fbpx
Wikipedia

Krım tarixi

September 10, 2021

Krım tarixi—Krımın keçmişi.

Ən qədim tarix

Tarix boyu Krım müxtəlif xalqlar tərəfindən idarə edilmişdir. Kimmerlər bu yarımadanı e. ə. VII əsrdə məskun etdi, kimmerlərdən sonra skiflər Krımı aldı. Yerli kimmerlər bu səbəbdən dağlara köçürülüb təcridə uğradılar. Qədim yunanlara bu tavr tayfaları adı ilə məlum olublar və yarımada ta XX əsrin əvvələrinəcən həm inzibatlıqda, həm də ədəbiyyatda Tavrika və ya Tavrida kimi də tanınırdı.

E.ə. əvvəl VI - V əsrlərdə əraziyə türkmənşəli skiflər və sarmatlar hakim olublar. Daha sonra yunan Pantom çarlığının təsirinə düşən yarımada yenidən skiflərin əlinə keçir.

E.ə. V əsrdə yunanlar burada ilk koloniyalarını saldılar. Sonralar burada ellini Bosporus dövləti əmələ gəldi. Dövlət Roma imperiyasının tabeliyində idi.

Eramızın III əsrində qotlar Krım üzərindəki skif hakimiyyətinə son qoyurlar. Qısa müddətdən sonar yarımada Asiyadan Avropaya yürüş edən hunların nəzarətinə keçir. VI əsrdə yarımada Bizans tərəfindən işğal olunur.

Sonralar qotlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, Kiyev rusları, Bizanslılar, qıpçaqlar və monqollar buranı bir-birinin ardınca işğal etmişdilər.

Eramızın XIII əsrində Genuyalı və Venesiyalı tacirlər Krımda bir neçə sahilyanı ticarət şəhər və qəsəbələr salmışdılar.

Orta əsr tarixi

Krımdakı müsəlman Türk (tatar) varlığı əsasən 13-cü əsrdə tatar istilaları ilə əlaqələndirilsə də, ümumiyyətlə, bölgədə türk varlığının tarixi 3-4-cü əsrlərə qədər uzanır. Krımda Xəzər Xaqanlığının hakimiyyəti 9-cu əsrin 2-ci yarısında başa çatıb. Lakin bölgəyə türk axını davam edib. 10-cu əsrdə peçeneqlər, 10-11-ci əsrlərdə qıpçaq Kumanların axınları bölgənin etnik mənzərəsinin formalaşmasına ciddi təsir edir.

Qıpçaq türklərinin 11-ci əsrdə İslam dinini qəbul etmələri sonrakı əsrlərdə Krım ilə Anadolu arasında yüzillərlə davam edəcək güclü bir bağın qurulması ilə nəticələnib.

Yarımadada Qıpçaq hakimiyyəti 13-cü əsrin ortalarına qədər davam edib. Bu dövrdən başlayaraq bölgədə Çingiz Xanın törəmələrinin qurduğu başqa bir türk dövlətinin – Qızıl Ordanın əsası qoyulub. Onların hakimiyyəti təqribən 100 il sürüb.

14-cü əsrdə Qızıl Ordanın rəsmən İslam dininə keçməsi ilə bölgədə tam 500 illik tatar hakimiyyəti başlayıb.

Krım xanlığı

  Əsas məqalə: Krım xanlığı

XII və XIV əsrlərdə Rusiyanın içərilərinə irəliləyən tatar qəbilələri köçəri həyatlarını buraxaraq Krıma yerləşirdi. Qızıl Ordanın süqutundan sonra bu bölgədə başlayan hakimiyyət mübarizəsi Çingiz xanın oğullarından Cucinin kiçik oğulu Toxa Temür soyundan gələn və tatarları idarə edən Hacı Gərayın qələbəsi ilə nəticələndi. Hacı Gəray XV əsrin əvvəlində bir qrup tatarın Kral Vitoldun rəhbərliyindəki Litvayaya sığındığı dövrdə doğulmuşdu. "Şirin" qəbiləsinin köməyi ilə Krımda hakimiyyəti ələ keçirdi. 1441-ci ildə öz adına pul kəsdirdi.

Hacı Gəray öldükdən sonra oğlulları Mengli Gəray ilə Nur Dövlət arasında taxt davası başlandı. 1475-ci ildə bölgəni fəth edən osmanlılar vəziyyətə son qoydular və Mengli Gəray xan elan edildi. Krım qüvvələri Osmanlılar tərəfindən döyüşlərə ilk dəfə, Sultan İkinci Bəyazidin, 1484-cü ildəki Akkerman səfərində qatıldılar. 1502-ci ildə isə Mengli Gəray Saraya hücum etdi və Qızıl Orda xanlığına son böyük zərbəni vurdu. Bundan sonra Krım xanlığı, Qızıl Orda torpaqlarını ələ keçirməyə başladı, Qazan və Həştərxan xanlıqları da ələ keçirildi. Bu isə Moskva knyazliği ilə rəqabətə səbəb oldu. 1521-ci ildə Məmməd Gəray Moskvanı mühasirəyə aldı, rusları məğlub edərək vergiyə bağladı. Ruslar vergini I Pyotr zamanına qədər ödədilər.

