fbpx
Wikipedia

Büllur gecə

Avqust 25, 2021

Büllur gecə və yaxud Sındırılmış şüşələr (vitrin) gecəsi (alm. Kristallnacht‎) — 10 noyabr 1938-ci ildə Üçüncü Reyx tərəfindən yəhudilərə qarşı başlanılmış talan. Yəhudilərə qarşı talanlar Almaniya, Avstriyanın bir hissəsində, Sudet əyalətində və Dansiq azad şəhərində noyabrın 9-10 arasında hərbiləşmiş SA bölmələri və mülki şəxslər tərəfindən həyata keçirilmişdir (bir sıra əlaqəli hücumlar). Polis bu hadisələrə seyriçi olmuş və mane olmaqdan çəkinmişdir. Hücumlar nəticəsində yəhudilərə məxsus dükanların, binaların və sinaqoqların sındırılmış şüşələrinin parçaları küçələrə səpilmişdi.

Büllur gecə
alm. Kristallnacht‎

Sındırlımış vitrin şüşələri
Tarix 9-10 noyabr 1938-ci il
Yeri Almaniya, Avstriya, Sudet əyaləti, Dansiq azad şəhəri
Səbəbi etnik və dini nifrət
Nəticəsi yəhudilərin əmlakının talan edilməsi və kütləvi qətllət
Münaqişə tərəfləri

SA hücum qrupları
Üçüncü Reyxin mülki vətəndaşları

bilinmir

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Talanlara səbəb Gebbelsin çıxışında Parisdə yaşayan polyak yəhudisi Herşel Qrinşpan tərəfindən Alman diplomatı Ernst fom Ratın güllələnməsindən sonra beynəlxalq yəhudilərin Almaniyaya və fürerə hücumu kimi dəyərləndirməsi olmuşdur. Büllur gecədən sonra yəhudilərə qarşı iqtisadi və siyasi təqiblər gücləndi. Bu hadisə tarixçilər tərəfindən Nasist Almaniyasının irqi siyasətinin bir hissəsi olaraq qəbul edilir və yəhudi məsələsinin son həll yolunun və Xolokosta başlanğıc olaraq qəbul olunur.

Tarixi

Ümumalmaniya əhalisinin siyahıya alınmasına görə 1933-cü il iyulun 16-sı tarixinə qədər Almaniyada 503,900 yəhudi yaşayırdı. Onlardan da təxminən 70%-i şəhərlərdə yaşayırdı. Bütün yəhudilərin 50% -i Almaniyanın 10 ən böyük şəhərində, o cümlədən Berlin (təxminən 160.000), Frankfurt (təxminən 26.000), Breslau (təxminən 20,000), Hamburq (təxminən 17,000), Köln (təxminən 15.000), Hannover (təxminən 13,000) və Leypsiq (təxminən 12,000) məskunlaşmışdı. Əvvəldən Hitler rejimi anti-yəhudi siyasəti aparırdı. 1933-cü ildən başlayaraq, Almaniya hökuməti yəhudilərə qarşı qanunlar qəbul etməyə başlamışdı. Bu qanunlar yəhudilərin hüquqlarını məhdudlaşdırmağa hesablanmışdı. Yəhudilər bu qanunlarla tam vətəndaş hüquqlarını itirmiş, pul qazanmaq və təhsil almaq hüquqları məhdudlaşdırılmış, dövlət qulluğunda işləməkdən məhrum olmuşdular. 1935-ci ildə Nürnberq irqi qanunları qəbul edildi. Bununla Almaniya yəhudiləri vətəndaşlıqdan məhrum edildi və yəhudilərin almanlarla əlaqəyə girməsini qadağan edildi.

Bu qanunların nəticəsi yəhudilərin Almaniya ictimai və siyasi həyatından kənarlaşdırılması idi. Nasistlərin hakimiyyətə gəldiyi andan Büllur gecəyə qədər Almaniyanı 213 min yəhudi tərk etmişdi.

1938-ci ildə Almaniya "radikal antisemitizm fəaliyyətinin yeni mərhələsinə qədəm qoydu". Bəzi tarixçilər hesab edirlər ki, Nasist hökuməti yəhudilərə qarşı planlı bir zorakılıq hadisəsi hazırlayırdı və müvafiq təxribatı gözləyirdi. Belə ki, 1937-ci ilin sənədlərində belə planlaşdırmanın bəzi sübutları mövcuddur. Almaniyalı tarixçisi Hans Mommsen 1997-ci ildə verdiyi müsahibədə talanların əsas səbəbinin Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyasından olan qaulyayterlərin yəhudi əmlakını və biznesini ələ keçirmək istəyinin olduğunu iddia edirdi.

