи́д	чIяхи	ахӀа	аьхюв
яргъи	хӀуля́хӀды	[[]]	ерхеф	ярхув
гьяркьуь	а́къурды	[[]]	аркъеф	яркьув
яцӀу	хули́хьды	[[]]	цӀуеф	ацӀув
залан	йю́къды	[[]]	юркъеф, къекъеф	гъагъув, аькъюв
гъуечӀи, бицӀи	кӀы́ды	[[]]	бицӀи	бичьив, бицӀув
куьруь, жекьи	джи́кды	[[]]	кьантӀа жекъеф	жжикъув
гуьтӀуь	иса́лды	[[]]	гутIуф	ккурув
шуькӀуь	кӀхӀы́лды	[[]]	шиккеф, кӀиллеф, туллеф	чӀиллув
паб, хнуб	хьыды́лды	хьунаще	хир, хумбеф	шив
итим, гъуьл	эӀдя́ми, (вы)гӀы́л	адамий	шуй, идем	адми,жилур
инсан, кас	инса́н	адами	инсан	адми, инсан
бицIек, шуьнуькъ	хыны́х	бала	багӀаж, шиниккв	бицӀур
паб, къари	гъари́	хъунаще	баб, хьири	хпир
гъуьл, шу	(вы)гӀы́л	адамий	шуй, шув	жви, жву
диде, бах	нин	ед'	бав, баб	дада, баб
дах, буба	дид	дакӀ	дад	гага, аба
гьайван, нечхир	хъейва́н	хьайван	хӀайван, нахчир	гьайван, кьуцӀбил
гъед, чIичI, балугъ	балу́гъ	балугъ	чӀекӀ, балугъ	чичӀ, балугъ
нуькӀ, жакьв, шуьруькIв	шуру́к	[[]]	жакьв	жакьв
кицӀ	тыла́	[[]]	тарта, гъуй	ху
нетI	лихӀь	[[]]	нетт	ницц
гъуьлягъ,илан	гӀар	[[]]	илан, рашв	битӀ
шар, милегъ	мулу́х	[[]]	шар, милякъ	мяляхъ
ттар, кIар	хук	[[]]	дар,кӀур, цӀахун	гьар
ттам, рук	дам	чӀалагъ	дар, рукк	яркку
тӀуал, ланш, кIарас, кIуанч, кIекIес, ппая	тъул	дал	рес, кӀаш, кӀекӀец, пӀая	маргъу
цIирх	ямиш	[[]]	цIирх	цӀиргъ
цил, тум	т́ухум	цыл	цил, тум	цил, дил
пеш, кIеш	кӀурукӀ	[[]]	цӀав, кӀеж, пӀагӀаж	кӀаж
ппун, чӀарахв, дувул	гӀаб	[[]]	мерӀ, кьачӀай, бун	жжив, кьав
чгал, къеркъ	джуга́л	[[]]	къарк	гали
цIуьк	бычӀ	[[]]	тук	куку, кюккю
векь, чIур	укьх	окӀ	чӀир	укӀ
еб, чIуьл	у́хур	[[]]	гатӀил	тӀурин
хам, къар	къыды́къ	[[]]	хам,, къарг, кьудекь, леӀ, кӀечӀ	кьирикь
йакк	йакк	чура	йакк	йикк
ивви, ви	э́Ӏбы	еби	ииъ	иффи
кӀараб, уьркI	кьӀыры́б	баркӀ	кӀараб, ирк	йиркк
макь, хъуцIур; чIем, чIах	кӀхыш	[[]]	мав	хьял, чагъ
ккакка, вецерцI	гъылы́гъ	гъугъ	гъарагъал	гугу, пелихюв
карч	кач	[[]]	кӀарч	карчӀаъ
ттум, ручI	джибы́р	биӀтй	руж	рижв
цӀакул	гъана́т	[[]]	пӀурцӀ	зик, хьинцӀ
чӀар	чӀар	чӀар	чӀар	куш
кьил	(у)кӀу́л	[[]]	кӀил	кӀул
яб	уб	кӀири	яб	ив
вил, уьл	ул	ул	ул	ул
нер	хьэхь	[[]]	хъвяхъ	хъюхъ
сив, кIуф	гъал	[[]]	сив	ушвъ
суах, сас	сыс	[[]]	силев	сиби
мез	миз	мыз	мез	мез