"Briqada bəy" ləqəbli, Perekopda böyük müvəffəqiyyətlər əldə edən, daha sonra kazaklarla birləşib polyaklara qarşı döyüşən məşhur Krım Tatar komandiri, 1551-ci ildə taxta keçən I Dövlət Gəray 1571-ci ildə müvəffəqiyyətli bir səfərlə Moskvanı mühasirə etdi. Çərkəzlər, noqaylar və qıpçaqlar kimi xalqlardan ibarət olan böyük ordusu ilə rusları məğlub etdi və Moskvanı yandırdı. Bu səfərdən sonra Dövlət Gəray, növbəti il üçün bütün Rusiyanı fəth etmək üçün plan hazırladı, amma 1572-ci ildə Moskvanın 60 km cənubunda, Molodidə böyük məğlubiyyət üzündən plan ləğv olundu.

Dövlət Gərayın 1577-ci ildə ölümündən sonra, Krımda taxt mübarizəsi başladı. 1588-ci ildə taxtı "Bora" ləqəbli İkinci Qazi Gəray ələ keçirdi. İkinci Qazi Gəray, Osmanlı-Avstriya döyüşlərində böyük müvəffəqiyyətlər qazandı, amma 1607-ci ildə vəbadan öldü. XVII əsr ortalarına doğru həm ruslarla, həm də başıpozuq birliklər yaradaraq, talanlar edən kazaklarla daim mübarizə edildi.

Ruslarla edilən 1676-1681-ci il müharibəsinin sonunda, Osmanlı dövləti, ruslarla danışıq aparma səlahiyyətini Krım xanlığına verdi. Krım xanı Murad Gəray da Ruslarla 20 illik bir barış imzaladı.

XVII əsrin sonlarında Moskva knyazlığı artıq güclü bir dövlət olan Rus çarlığı halına gəlmişdi. Tatarlar üçün artıq Moskvanı yağmalamaq və ya vergiyə bağlamaq çox çətin idi. Moskva xaricində isə Lehistan olduqca güclənmiş, Rusiyanın hər yerinə yayılan kazaklar isə davamlı mövqe yaratmışdılar. II Vyana mühasirəsində Murad Gəray və Krım ordusu Osmanlılara köməyə gəlmişdir, amma bəzi qaynaqlar bu mühasirədə Murad Gərayın Vyananı qurtarmağa gələn Lehlərin önünü bilərək kəsmədiyini yazar, yəni mühasirənin müvəffəqiyyətsizliyində Murad Gərayı günahkar bilirlər. Bu məlumat tam olaraq təsdiqlənmiş deyil. Vyana müvəffəqiyyətsizliyindən sonra Murad Gəray taxtdan salındı və II Hacı Gəray taxta keçdi. II Hacı Gərayın çox qısa sürən xanlığından sonra, 1684-cü ildə taxta keçən və parlaq bir hökmdar olan I Səlim Gəray, Müqəddəs İttifaq qüvvələrinin Osmanlı dövlətinə qarşı döyüşlərində əhəmiyyətli rol oynadı. Rusların Krım səfərlərinin, Lehlilərin 1687-1688-ci illər səfərlərinin qarşısını aldı, dörd dəfə keçdiyi Krım taxtında böyük müvəffəqiyyətlər əldə etdi. Səlim Gərayın müvəffəqiyyətlərinə baxmayaraq Osmanlı dövləti bu döyüşləri itirib Karloviça Andlaşmasını imzaladı. Sonrakı dövrlərdə Osmanlıların Avropa qarşısında geriləməsi və Rus çarlığının böyük yüksəlişi Krıma olduqca təsir etdi. 1735-1739-ci il Osmanlı-Rus müharibəsində, ruslar Bağçasaraya qədər girib bölgəni yağmaladılar. 1768-1774-ci il Osmanlı-rus müharibəsində Bessarabiya (1770), Krım yarımadası (1771), ruslar tərəfindən işğal edildi. Bu hücumlara Krım Gəray müqavimət göstərməyə çalışdı. Döyüşü sona çatdıran 21 iyul 1774-cü il tarixli Kiçik Qaynarca müqaviləsi ilə Krım, Osmanlı himayəsindən çıxdı və tam müstəqil oldu. Yalnız dini işlər üçün Osmanlı xəlifəsinin səlahiyyəti tanındı.

1777-ci ildə rus tərəfdarı kimi tanınan Şahin Gəray taxta keçdi. Osmanlı tərəfdarı olan II Bahadır Gəray, xanlıq mübarizəsində Şahin Girayı məğlub edə bilmədi. Bu dövrdə ruslar bölgəyə çoxlu slavyan immiqrantı yerləşdirdilər. 1779-cu ildə imzalanan Aynalıkavak müqaviləsi ilə, Krım xanlarının sərbəst seçilməsi, rus əsgərlərinin Krımdan çəkilməsi, Osmanlı dövlətinin Şahin Girayı tanıması maddələrini qəbul edildisə də, ruslar müqaviləyə əməl etmədilər. 1783-cü ildə II Yekaterinanın əmri ilə Krım işğal edildi. Artan rus təsirinə qarşı xalq qiyam qaldırdı və Bahadır Gəray taxta keçirildi. Şahin Gəray isə ruslara sığındı. 1785-ci ildə Şahin Gəray rus ordusunun köməyi ilə Krıma daxil oldu. Daha sonra ruslardan istədiyini ala bilməyib İstanbula sığındı. Əvvəlki hərəkətlərinin əvəzi olaraq Rodosa sürgün edilib orada edam olundu.