1938-ci ilin avqustunda Almaniya hakimiyyəti Polşa əsilli yəhudilərin Almaniyadan kütləvi şəkildə deportasiya edilməsini həyata keçirdi. Polşa-Almaniya sərhəddində dolanışıq vasitəsi olmadan qovulan minlərlə yəhudi arasında 1911-ci ildə Polşa Krallığının Varşava Baş Qubernatorluğundan köçüb Hanoverdə məskunlaşan Sendel və Rifka Qrinşpan ailəsi də var idi. onların on yeddi yaşlı oğlu Herşel, o vaxt Parisdə əmisi ilə birlikdə yaşayırdı. Herşel Polşadakı bacısından ailənin qovulmasını təsvir edən açıqca aldı: "Baş verənlər barədə bizə məlumat verilməsə də, biz hər şey haqqında artıq qərar verildiyini gördük. ... Biz bir qəpiksiz qalmışıq. Lodza əmim və ya sən bir az pul göndərə bilərsiniz?" O, açıqcanı 1938-ci il noyabrın 3-də aldı.

Hadisələrin gedişi

 
Herşel Qrişpanın həbsdən sonra çəkilmiş fotosu (1938-ci il 9 noyabr)
 
Ernst fon-Rat.

Hələ 1938-ci ilin fevral ayında Hitler SD-nin rəhbəri Reynhard Heydrixə "Yəhudilər və onların yalanları haqqında" pamfletinin müəllifi Martin Lüterin ad günündə alman diplomatına qarşı bir yəhudi sui-qəsdi cəhdini hazırlamağı əmr etdi. Heydrix bu cür aksiyaların təşkilində çox uğursuz bir təcrübəyə sahib idi. Belə ki, 1938-ci ilin yanvarında Almaniyanın Avstriyadakı səfiri Frans fon Papenin həyatına sui-qəsdlə Anşlussa haqq qazandırmaq üçün qondarma aksiyanın üstünü yerli nasistlərin qərargahından sənədləri ələ keçirən Avstriya polisi açmışdı. Yeni tapşırıq Heydrixə özünü yenidən göstərmək imkanı verirdi.

1936-cı ildə Fransaya gələn Herşel Qrişpan iki il ərzində yaşayış icazəsi ala bilməmişdi. 1938-ci ilin avqustunda isə ona ölkəni tərk etmək üçün ayın 15-ə kimi vaxt verildi. Bundan sonra Fransada qeyri-leqal vəziyyətdə yaşayırdı. O, bacısından aldığı açıqcadan və ertəsi gün isə Parisdə idiş dilində çıxan Haynt (Journee Parisienne) qəzetindnə hadisələr haqqında ətraflı məlumatlar oxuyur. Bir neçə gün oxuduqlarının təsiri altında dolaşan Herşel noyabrın 7-də silah mağazasından tapança alaraq Almaniya səfirliyinə yollanır və burada rəsmilərdən biri ilə görüşmək istəyir. Onu səfirliyin katibi Ernst fom Rat qəbul edir. Cibindən tapançasını çıxaran Herşel fom Rata “Murdar boş” (boş - Fransada almanlara verilən təhqiramiz ləqəbdir) deyərək, beş güllə vurur.

Bundan sonra qaçmağa cəhd etməyən Herşel Grişpanı fransız polisi həbs edir. Onun cibindən tapılan və ailəsinə ünvanladığı yazıda “Əziz valideynlərim, mən başqa cür edə bilməzdim, qoy Tanrı məni bağışlasın. Sizin aqibətiniz haqqında biləndə ürəyimdən qara qanlar axdı və mən elə etiraz etməliyəm ki, bu barədə bütün dünya eşitsin” yazılırdı.

Ernst fom Rat beş yerdən yaralansa da, vaxtında təcili tibbi yardım sayəsində çox qan itirməyən alman diplomatının həyatı üçün heç bir təhlükə yox idi.

Berlindən göndərilən Hitlerin şəxsi həkimi Karl Brandt Ernst vom Rata uyğun olmayan qan köçürdü. Bundan sonra, Ernst fom Rat noyabrın 9-da 17:30-da öldü. Qrinşpan Almaniyaya ekstradisiyasından əvvəl mərhum diplomatla homoseksual əlaqələrdə olduğunu israr etdiyindən, fürerin Almaniyada vəd etdiyi açıq məhkəmə baş tutmadı. Bu hadisədə ən acı istehzalı cəhət o idi ki, Qrişpanın öldürdüyü diplomat nasist ideyalarını bölüşmürdü və ölkəsinin rəhbərlyini məhz antisemit siyasətinə görə açıq tənqid etməkdən çəkinmirdi. Buna görə də, etibarsız element kimi gestaponun xüsusi nəzarətində idi..