кек	хьэб	[[]]	кӀиркӀ	шшав
кьуьл	гъил	хыл	лакун кен	гъумпӀ
кӀвач, лик	гъил	гъел	лак	ликк
метI, кьунт, гъамгъ	къуа́къ	[[]]	къакъ	кьамкь
гълин гъаб, гъил	хыл	хыл	хил	хлин гагь, хил
лув	гъана́т	[[]]	хьар	хилицц, хлинцц
(ру)фун	(у)хӀу́н	[[]]	фун	фни
рад	ру́д	рыд	руд	руд
гардан, кьам, хев	гарда́н	гардан	гардан	хьянтӀ
юкь, кьул	йикӀъ	къыл	кафал	кьял, йирф
хур	(мы)хы́р	хыр	(му)хур	(му)хур
рикӀ	йикь	йикӀ	иркь	юкӀв
лекь	лакӀ	лыкI	лекь	ликӀ
хъун	(ра́)гӀас	[[]]	(у)хас	(уб)гъус
тӀуьн	и́ляс	[[]]	(гӀуь)тӀас	уьпӀюз, (уь)тӀюс
жакьун, кӀасун, саралай авун	сыс аӀас	[[]]	кьатӀикӀас, чуркъас	гъанцӀ апӀуб
фитӀинун	тӀу́джас	[[]]	супас	ккубхъус, чъуггус (чъубггус)
тфу авун, цуькIуьн вигьин	тӀу ле́ес	[[]]	[[]]	тув апӀуб, шюш ккартӀуб
кьакьумарун, экъуьчун	хӀу ла́ас	[[]]	[[]]	чӀябгъюс
уф гун	уӀуф а́Ӏас	[[]]	уфкъучикъас	уф апӀуб
ял къачун	нафа́с ля́шус	[[]]	нафас дивас	ачӀаккуб
хъуьруьн	якьъ а́Ӏас	аьлкьана	илкъас	аьлхъюб
акун	аӀгас	[[]]	агвас	аьбкъюв, аьркъюв, рякъюб
ван атун, ван хьун	ун а́хӀус	гъажхес	ун ваьс	ерхьуб, абкув, йибхьув
чирун	а́цӀас	[[]]	хьар вьас	аьгьяхьуб
кьатIун	фикр а́Ӏас	фикир хаьас (хес)	фикир къас	хиял апӀуб
ни чIугун	ил а́Ӏас	[[]]	нии къас	ниъ ззиггуб
кичӀе хьун	гичӀ а́Ӏас	[[]]	гьучӀвас	гучӀ апӀуб
ксун	са́хас	[[]]	гъархьас	абхус, ахус
уьмуьр гьалун	яӀша́миш	[[]]	яшамиш ваьс, дуламиш ваьс	чӀейи гъудзус
кьин, рекьин	йикӀи́с	[[]]	кӀес, кечӀмиш ваьс	ликӀус, кӀус
рекьин, яна кьин	йикӀя а́Ӏас	[[]]	кьини	йихус
женг чӀугун, ягъунар гьалун	ки́читкхас	[[]]	[[]]	чӀибггус, кчӀихус
гъуьрч авун, гъуьрч ягъун	[[]]	[[]]	[[]]	хючи апӀус
ягъун	кы́чипхыр	[[]]	[[]]	йевус, гъевус
атӀун, тукӀун	сур а́Ӏас	гатхас	[[]]	алдабтӀус, гьарабтӀус
паюн, чара авун	гуаӀл а́Ӏас	[[]]	[[]]	капӀус
сухун, хусун	ы́хыс	[[]]	[[]]	аьрхюс
чухун, цIарун	ча́ркуас	[[]]	[[]]	цӀахуб, чӀюргъюб
эгъуьнун	лэ́йхас	аликӀарас	[[]]	иригьус, уьрхъюс, уьдюхъюс
сирнав авун	хьяд а́Ӏас	[[]]	[[]]	чӀучӀуруфан, ккадаури гъягъюб
лув гун	лэ́йчас	[[]]	[[]]	тӀибхус, тӀирхус
къекъуьн, фин	йи́рхӀыс	хохарас, икарас	[[]]	гъягьюс, ругъус
атун	йи́кӀыс	[[]]	[[]]	гьюс
къаткун	а́Ӏлукас	[[]]	[[]]	дахъус