Osmanlı dövləti Krıma girən ruslara qarşı yeni bir döyüşə başladı, lakin, müvəffəqiyyət qazana bilmədi və 1792-ci ildə Yaş müqaviləsi ilə Krımın Rusiyaya birləşməsini qəbul etdi.

Təqribən 300 il sürən bu ittifaq 1769-1774-cü illərdə davam edən Osmanlı-Rusiya müharibəsinin nəticəsində imzalanan Kiçik Qaynarca müqaviləsi ilə başa çatıb.

Krım Rusiyanın tərkibində

Sözdə müstəqil elan edilən Krım xanlığı, rus diplomatlarının intriqası ilə baş verən daxili müharibə səbəbilə gücdən düşüb və ardınca 1783-cü ildə II Yekaterinanın zamanında Rusiyaya ilhaq edilib. Osmanlı isə bu itki ilə razılaşmasa da, 1792-ci ildə Krımın Rusiyaya birləşməsini müqavilə ilə qəbul etməyə məcbur olub.

Məhz ilhaqdan sonra Rusiya öz imperialist siyasətinə sadiq qalaraq məskunlaşdırma və köçürmə siyasətini burda da tətbiq etməyə başlayıb. Rusiya Krımı ruslaşdırmağa başlayıb və çox sayda rus ailələri – bu gün Ukraynanın şərqində Rusiya bayraqlarını binalar üzərinə qaldıranların və rus ordusunu köməyə çağıranların əcdadları - yarımadaya köçürülüb. Tatarlar isə əksinə, siyasi və iqtisadi təzyiqlərə tab gətirməyərək, topu halda Osmanlıya üz tuturlar.

Krım XX əsrdə

Sovet İmperiyasının qurulması ilə Krımda tatarlara münasibətdə bir tərəfdən etnik diskriminasiya, digər tərəfdən 1944-cü ildə Stalinin birbaşa qərarı ilə kütləvi deportasiya siyasəti həyata keçirilib. Tatarlardan boşalan yerlərə isə elə həmin ildən başlayaraq ruslar və ukraynalılar planlı və sistematik şəkildə yerləşdiriliblər.

Tatarların deportasiyası ilə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası da 1946-cı ildə ləğv edilib və bir vilayət olaraq Rusiya Sovet Sosialist Respublikasına birləşdirilib. 1954-cü ildə Ukraynanın “Rusiyaya birləşdirilməsinin” 300 illiyi münasibəti ilə isə Krım vilayəti Ukrayna SSR-nin tərkibinə verilib. Bu “hədiyyə” 1991-ci ildə Sovet İmperiyasının dağılmasından sonra iki dövlət arasında əsl problemə çevrilib. Krım isə artıq Ukraynanı tərkibində muxtariyyət statusu əldə edib.

Krım tatarlarının sürgünü

  Əsas məqalə: Krım tatarları

II dünya müharibəsindən sonra SSRİ rəhbəri Stalin Krım türklərinin müharibə dövründə almanlarla əməkdaşlıq etdiyini iddia edərək sürgünə göndərilmələrini əmr etdi. Əmr 18 May 1944-cü ildə Krım türklərinə çatdırıldı. İki saat içərisində, evlərindən heç bir əşya almadan, olduqları kəndin, qəsəbənin, şəhərin meydanında toplanmaları əmr edildi. Evini tərk etmək istəməyənlər zorla aparıldı. Müqavimət göstərənlər qundaq zərbələri ilə dərhal elə orada öldürüldü. Qışqırıqlarla inləyən səmanın qaranlığını deşməyə çalışan günəş, qana bələnmiş Krım torpaqlarına ilk işıqlarını göndərəndə 423,1 min nəfərdən ibarət olan Krım Türkləri heyvan daşınmasında istifadə edilən qatarlar vasitəsi ilə sürgünə göndərildilər. Vaqonlara doldurulanların 57 min nəfəri 0-5 yaş arası uşaq, 68 mini isə 60 yaşdan yuxarı yaşlı insanlar idi.