 
Burneplatdakı Frankfurt Sinaqoqunun iğtişaşçılar tərəfindən yandırılması.
 
Büllur gecədə yandırılmış Münhendəki "Ohel Yaakov Sinaqoq"u

Lakin Almaniya hakimiyyəti Tomas Rathın ölümündən Almaniya, Avstriya və Sudet əyalətində kütləvi yəhudi talanlarının təşkili üçün bir bəhanə kimi istifadə etdi. Almaniyada dərhal güclü bir təbliğat kampaniyası təşkil edildi. Noyabrın 7-də "Völkischer Beobachter" qəzetinin təcili sayı çıxdı və aşağıdakı sətirlər orada əksini tapmışdır:

  Alman xalqı sizin cinayətinizdən lazımi nəticələri çıxartdı. O, belə dözülməz bir vəziyyətə tam gətirməz. Yüz minlərlə yəhudi Almaniya iqtisadiyyatının ən gəlirli sahələrini idarə edir, sinaqoqlarında əylənir, amma digər dövlətlərdəki qohumları Almaniyaya qarşı müharibəyə çağırır və diplomatlarımızı öldürür.  
 
Talandan sonra Berlindəki Fazanenştrasedəki sinaqoqun daxili hissəsi.

Ertəsi gün Almaniya hökuməti ictimai ibtidai məktəblərdə oxuyan yəhudi uşaqları istisna olmaqla, bütün digər yəhudi mədəni və ictimai fəaliyyətlərinin qeyri-müəyyən müddətə durdurulduğunu və yəhudi qəzet və jurnallarının, o cümlədən alman dilində olan nəşrlərində çapının dayandırıldığını elan etdi. Böyük Britaniyada bir qəzet bunu yəhudi əhalisini liderlərindən kənarlaşdıran son addım "yəhudi icmasını məhv etmək və bir araya gətirən son kövrək bağını çıxarmaq" məqsədi ilə təsvir etdi. . Həmçinin yəhudilərin bütün mülki hüquqları da ləğv edildi. Onlara iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmaq qadağan edildi. Onlar müəssisələrini, torpaqlarını, qiymətli kağızlarını, incəsənət nümunələrini almanlara satmalı idilər. Kurortlara, muzeylərə, teatr və kinoteatrlara, stadionlara, sərgilərə, kitabxanalara, ictimai hamamlara getmək qadağan edildi. Küçələrdə, parklarda “yalnız yəhudilər üçün” yazılan skamyalarda otura bilərdilər. Avtomobilə və sürücülük vəsiqəsinə malik ola bilməzdilər. Bütün bunlar daha əvvəlki məhdudiyyətlərə əlavə olunurdu.

Noyabrın 9-da Almaniya rəhbərliyi "Pivə qiyamı"nın ildönümünü qeyd etdiyi zaman Parisdə ağır yaralı alman diplomatının öldüyünü xəbər verdikdən sonra bayrama qatılan Yozef Gebbels aşağıdakıları bildirdi:

  Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası yəhudilərə qarşı çıxışların təşkili səviyyəsinə enməz. Ancaq xalqın qəzəb dalğası Reyxin düşmənləri üzərinə yönəlsə, onda nə polis, nə də ordu müdaxilə etməyəcək.  