ацукьун	су́кьус	[[]]	[[]]	депӀюс, деуъс
акъвазун	лу́зас	[[]]	[[]]	дийикъус, дугьубжъус
алчударун, элкъуьруьн	рувхьа́ ́Ӏас	[[]]	[[]]	гьибицӀус, илтӀикӀус
аватун	лу́кас	[[]]	алархьас	алдакус, аъхъус
гун, вугун	выс	[[]]	[[]]	тувус
кьун	ха́къас	акъас	[[]]	бисус, дисус
чуькьуьн, илисун	сичи́бгӀас	[[]]	[[]]	чӀибкьус, чӀиркьус
гуьцӀун, алтадун	эхӀле́йтяс	[[]]	[[]]	архус, кттатус, каратус
чуьхуьн	йи́дгӀыас	[[]]	[[]]	жжикӀус
михьин	тамы́зыӀын	[[]]	[[]]	жжабкус, марцц апӀуб
ялун, чӀугун	ки́чӀиткас	[[]]	[[]]	ззиггус, ззивус
эцягъун, хъутIар гун	ки́чидхас	басмиш	[[]]	хъиззибггус, хъиззиггус
гадарун, вигьин, гьалчун	ха́чатхӀыс	ахас	[[]]	гатаахьус
хрун, кутӀунун	ху́лхас	[[]]	[[]]	хъибтӀус, хъивижжус
цун	ле́йгас	[[]]	[[]]	бирхус, дирхус
гьисабун	аӀса́б а́Ӏас	галтгас	[[]]	вубхус, вухув (вурхуб)
лугьун	а́Ӏлгас, уӀхӀу́с	ехес	[[]]	кӀус, ппуз, кттухуб
мани лугьун, лугьун	майни́ а́Ӏас	[[]]	мани лугьун	мяъли урхус
къугъун	у́ӀлкӀас	[[]]	[[]]	тамаша апӀус
сирнав авун, аькъвен?	хӀяд а́Ӏас	[[]]	[[]]	лагъунди
авахьун	су́вхӀура	[[]]	[[]]	литӀан, битӀал
тӀакьун, муркӀади кьун	сигӀи́р	[[]]	[[]]	миркк хьуб, аргъус
дакӀун	то́вхыр	[[]]	[[]]	ирппус, аьргъюс
рагъ	вири́гъ	веригъ	рагъ	ригъ
варз, варц	ваз	ваз	ваз	вадз
гъед	ха́дей	халне	хӀад	хажж, хяд
яд (ци в эргативе)	хьяд	хьан	хьед	щид, шар
марф, къвал	уӀгӀа́л	гори	угъал	мархь, хмул
вацӀ	мыри́, ляцӀ, няцӀ	дама	лецӀ, нецӀ	нир
вир	гюл	гол	гӀуьр, дагар	даггар
гьуьл	дерья́	[[]]	хӀуьл	гьюл
кьел	кӀял	кьев	кьал	кьил
къван	даа́р	гъаже	гъван, кьут	гъан
къум	гъум	гъум	къум, шуьм	гъум, симс
руг	туз	тоз	ругар, гъубар	бишируг, чюрх
чил, накьв, руг	дунье́	чӀиже	жил, некъв	жжил, руг
циф	хя́льбы	[[]]	къири, булут, амсар	амс
циф	гыбы́л	чамра	диф	жжиф
цав	хӀъал	хав	зав	дзав
гар, къай	кула́к	йелкан	тереб, кулак	микӀ
жив	йиз	йиз	ибх	йиф
мурк	мыкӀ	мик	меркв	мигги, миркк
гум	хӀум	кума	кум	кум, гълукӀ
цӀа, цӀай	цӀей	цӀа	цӀа, цӀай	цӀа
руьхъ	рыкӀ	йилкъ	руькъ	кӀирхъ, рюкъ
ккун	у́ӀтхӀуур, ли́кӀуур	[[]]	[[]]	ургуб
рехъ	ракъ	йякъ	ракъ	рих, рякъ
сув	сыв, бан	сива	сув, су	сив, сирт, унцӀ
яру	и́рды	[[]]	ире	ирув
[[къацу]	ш́илды	[[]]	гъазе	чрув
хъипи	дара́къды	[[]]	хъуьхъе	къархув