Sabahısı gün Arabat bölgəsində bir kənddə 150 Türkün unudulduğu aydın oldu. Xəbər Stalinə çatdırılanda əmr verdi: «Bunların işini 24 saat içərisində bitirin!» Əmr yerinə yetirildi: körpə, qoca və gənc demədən bütün kənd xalqı, kiçik bir gəmiyə dolduruldu. Gəmi, sahildən bir neçə mil açılandan sonra dərhal batırıldı. Qara dənizin sərt dalğaları soydaşlarımıza məzar oldu. Türklərlə birlikdə Krımda yaşayan yəhudi dininə mənsub türklərlə eyni dinə mənsub Yəhudilər də sürgün edildilər. Çünki bu iki qrupa mənsub insanların Kırım türkləri ilə yaxşı əlaqələri vardı. Aparılan əməliyyat Krım Türklərini yox etmə siyasətinin əsas tərkib hissəsi idi. Bir aydan çox davam edən əməliyyat zamanı kimsənin vaqonlardan enməsinə əsla icazə verilmədi. Hər cür ehtiyaclar vaqon içərisində qarşılanırdı. Ölənlərin cəsədləri iy verməyə başlayıb əsasən çətin tənəffüs edilən hava təhlükəli şəkildə zəhərlənəndə, pəncərələrdən necə gəldi atırdılar. Səfər əsnasında 195 min nəfər öldü. Qatarlar Kabartay, Sibir, Qırğızıstan, Qazaxıstan və Özbəkistanda yolçularını boşaltdılar. Özbəkistana gələnlər daha əvvəldən hazırlanmış və öyrədilmiş Özbək Türkləri tərəfindən daşlandı. Yaralananlar və ölənlər oldu. Həyatda qalmağı bacara bilənlərin 3%-i çox pis şərtlər altındakı həyata dözə bilmədi. Aclıq, qızdırma, vərəm və digər xəstəliklər səbəbindən ilk altı ay ərzində öldü. Geri qalanlar, fərqli iqlim şərtlərindəki sürgün bölgələrində can, mal və mədəni dəyərlərini qorumalarına maneələr yaradılaraq sanki açıq hava həbsxanası şərtlərində yaşamağa məhkum edildilər. Krım türkləri 1956-cı ilə qədər çətin şərtlər altında həyatda qalmaq üçün mübarizə apardılar. Olduqları yaşayış sahəsindən ayrılmaları qadağan idi. Təhsil ala bilmir, mədəniyyətlərini qorumalarına icazə verilmirdi. Krım şivəsində danışanlar, mahnı oxuyanlar cəzalandırılırdı. 1956-cı ildə Xruşov Stalin dövrünü qaralama kampaniyası başlatdı. Bu kampaniya ilə Krım türkləri az da olsa rahat nəfəs ala bildilər. Mədəni təşkilatlanmaya və təhsil almağa icazə verildi. Bu yumşalmadan cəsarət alan Krım Türkləri, vətənə dönmək istədiklərini əlaqədar təşkilatlara çatdırmağa başladılar, Kremlə nümayəndələr göndərdilər. 1960-cı ildə sürgündə Krım türklərinin milli mübarizəsi mütləq bir kütlə hərəkatına çevrilmişdi. Mitinq və etiraz yığıncaqları təşkil edilirdi. Yığıncaqlara qatılanlar ağır şəkildə cəzalandırıldı. 23 Aprel 1978-ci ildə Musa Mahmud adlı bir Türk soydaşlarına edilən haqsızlığa etiraz etmək üçün özünü yandıraraq intihar etdi. Krım türklərinin əfsanələşən lideri Abdülcemil Mustafa Kırımoğlu həbs edildi. 6 iyul 1987-ci il tarixində başlayıb 5 avqust 1987-ci ilə qədər davam edən Moskva nümayişlərindən sonra, SSRİ rəhbərliyi, Krım türklərinin vətənə xəyanət günahlarını qaldırdı.

Krım XXI əsrdə

Hazırkı proseslərdə isə tatarlar Ukraynanın ərazi bütünlüyünü dəstəkləməkdədirlər və tatar icması ruslara qarşı ciddi müxalifət təşkil edir. Məhz mart ayının 30-na Krımın Rusiya meyilli Nazirlər Sovetinin təyin etdiyi referenduma qarşı ən böyük müxlifəti də tatarlar təşkil edir.

İstinadlar

  1. Греков Б.Д., Милюкова А.И. Две археологические культуры в Скифии Геродота. СА, 1953, т. 18.
  2. Высотская Т.Н. Скифские городища. Симферополь, 1989.
  3. Гайдукевич В.Ф. Боспорское царство. М.—Л., 1949.
  4. Ременников А.М. Борьба племен Северного Причерноморья с Римом в II веке н.э. М., 1954.
  5. Вастберг Ф.Ф. Записки готского топарха. В.В., 1908, т. 15, вып. I.
  6. Бабенчиков В.П. Из истории Крымской Готии. В сб. Материалы Экси-Керменской экспедиции 1931—1933 гг. М.Л. 1935, с. 145—155.
  7. Якубовский А.Ю. О русско-хазарских и русско-кавказских отношениях ІХ-Х вв. Изв. АН СССР. Серия истории и философии, № 5, 1946.
  8. Якобсон А. Л. Средневековый Крым: Очерки истории и истории материальной культуры. — М.-Л.: Наука, 1964. — 232 с.
  9. Андреев А. Р. История Крыма: Краткое описание прошлого Крымского полуострова / А. Р. Андреев. — М.: Межрегиональный центр отраслевой информатики Госатомнадзора России, 1997. — 96 с.
  10. Колли А.П. Хаджи-Гирей и его политика (по генуэзским источникам). ИТУАК вып. 50, Симферополь, 1913, с. 116—117.
  11. Новосельский А.А. Борьба Московского государства с татарами в первой половине XVII века. М.—Л., 1948.
  12. Дружинина Е.М. Кючук-Кайнаджарский мир. 1774 (его подготовка и заключение). М., 1995.
  13. Demoscope Weekly:ПРИНУДИТЕЛЬНЫЕ МИГРАЦИИ В ГОДЫ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ ЕЕ ОКОНЧАНИЯ (1939–1953)