Gebbelsin çıxışından sonra bayrama qatılan regional nasist təşkilatlarının rəhbərləri öz yerli təşkilatları üçün təlimatlar hazırladılar. Reyxin fərqli bölgələrində bir çox üzvünün mülki geyimli olduğu Hitleryugent və hücum dəstələri talanlara noyabrın 9-u gecə axşamı və 10-da sübh tezdən başladı. Ancaq bir diplomatın ölümünə səbəb olduğu ehtimal edilən kortəbii çaxnaşmadan əvvəl SD mütəşəkkil olaraq "xalq tərəfindən özbaşına məhv edilməsi" planlaşdırılan bütün yəhudi təşkilatlarının və sinaqoqlarının bütün arxivlərini çıxartdı və arxivlərin çıxarılmadığı sinaqoqlar talanlardan kənar qaldı. Şübhəsiz ki, "kortəbii" talanlar zamanı SD-nin təlimatlarına əsasən, yəhudi xaricilər də daxil olmaqla bir nəfər də olsun xarici vətəndaş xəsarət almadı. Polis yerli həbsxanaların yerləşə biləcəyi qədər yəhudini həbs etdi. Əsasən də gənc cüsəlli kişilər saxlanılırdı. Noyabrın 9-dan 10-na keçən gecə Nasist hakimiyyətinin dəstəyi ilə Almaniyanın onlarla şəhərində (Avstriya və Sudet əyaləti ərazisi daxil olmaqla) yəhudi talanları təşkil edildi. Noyabrın 8-də axşam saatlarında ilk talan sinaqoqun yandırıldığı Bad-Hersfelddə baş verdi. Sonra, eyni gündə Vitsenhauzen, Eşveqe, Fritzlarda yəhudi dükanları məhv edildi. Berlində mülki geyimli iğtişaşçılar 12 sinaqoqdan 9-u yandırdı, yanğınsöndürənlər qeyd edildiyi kimi, yanğınların söndürülməsində iştirak etmədilər. Vyanada 42 sinaqoq, Frankfurtda - 3, Münhendə, Visbaden, Düsseldorf, Karlsruye daxil - hər birində 2, Speyer , Regensburq, Trir, Auqsburq, Aaxen, Bremen, Baden-Baden, Vorms, Köln, Leypsiq, Dortmund, Köniqsberq, Hannover, Pforshaym, Kayzerslauterndə  bir sinaqoq zərər gördü.

Qurbanlar

Hücumlarda ən az 91 yəhudi öldürüldü. Qətlə yetirilənlərin üçdə biri Nürnberq şəhərinin payına düşürdü, 8 nəfər isə Halledə öldürülmüşdü. 30 min nəfər yəhudi isə həbs olunaraq konsentrasiya düşərgələrinə göndərildi. Bu rəqəmlər BBC agentliyinin məlumatlarına uyğundur, Azadlıq Radiosu 400 nəfərin öldürüldüyünü, bəzi yəhudi xəbər agentlikləri (Jewish News One) isə 2,5 min nəfərin öldürüldüyünü bildirir.

Büllur gecənin istəmədən "səbkar"ı olan Herşel Qrişpan iki ilə qədər Fransa həbsxanasında qalandan sonra ölkəni işğal edən almanların əlinə keçdi. O, əvvəlcə Zaksenhauzen həbs düşərgəsinə, 1942-ci il sentyabrın 26-da isə Maqdeburq həbsxanasına göndərildi. Bundan sonrakı tarixlərə aid heç bir sənəddə Qrişpanın adına rast gəlinmir və onun taleyi naməlum qaldı.

Herşelin sağ olması barədə şayiələr dolaşırdı. Amma bu şayiələr heç bir fakta söykənmirdi. Valideynlərinin müraciəti əsasında 1960-cı ildə Qərbi Almaniya məhkəməsi onu rəsmən ölmüş hesab etdi. Bundan sonra çoxluq təşkil edən rəyə əsasən, Qrişpan müharibə illərində ölüb.

Ancaq 2016-cı ildə tapılan bir şəkil Qrişpan müəmmasını yenidən aktuallaşdırdı. 1946-cı ildə çəkilən bu şəkildə təsvir olunan adam Qrişpana xeyli bənzəyirdi. Simanın tanınması üzrə aparılan sınaq həmin adamın Grişpan olma ehtimalının 95% olduğunu göstərdi. Lakin bundan əlavə bir məlumat əldə etmək hələ ki, mümkün olmayıb.

Zərər

Gebbels öz gündəliyində yazırdı ki, əmr fürer tərəfindən şəxsən verilmişdi və Hitler şəxsən 20.000 ilə 30.000 yəhudinin həbs edilməsini tələb etmişdi. 30 min insan həbs edildi və yerli həbsxanalar vasitəsilə üç konsentrasiya düşərgəsinə göndərildi. Onlardan 2000 nəfəri gənc və sağlam kişilər olmasına baxmayaraq, bir neçə həftə ərzində döyülmədən öldülər. Lakin sonralar konsentrasiya düşərgələrinə göndərilənlərin taleyindən fərqli olaraq, sağ qalanlar təcili Almaniyanı tərk etmək şərtilə müvəqqəti sərbəst buraxıldılar. Qrinşpanın hərəkətindən sonra dünyanın demək olar ki, bütün ölkələri yəhudilərin qəbulunu məhdudlaşdırdı və neçə nəfərin yenidən konsentrasiya düşərgələrinə qayıtdıqları və onlardan nə qədəri həlak olması barədə dəqiq məlumat yoxdur. Fürer noyabrın 11-də talanlara son verməyi əmr etdi. Yəhudi evləri, xəstəxanalar və məktəblər talan edildi, təcavüzkarlar ağır çəkiclərlə binaların divarlarını dağıdırdılar. 1000-dən çox sinaqoq yandırıldı, 7000-dən çox yəhudiyə məxsus bina və mağazalar dağıdıldı və ya zərər gördü. “Holokostun müqəddiməsi” sayılan Büllur gecə talanları sülh dövründə baş verdiyindən Almaniyada xeyli xarici jurnalistlər fəaliyyət göstərirdilər. Buna görə də bu hadisələr Avropa və Amerika mətbuatında geniş rezonans doğurdu. Martin Qilbert hesab edir ki, almaniya yəhudilərinin tarixində 1933-1945-illəri arasında Almaniyada işləyən xarici jurnalistlər tərəfindən bu hadisə qədər geniş işıqlandırılan və bütün dünyada şoka səbəb olan ikinci bir hal yoxdur. Təkcə ABŞ mətbuatında mindən artıq məqalə yazıldı. The Times yazırdı: “Dünyanın gözləri qarşısında yandırma və döyülmə nağılları, dünən bu ölkədən gələn müdafiəsiz və günahsız insanlara edilən pis hücumlardan ötrü Almaniyanı ləkələyən belə bir mürəkkəb xarici təbliğatçı yoxdur"..