лацу	джа́гарды	[[]]	жагвар	лидзув
чӀулав	лы́хды	кӀарин	кӀаре	кӀарув
йиф	уӀш	халм	гӀуьш	йишв, мичӀи
югъ	йыгь	йигъ	йагъ	йигъ
йис	сян	йеш, сен	ис	йис, фасл
чими	си́гьыд	гулман	[[]]	манув
къайи, мекьи	мы́къды	микӀан	мекӀ	мичӀлув
ацӀай	а́цӀыд	[[]]	[[]]	ацӀнайюв
цӀийи	цӀи́нды	[[]]	цӀае, цIиган	цӀеюв
кьуьзуь, цIуру, сур, усур	йи́сды	йисен	[[]]	ерсюв, кьавув
хъсан	ы́Ӏхды	йуджун	[[]]	иджув, ужжув
хъел квай, пис	п́исды	[[]]	[[]]	харжжув
ктӀай	сичи́д	[[]]	[[]]	гъутӀув
кьацӀай	чяппя́лды	[[]]	[[]]	чиркув, алацӀнайюв, кацӀнайюв
дуьзди, цΙал	дю́зды	[[]]	[[]]	сагънув
элкъвей, кварква	ругӀу́д	[[]]	[[]]	цӀицӀмигув, гургумув
хци	ра́чды	[[]]	[[]]	учӀрув, дярхнайюв
къуьруь	ба́рды	[[]]	[[]]	дуркьрув
цӀалцӀам	на́зды	[[]]	[[]]	аьлжжяхюв
кьежей, ламу, куьцIей	лам ад	[[]]	[[]]	кьяшшув
штIум; хъукъвай, кьурай (азерб.)	гӀуру́д	[[]]	[[]]	гъерццув
дуьз	дю́зды	[[]]	[[]]	дишшув
мукьув	бе́йды	[[]]	[[]]	багахьайюв
яргъа	хыры́ды	[[]]	[[]]	ярхлахьайюв
эрчӀи	аӀа́рчяд	[[]]	[[]]	харччул
чапла	гады́хӀды	[[]]	[[]]	гагул
къвалав, патав, мукьув	бе́йда	[[]]	[[]]	багахь, -хь
-а, -е, -уна/ -уни, -да	а́ра	[[]]	[[]]	-ъ, -гу
галаз, гваз	-хад	[[]]	[[]]	-хьри, -хь
ва, -ни	н	йе	[[]]	ва, -ра
эгер, ятӀа, айгьана	э́гяр	эгер	[[]]	ккунш, -ш, -дарш
вучиз лагьайтӀа	йи́схӀуйны	чунки	[[]]	швуман
тӀуар	дур	до	тур	цӀур, дзур

Qrupun tərkibi

Ləzgi dilləri qrupuna aşağıdakılar aiddir:

• ləzgi dili,
• tabasaran dili,
• aqul dili,
• rutul dili,
• saxur dili,
• arçin dili,
• udin dili,
• buduq dili,
• qrız dili,

Ləzgi dillərinin əksəriyyəti dialektlərə malikdirlər və bəzən bu dialektlər bir-birini başa düşmürlər. Ləzgi dillərinin morfologiyası üçün çoxhallılıq səciyyəvidir (hallann sayı dildən-dilə 10-dan 30-a qədər artıb-azala bilir). Sintaktik sistemidə isə nominativ, erqativ, dativ konstruksiyalar səciyyəvidir.

Mənbə

• Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985.
• Зaгирoв В. М. Истoричeскaя лeксикoлoгия языкoв лeзгинскoй группы. Махачкала, 1987.
• Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980.

1. https://www.elibrary.ru/item.asp?id=12773254 (#bare_url_missing_title).