September 10, 2021
krım, tarixi, krımın, keçmişi, mündəricat, qədim, tarix, orta, əsr, tarixi, krım, xanlığı, krım, rusiyanın, tərkibində, krım, əsrdə, krım, tatarlarının, sürgünü, krım, əsrdə, istinadlarən, qədim, tarix, redaktətarix, boyu, krım, müxtəlif, xalqlar, tərəfindən, . Krim tarixi Krimin kecmisi Mundericat 1 En qedim tarix 2 Orta esr tarixi 3 Krim xanligi 4 Krim Rusiyanin terkibinde 5 Krim XX esrde 5 1 Krim tatarlarinin surgunu 6 Krim XXI esrde 7 IstinadlarEn qedim tarix RedakteTarix boyu Krim muxtelif xalqlar terefinden idare edilmisdir Kimmerler bu yarimadani e e VII esrde meskun etdi kimmerlerden sonra skifler Krimi aldi 1 Yerli kimmerler bu sebebden daglara kocurulub tecride ugradilar Qedim yunanlara bu tavr tayfalari adi ile melum olublar ve yarimada ta XX esrin evvelerinecen hem inzibatliqda hem de edebiyyatda Tavrika ve ya Tavrida kimi de taninirdi 2 E e evvel VI V esrlerde eraziye turkmenseli skifler ve sarmatlar hakim olublar Daha sonra yunan Pantom carliginin tesirine dusen yarimada yeniden skiflerin eline kecir E e V esrde yunanlar burada ilk koloniyalarini saldilar Sonralar burada ellini Bosporus dovleti emele geldi 3 Dovlet Roma imperiyasinin tabeliyinde idi 4 Eramizin III esrinde qotlar Krim uzerindeki skif hakimiyyetine son qoyurlar 5 Qisa muddetden sonar yarimada Asiyadan Avropaya yurus eden hunlarin nezaretine kecir VI esrde yarimada Bizans terefinden isgal olunur Sonralar qotlar 6 hunlar bulqarlar xezerler 7 Kiyev ruslari Bizanslilar qipcaqlar ve monqollar burani bir birinin ardinca isgal etmisdiler Eramizin XIII esrinde Genuyali ve Venesiyali tacirler Krimda bir nece sahilyani ticaret seher ve qesebeler salmisdilar Orta esr tarixi RedakteKrimdaki muselman Turk tatar varligi esasen 13 cu esrde tatar istilalari ile elaqelendirilse de umumiyyetle bolgede turk varliginin tarixi 3 4 cu esrlere qeder uzanir Krimda Xezer Xaqanliginin hakimiyyeti 9 cu esrin 2 ci yarisinda basa catib Lakin bolgeye turk axini davam edib 10 cu esrde peceneqler 10 11 ci esrlerde qipcaq Kumanlarin axinlari bolgenin etnik menzeresinin formalasmasina ciddi tesir edir Qipcaq turklerinin 11 ci esrde Islam dinini qebul etmeleri sonraki esrlerde Krim ile Anadolu arasinda yuzillerle davam edecek guclu bir bagin qurulmasi ile neticelenib Yarimadada Qipcaq hakimiyyeti 13 cu esrin ortalarina qeder davam edib Bu dovrden baslayaraq bolgede Cingiz Xanin toremelerinin qurdugu basqa bir turk dovletinin Qizil Ordanin esasi qoyulub Onlarin hakimiyyeti teqriben 100 il surub 8 14 cu esrde Qizil Ordanin resmen Islam dinine kecmesi ile bolgede tam 500 illik tatar hakimiyyeti baslayib 9 Krim xanligi Redakte Esas meqale Krim xanligiXII ve XIV esrlerde Rusiyanin icerilerine irelileyen tatar qebileleri koceri heyatlarini buraxaraq Krima yerlesirdi Qizil Ordanin suqutundan sonra bu bolgede baslayan hakimiyyet mubarizesi Cingiz xanin ogullarindan Cucinin kicik ogulu Toxa Temur soyundan gelen ve tatarlari idare eden Haci Gerayin qelebesi ile neticelendi Haci Geray XV esrin evvelinde bir qrup tatarin Kral Vitoldun rehberliyindeki Litvayaya sigindigi dovrde dogulmusdu Sirin qebilesinin komeyi ile Krimda hakimiyyeti ele kecirdi 1441 ci ilde oz adina pul kesdirdi 10 Haci Geray oldukden sonra oglullari Mengli Geray ile Nur Dovlet arasinda taxt davasi baslandi 1475 ci ilde bolgeni feth eden osmanlilar veziyyete son qoydular ve Mengli Geray xan elan edildi Krim quvveleri Osmanlilar terefinden doyuslere ilk defe Sultan Ikinci Beyazidin 1484 cu ildeki Akkerman seferinde qatildilar 1502 ci ilde ise Mengli Geray Saraya hucum etdi ve Qizil Orda xanligina son boyuk zerbeni vurdu Bundan sonra Krim xanligi Qizil Orda torpaqlarini ele kecirmeye basladi Qazan