 
1945-ci ildən sonra bəzi sinaqoqlar bərpa edildi. Berlindəki sinaqoqun üzərində xatirə lövhəsi üzərində "Heç vaxt unutma" kitabını oxuyur, Berlin ətrafındasözləri yazılır.

Ümumi ziyan 25 milyon reyxmarka təşkil edirdi ki, bunlardan 5 milyona yaxını sınmış vitrin şüşələrinin payına düşürdü (bu səbəbdən "Büllur gecənin" ikinci adı - "Sınıq şüşələr (vitrin) gecəsidir"). Zərərin ödənməsi, təmiri və dağıdılmış sinaqoqların qalıqlarının daşınma xərcləri Nasist hakimiyyəti tərəfindən yəhudi icmalarının üzərinə qoyuldu.

1938-ci il noyabrın 12-də milli iqtisadiyyata rəhbərlik edən German Göringin başçılığı ilə Almaniyanın bir çox maliyyə maqnatlarının iştirak etdiyi bir müşavirə keçirildi. Bu görüşdə Göring bəyan etdi: "...Daha bir sual, cənablar. Bu gün yəhudilərin cəza olaraq bir milyard ödəməli olduğunu söyləsəm nə deyərdiniz?..." Və davamı olaraq: "Mən sualı bu şəkildə qoyacağam: Almaniya yəhudiləri dəhşətli cinayətlərinə görə bir milyard cəza ödəməlidirlər... Onu da demək istəyirəm ki, mən Almaniyada yəhudi olmaq istəməzdim..."

SSRİ qəzetləri bütün dünyada Büllur gecəyə qarşı olan etirazları, o cümlədən noyabrın 15-də Moskva Konservatoriyasının Böyük salonunda keçirilən toplantı və "Sovet ziyalıları" adından antisemitizm həddini aşan qərarı dərc etmişdilər. ABŞ prezidenti F.Ruzvelt etiraz olaraq yalnız Amerikanın Berlindəki səfirini məsləhətləşmələr üçün geri çağırdı. İngiltərə və Fransa da etirazlarını bildirdilər, lakin Nasist Almaniyası ilə diplomatik münasibətlər də pozulmadı və səfirləri Berlində qaldı. Buna baxmayaraq, dünya dövlətləri nasist Almaniyasına qarşı əməli tədbirlər görmədilər. Əksinə, Büllur gecədən sonra Birinci Vyana Arbitraj Məhkəməsinin qərarları icra edildi, bu da son olaraq Çexoslovakiyanın mövcudluğuna son qoydu və xüsusən də Çexoslovakiya yəhudilərini nasistlərin hakimiyyəti altına verdi. Nasistlər talanları təşkil edərkən qarşılarına qoyduqları məqsədə xeyi dərəcədə nail oldular. Büllur gecədən İkinci dünya müharibəsinin başlanmasına qədərki 10 ay ərzində Üçüncü reyxi 115 mindən çox yəhudi tərk etdi. Bu da daha əvvəl baş verən köçlə müqayisədə xeyli çox idi. Bundan əlavə, Qrinşpanın sui-qəsdi bütün dünyada, xüsusilə antifaşistlər və yəhudilər üçün Almaniyaya və müttəfiqlərindən mühacirət etməyə çalışanların hamısına, xüsusəndə Polşaya giriş tələblərini sərtləşdirmək üçün ən vacib arqument oldu..

Təşkilatçılar

Ümumi bir yəhudi talanı əmri şəxsən Hitler tərəfindən verilmiş, Yozef Gebbels, Reynhard Heydrix və Henrix Himmlerin təşkilatçılığı ilə baş tutmuşdur. Berlində zorakılığın təşkilində mühüm rolu "yəhudiləri tərksilah etmək" bəhanəsi ilə polis qüvvələrini talanlara iştiraka yönəldən Ordnungspolizei rəhbəri Volf Henrix fon Helldorf oynadı.

Bəzi ehtimallara görə Gebbels və Himmler Hitleri məlumatlandırmadan bu talanları təşkil etmişdilər. Fürer bundan xəbər tutduqda qəzəblənmiş və onları talanlara görə tənbeh etmişdir. Ancaq imperiya mətbuatının rəhbəri Otto Ditrix Büllur gecənin təşəbbüskarının Hitler olduğunu iddia edərək bu versiyanı təkzib edir. Bununla yanaşı Hene Haynts "SS-in Qara Sifarişi" kitabında Himmler və Heydrixin yalnız sənədlər və əmlakı ələ keçirməyi planlaşdırdığından Büllur gecənin də onlar üçün tamamilə bir sürpriz olduğunu iddia edir.

Xatirə

Bu hadisənin xatirəsinə noyabrın 9-da Beynəlxalq faşizm, irqçilik və antisemitizmə qarşı mübarizə günü hər il qeyd olunur.