ve Hesterxan xanliqlari da ele kecirildi Bu ise Moskva knyazligi ile reqabete sebeb oldu 1521 ci ilde Memmed Geray Moskvani muhasireye aldi ruslari meglub ederek vergiye bagladi Ruslar vergini I Pyotr zamanina qeder odediler Briqada bey leqebli Perekopda boyuk muveffeqiyyetler elde eden daha sonra kazaklarla birlesib polyaklara qarsi doyusen meshur Krim Tatar komandiri 1551 ci ilde taxta kecen I Dovlet Geray 1571 ci ilde muveffeqiyyetli bir seferle Moskvani muhasire etdi Cerkezler noqaylar ve qipcaqlar kimi xalqlardan ibaret olan boyuk ordusu ile ruslari meglub etdi ve Moskvani yandirdi Bu seferden sonra Dovlet Geray novbeti il ucun butun Rusiyani feth etmek ucun plan hazirladi amma 1572 ci ilde Moskvanin 60 km cenubunda Molodide boyuk meglubiyyet uzunden plan legv olundu Dovlet Gerayin 1577 ci ilde olumunden sonra Krimda taxt mubarizesi basladi 1588 ci ilde taxti Bora leqebli Ikinci Qazi Geray ele kecirdi Ikinci Qazi Geray Osmanli Avstriya doyuslerinde boyuk muveffeqiyyetler qazandi amma 1607 ci ilde vebadan oldu XVII esr ortalarina dogru hem ruslarla hem de basipozuq birlikler yaradaraq talanlar eden kazaklarla daim mubarize edildi 11 Ruslarla edilen 1676 1681 ci il muharibesinin sonunda Osmanli dovleti ruslarla danisiq aparma selahiyyetini Krim xanligina verdi Krim xani Murad Geray da Ruslarla 20 illik bir baris imzaladi XVII esrin sonlarinda Moskva knyazligi artiq guclu bir dovlet olan Rus carligi halina gelmisdi Tatarlar ucun artiq Moskvani yagmalamaq ve ya vergiye baglamaq cox cetin idi Moskva xaricinde ise Lehistan olduqca guclenmis Rusiyanin her yerine yayilan kazaklar ise davamli movqe yaratmisdilar II Vyana muhasiresinde Murad Geray ve Krim ordusu Osmanlilara komeye gelmisdir amma bezi qaynaqlar bu muhasirede Murad Gerayin Vyanani qurtarmaga gelen Lehlerin onunu bilerek kesmediyini yazar yeni muhasirenin muveffeqiyyetsizliyinde Murad Gerayi gunahkar bilirler Bu melumat tam olaraq tesdiqlenmis deyil Vyana muveffeqiyyetsizliyinden sonra Murad Geray taxtdan salindi ve II Haci Geray taxta kecdi II Haci Gerayin cox qisa suren xanligindan sonra 1684 cu ilde taxta kecen ve parlaq bir hokmdar olan I Selim Geray Muqeddes Ittifaq quvvelerinin Osmanli dovletine qarsi doyuslerinde ehemiyyetli rol oynadi Ruslarin Krim seferlerinin Lehlilerin 1687 1688 ci iller seferlerinin qarsisini aldi dord defe kecdiyi Krim taxtinda boyuk muveffeqiyyetler elde etdi Selim Gerayin muveffeqiyyetlerine baxmayaraq Osmanli dovleti bu doyusleri itirib Karlovica Andlasmasini imzaladi Sonraki dovrlerde Osmanlilarin Avropa qarsisinda gerilemesi ve Rus carliginin boyuk yukselisi Krima olduqca tesir etdi 1735 1739 ci il Osmanli Rus muharibesinde ruslar Bagcasaraya qeder girib bolgeni yagmaladilar 1768 1774 ci il Osmanli rus muharibesinde Bessarabiya 1770 Krim yarimadasi 1771 ruslar terefinden isgal edildi Bu hucumlara Krim Geray muqavimet gostermeye calisdi Doyusu sona catdiran 21 iyul 1774 cu il tarixli Kicik Qaynarca muqavilesi ile Krim Osmanli himayesinden cixdi ve tam musteqil oldu Yalniz dini isler ucun Osmanli xelifesinin selahiyyeti tanindi 1777 ci ilde rus terefdari kimi taninan Sahin Geray taxta kecdi Osmanli terefdari olan II Bahadir Geray xanliq mubarizesinde Sahin Girayi meglub ede bilmedi Bu dovrde ruslar bolgeye coxlu slavyan immiqranti yerlesdirdiler 1779 cu ilde imzalanan Aynalikavak muqavilesi ile Krim xanlarinin serbest secilmesi rus esgerlerinin Krimdan cekilmesi Osmanli dovletinin Sahin Girayi tanimasi maddelerini qebul edildise de ruslar muqavileye emel etmediler 1783 cu ilde II Yekaterinanin emri ile Krim isgal edildi Artan rus tesirine qarsi xalq qiyam qaldirdi ve Bahadir Geray taxta kecirildi Sahin Geray ise ruslara