Bu hadisələr haqqında İsveç power-ağır rok qrupu "Sabaton" tərəfindən "Coat of Arms" albomunda "The Final Solution" adlı mahnıda bəhs edilmişdir. Həmçinin Almaniyanın ağır-metal qrupu "Masterplan"ın bu hadisələrə həsr olunmuş "Crystal Night" mahnısı var. "Purgen" qrupunun repertuarında da "Kristal Nacht" mahnısı var.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ «'German Mobs' Vengeance on Jews», The Daily Telegraph, 11 November 1938, cited in Gilbert, Martin. Kristallnacht: Prelude to Destruction. Harper Collins, 2006, p. 42.
  2. ↑ «World War II: Before the War», The Atlantic, June 19, 2011. «Windows of shops owned by Jews which were broken during a coordinated anti-Jewish demonstration in Berlin, known as Kristallnacht, on Nov. 10, 1938. Nazi authorities turned a blind eye as SA stormtroopers and civilians destroyed storefronts with hammers, leaving the streets covered in pieces of smashed windows. Ninety-one Jews were killed, and 30,000 Jewish men were taken to concentration camps».
  3. Euronews: «Хрустальная ночь» длиной в несколько лет
  4. ↑ Multiple authors (1998). "Kristallnacht". The Hutchinson Encyclopedia 1998 edition. Hutchinson Encyclopedias. 1998 (18 (1998)). England: Helicon Publishing. 1199. ISBN 1-85833-951-0.
  5. ↑ Германия
  6. Евреи в довоенной Германии
  7. Cooper, R.M. (1992). Refugee Scholars:Conversations with Tess Simpson. Leeds. 31.
  8. Bayerische Staatsbibliothek - Digitale Bibliothek, Münchener Digitalisierungszentrum. "Полный текст Закон о гражданстве рейха и Закон о защите немецкой крови и немецкой чести [Нюрнбергские законы], 15 сентября 1935 г., и два первых распоряжения к ним, 14 ноября 1935 г. / Баварская государственная библиотека (БСБ, Мюнхен)" (ingilis). www.1000dokumente.de. İstifadə tarixi: 2018-10-23.
  9. "The Holocaust". 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-03-12.
  10. Johnson, Eric. The Nazi Terror: Gestapo, Jews and Ordinary Germans. United States: Basic Books, 1999, p. 117.
  11. Friedländer, Saul. Nazi Germany and The Jews, volume 1: The Years of Persecution 1933—1939, London: Phoenix, 1997, p. 270
  12. Mommsen, Hans (1997). "Interview with Hans Mommsen" (PDF). Yad Vashem. 2013-02-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2010-02-06. (#parameter_ignored_suggest)
  13. "Expelled Jews' Dark Outlook". Newspaper article. London: The Times. 1938-11-01. İstifadə tarixi: 2008-03-12.
  14. Recollections of Rosalind Herzfled, Jewish Chronicle, 28 September 1979, p. 80; cited in Gilbert, The Holocaust—The Jewish Tragedy;;, London: William Collins Sons & Co. Ltd, 1986.
  15. German State Archives, Potsdam, quoted in Rita Thalmann and Emmanuel Feinermann, Crystal night, 9-10 November 1938, pp. 33, 42.
  16. ↑ Михаил Финтушал. Тайна Хрустальной ночи.//Лехаим
  17. Mlynek, Klaus. Die «Reichskristallnacht». // Reichskristallnacht in Hannover. Eine Ausstellung zur 40. Wiederkehr des 9. November 1938. — Hannover, 1978. — S. 59.
  18. Döscher, Hans-Jürgen. «Reichskristallnacht». Die Novemberpogrome 1938. — 3. Auflage. — München: Econ, 2000. — ISBN 3-612-26753-1. — S. 69ff.
  19. Meier Schwarz. "The Mysterious Murder of Ernst vom Rath by Herschel Grynszpan" (ingilis). 2011-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-06-21. (#parameter_ignored_suggest)
  20. William L. Shirer, The Rise And Fall Of The Third Reich, p. 430.
  21. «Судьбоносный год» — рекомендации по преподаванию событий «Хрустальной ночи» в контексте событий 1938 г.
  22. "Хрустальная ночь" 1938 года. Справка
  23. «Nazis Planning Revenge on Jews», News Chronicle, 9 November 1938
  24. ТАЙНА «ХРУСТАЛЬНОЙ НОЧИ»
  25. Хрустальная ночь. Энциклопедия Холокоста.
  26. Германия со скорбью вспоминает «Хрустальную ночь». 70 лет назад начался Холокост
  27. "«Хрустальная ночь» не должна повториться". 2013-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-11-09. (#parameter_ignored_suggest)
  28. Вена
  29. Франкфурт-на-Майне
  30. Мюнхен
  31. Висбаден
  32. Шпейер
  33. Регенсбург
  34. Трир
  35. ХРУСТАЛЬНАЯ НОЧЬ (KRISTALLNACHT) — ФОТОГРАФИИ
  36. 50-летие синагоги Бремена было отмечено освящением свитка Торы
  37. Вормс
  38. История Кёльна
  39. Лейпциг
  40. ХРУСТАЛЬНАЯ НОЧЬ (KRISTALLNACHT) — ФОТОГРАФИИ
  41. ДОРТМУНД. СИНАГОГА, РАЗОРЕННАЯ В ХРУСТАЛЬНУЮ НОЧЬ
  42. КРОВЬ ЕВРЕЕВ В КЁНИГСБЕРГЕ
  43. Траурный митинг в память о событиях хрустальной ночи в Кенигсберге
  44. Ирина Головинская (2011-08). "ГАННОВЕР СПРАВА НАЛЕВО". ЛЕХАИМ.
  45. "Die Synagoge in Pforzheim (Stadtkreis Pforzheim)" (alman). Alemannia Judaica. İstifadə tarixi: 2016-03-15.
  46. "Kaiserslautern (Rheinland-Pfalz) Jüdische Geschichte / Synagoge" (alman). Alemannia Judaica. İstifadə tarixi: 2016-11-26.
  47. 72 года назад в Германии началась `Хрустальная ночь`
  48. Нюрнберг
  49. Германия вспоминает жертв «безумия»
  50. В музеях Голландии нашли отобранные у евреев картины
  51. Ночь сожженных синагог, 75 лет спустя
  52. "Евреи отмечают 75-летие Хрустальной ночи". 2013-11-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-11-09. (#parameter_ignored_suggest)
  53. Döscher, Hans-Jürgen. «Reichskristallnacht». Die Novemberpogrome 1938. — 3. Auflage. — München: Econ, 2000. — ISBN 3-612-26753-1. — S. 165.
  54. Schwab, Gerald. The Day the Holocaust began. The Odyssey of Herschel Grynszpan. New York, 1990. P. 184.
  55. Grossmann, Kurt R. Herschel Gruenspan lebt! // Aufbau. — 10. Mai 1957. — S. 1 u. 5 f.
  56. Heiber, Helmut. Der Fall Grünspan. // Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte. — 1957. — № 5. — S. 172
  57. "Photo mystery of Jewish assassin used by Nazis to justify Kristallnacht" (ingilis). The Guardian. 18 декабря 2016. İstifadə tarixi: 2017-04-23.
  58. http://alphahistory.com/holocaust/kristallnacht/ Kristallnacht
  59. ↑ Gilbert, pp. 13-14.
  60. Berenbaum, Michael & Kramer, Arnold (2005). The World Must Know. United States Holocaust Memorial Museum. p. 49.
  61. Gilbert, pp. 30-33.
  62. «A Black Day for Germany», The Times, 11 November 1938, cited in Gilbert, p. 41.
  63. «Хрустальная ночь»: урок истории: Методическое пособие/ Сост. Л. М. Пятецкий; Под ред. И. А. Альтмана. — М.: Центр и Фонд «Холокост», 2008. — (Методическая библиотека «Память о Холокосте — путь к толерантности». Вып. 4).
  64. NAZIS ASK REPRISAL IN ATTACK ON ENVOY; Press Links Shooting in Paris to 'World Conspiracy' and Warns Jews of Retaliation MASS EXPULSIONS FEARED Berlin Police Head Announces 'Disarming' of Jews--Victim of Shots in Critical State New Fear Aroused Round-up in Vienna Diplomat’s Condition Critical
  65. Белов, Николаус фон. Я был адъютантом Гитлера. — Смоленск: Русич, 2003. — ISBN 5-8138-0466-8.
  66. Дитрих, Отто. Двенадцать лет с Гитлером. Воспоминания имперского руководителя прессы. 1933—1945. — М.: Центрполиграф, 2007. — ISBN 978-5-9524-3306-9.
  67. Хёне Х. Чёрный орден СС. История охранных отрядов. — М.: Олма-пресс, 2003. — С. 303.