sigindi 1785 ci ilde Sahin Geray rus ordusunun komeyi ile Krima daxil oldu Daha sonra ruslardan istediyini ala bilmeyib Istanbula sigindi Evvelki hereketlerinin evezi olaraq Rodosa surgun edilib orada edam olundu Osmanli dovleti Krima giren ruslara qarsi yeni bir doyuse basladi lakin muveffeqiyyet qazana bilmedi ve 1792 ci ilde Yas muqavilesi ile Krimin Rusiyaya birlesmesini qebul etdi Teqriben 300 il suren bu ittifaq 1769 1774 cu illerde davam eden Osmanli Rusiya muharibesinin neticesinde imzalanan Kicik Qaynarca muqavilesi ile basa catib 12 Krim Rusiyanin terkibinde RedakteSozde musteqil elan edilen Krim xanligi rus diplomatlarinin intriqasi ile bas veren daxili muharibe sebebile gucden dusub ve ardinca 1783 cu ilde II Yekaterinanin zamaninda Rusiyaya ilhaq edilib Osmanli ise bu itki ile razilasmasa da 1792 ci ilde Krimin Rusiyaya birlesmesini muqavile ile qebul etmeye mecbur olub Mehz ilhaqdan sonra Rusiya oz imperialist siyasetine sadiq qalaraq meskunlasdirma ve kocurme siyasetini burda da tetbiq etmeye baslayib Rusiya Krimi ruslasdirmaga baslayib ve cox sayda rus aileleri bu gun Ukraynanin serqinde Rusiya bayraqlarini binalar uzerine qaldiranlarin ve rus ordusunu komeye cagiranlarin ecdadlari yarimadaya kocurulub Tatarlar ise eksine siyasi ve iqtisadi tezyiqlere tab getirmeyerek topu halda Osmanliya uz tuturlar Krim XX esrde RedakteSovet Imperiyasinin qurulmasi ile Krimda tatarlara munasibetde bir terefden etnik diskriminasiya diger terefden 1944 cu ilde Stalinin birbasa qerari ile kutlevi deportasiya siyaseti heyata kecirilib Tatarlardan bosalan yerlere ise ele hemin ilden baslayaraq ruslar ve ukraynalilar planli ve sistematik sekilde yerlesdirilibler Tatarlarin deportasiyasi ile Krim Muxtar Sovet Sosialist Respublikasi da 1946 ci ilde legv edilib ve bir vilayet olaraq Rusiya Sovet Sosialist Respublikasina birlesdirilib 1954 cu ilde Ukraynanin Rusiyaya birlesdirilmesinin 300 illiyi munasibeti ile ise Krim vilayeti Ukrayna SSR nin terkibine verilib Bu hediyye 1991 ci ilde Sovet Imperiyasinin dagilmasindan sonra iki dovlet arasinda esl probleme cevrilib Krim ise artiq Ukraynani terkibinde muxtariyyet statusu elde edib Krim tatarlarinin surgunu Redakte Esas meqale Krim tatarlariII dunya muharibesinden sonra SSRI rehberi Stalin Krim turklerinin muharibe dovrunde almanlarla emekdasliq etdiyini iddia ederek surgune gonderilmelerini emr etdi Emr 18 May 1944 cu ilde Krim turklerine catdirildi Iki saat icerisinde evlerinden hec bir esya almadan olduqlari kendin qesebenin seherin meydaninda toplanmalari emr edildi Evini terk etmek istemeyenler zorla aparildi Muqavimet gosterenler qundaq zerbeleri ile derhal ele orada olduruldu Qisqiriqlarla inleyen semanin qaranligini desmeye calisan gunes qana belenmis Krim torpaqlarina ilk isiqlarini gonderende 423 1 min neferden ibaret olan Krim Turkleri heyvan dasinmasinda istifade edilen qatarlar vasitesi ile surgune gonderildiler Vaqonlara doldurulanlarin 57 min neferi 0 5 yas arasi usaq 68 mini ise 60 yasdan yuxari yasli insanlar idi 13 Sabahisi gun Arabat bolgesinde bir kendde 150 Turkun unuduldugu aydin oldu Xeber Staline catdirilanda emr verdi Bunlarin isini 24 saat icerisinde bitirin Emr yerine yetirildi korpe qoca ve genc demeden butun kend xalqi kicik bir gemiye dolduruldu Gemi sahilden bir nece mil acilandan sonra derhal batirildi Qara denizin sert dalgalari soydaslarimiza mezar oldu Turklerle birlikde Krimda yasayan yehudi dinine mensub turklerle eyni dine mensub Yehudiler de surgun edildiler Cunki bu iki qrupa mensub insanlarin Kirim turkleri ile yaxsi elaqeleri vardi Aparilan emeliyyat Krim Turklerini yox etme siyasetinin esas terkib hissesi idi Bir aydan cox davam eden emeliyyat zamani kimsenin vaqonlardan enmesine esla icaze verilmedi Her cur ehtiyaclar vaqon icerisinde qarsilanirdi Olenlerin cesedleri iy vermeye baslayib esasen cetin teneffus edilen hava tehlukeli sekilde zeherlenende pencerelerden nece geldi atirdilar Sefer esnasinda 195 min nefer oldu Qatarlar Kabartay Sibir Qirgizistan Qazaxistan ve Ozbekistanda yolcularini bosaltdilar Ozbekistana gelenler daha evvelden hazirlanmis ve oyredilmis Ozbek Turkleri terefinden daslandi Yaralananlar ve olenler oldu Heyatda qalmagi bacara bilenlerin 3 i cox pis sertler altindaki heyata doze bilmedi Acliq qizdirma verem ve diger xestelikler sebebinden ilk alti ay erzinde oldu Geri qalanlar ferqli iqlim sertlerindeki surgun bolgelerinde can mal ve medeni deyerlerini qorumalarina maneeler yaradilaraq sanki aciq hava hebsxanasi sertlerinde yasamaga mehkum edildiler Krim turkleri 1956 ci ile qeder cetin sertler altinda heyatda qalmaq ucun mubarize apardilar Olduqlari yasayis sahesinden ayrilmalari qadagan idi Tehsil ala bilmir medeniyyetlerini qorumalarina icaze verilmirdi Krim sivesinde danisanlar mahni oxuyanlar cezalandirilirdi 1956 ci ilde Xrusov Stalin dovrunu qaralama kampaniyasi baslatdi Bu kampaniya ile Krim turkleri az da olsa rahat nefes ala bildiler Medeni teskilatlanmaya ve tehsil almaga icaze verildi Bu yumsalmadan cesaret alan Krim Turkleri vetene donmek istediklerini elaqedar teskilatlara catdirmaga basladilar Kremle numayendeler gonderdiler 1960 ci ilde surgunde Krim turklerinin milli mubarizesi mutleq bir kutle herekatina cevrilmisdi Mitinq ve etiraz yigincaqlari teskil edilirdi Yigincaqlara qatilanlar agir sekilde cezalandirildi 23 Aprel 1978 ci ilde Musa Mahmud adli bir Turk soydaslarina edilen haqsizliga etiraz etmek ucun ozunu yandiraraq intihar etdi Krim turklerinin efsanelesen lideri Abdulcemil Mustafa Kirimoglu hebs edildi 6 iyul 1987 ci il tarixinde baslayib 5 avqust 1987 ci ile qeder davam eden Moskva numayislerinden sonra SSRI rehberliyi Krim turklerinin vetene xeyanet gunahlarini qaldirdi Krim XXI esrde RedakteHazirki proseslerde ise tatarlar Ukraynanin erazi butunluyunu desteklemekdedirler ve tatar icmasi ruslara qarsi ciddi muxalifet teskil edir Mehz mart ayinin 30 na Krimin Rusiya meyilli Nazirler Sovetinin teyin etdiyi referenduma qarsi en boyuk muxlifeti de tatarlar teskil edir Istinadlar Redakte Grekov B D Milyukova A I Dve arheologicheskie kultury v Skifii Gerodota SA 1953 t 18 Vysotskaya T N Skifskie gorodisha Simferopol 1989 Gajdukevich V F Bosporskoe carstvo M L 1949 Remennikov A M Borba plemen Severnogo Prichernomorya s Rimom v II veke n e M 1954 Vastberg F F Zapiski gotskogo toparha V V 1908 t 15 vyp I Babenchikov V P Iz istorii Krymskoj Gotii V sb Materialy Eksi Kermenskoj ekspedicii 1931 1933 gg M L 1935 s 145 155 Yakubovskij A Yu O russko hazarskih i russko kavkazskih otnosheniyah IH H vv Izv AN SSSR Seriya istorii i filosofii 5 1946 Yakobson A L Srednevekovyj Krym Ocherki istorii i istorii materialnoj kultury M L Nauka 1964 232 s Andreev A R Istoriya Kryma Kratkoe opisanie proshlogo Krymskogo poluostrova A R Andreev M Mezhregionalnyj centr otraslevoj informatiki Gosatomnadzora Rossii 1997 96 s Kolli A P Hadzhi Girej i ego politika po genuezskim istochnikam ITUAK vyp 50 Simferopol 1913 s 116 117 Novoselskij A A Borba Moskovskogo gosudarstva s tatarami v pervoj polovine XVII veka M L 1948 Druzhinina E M Kyuchuk Kajnadzharskij mir 1774 ego podgotovka i zaklyuchenie M 1995 Demoscope Weekly PRINUDITELNYE MIGRACII V GODY VTOROJ MIROVOJ VOJNY I POSLE EE OKONChANIYa 1939 1953 Menbe https az wikipedia org w index php title Krim tarixi amp oldid 3435819, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.