Ədəbiyyat

ingilis dilində
  • Gordon, Sarah Ann (1984). Hitler, Germans, and the Jewish Question. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 0-691-10162-0.
  • Mayer, Kurt (2009). My Personal Brush with History. Tacoma: Kurt Mayer, Confluence Books. ISBN 978-0-578-03911-4.
  • Friedlander, Saul (1998). Nazi Germany and the Jews: Volume 1: The Years of Persecution 1933–1939. New York, NY: Perennial. ISBN 0-06-092878-6.
  • Gruner, Wolf; Ross, Wolf Gruner, eds. (2019). New Perspectives on Kristallnacht. Purdue University Press. ISBN 978-1-61249-616-0.
  • Steinweis, Alan E. (2009). Kristallnacht 1938. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03623-9.
rus dilində

«Хрустальная ночь» / Матвеева А. Г. // Хвойка — Шервинский [Электронный ресурс]. — 2017. — С. 211. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.

alman dilində
  • Arntz, Hans-Dieter (2008) "Reichskristallnacht". Der Novemberpogrom 1938 auf dem Lande – Gerichtsakten und Zeugenaussagen am Beispiel der Eifel und Voreifel. (in German) Aachen: Helios-Verlag. ISBN 978-3-938208-69-4
  • Döscher, Hans-Jürgen (1988). Reichskristallnacht: Die Novemberpogrome 1938 (German). Ullstein. ISBN 978-3-550-07495-0.
  • Faludi, Christian (2013) Die "Juni-Aktion" 1938. Eine Dokumentation zur Radikalisierung der Judenverfolgung. (in German) Frankfurt a. M./New York: Campus. ISBN 978-3-593-39823-5
  • Korb, Alexander (2007). Reaktionen der deutschen Bevölkerung auf die Novemberpogrome im Spiegel amtlicher Berichte (German). Saarbrücken: VDM Verlag. ISBN 978-3-8364-4823-9.
  • Lauber, Heinz (1981). Judenpogrom: "Reichskristallnacht" November 1938 in Grossdeutschland : Daten, Fakten, Dokumente, Quellentexte, Thesen und Bewertungen (Aktuelles Taschenbuch) (German). Bleicher. ISBN 3-88350-005-4.
  • Pätzold, Kurt; Runge, Irene (1988). Kristallnacht: Zum Pogrom 1938 (Geschichte) (German). Köln: Pahl-Rugenstein. ISBN 3-7609-1233-8.
  • Pehle, Walter H. (1988). Der Judenpogrom 1938: Von der "Reichskristallnacht" zum Völkermord (German). Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag. ISBN 3-596-24386-6.
  • Richter, Hans Peter (1970) Friedrich (in German) Puffin Books
  • Schultheis, Herbert (1985). Die Reichskristallnacht in Deutschland nach Augenzeugenberichten (Bad Neustadter Beiträge zur Geschichte und Heimatkunde Frankens) (German). Bad Neustadt a. d. Saale: Rotter Druck und Verlag. ISBN 3-9800482-3-3.
   Almaniya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

Avqust 25, 2021
büllur, gecə, yaxud, sındırılmış, şüşələr, vitrin, gecəsi, kristallnacht, noyabr, 1938, ildə, üçüncü, reyx, tərəfindən, yəhudilərə, qarşı, başlanılmış, talan, yəhudilərə, qarşı, talanlar, almaniya, avstriyanın, hissəsində, sudet, əyalətində, dansiq, azad, şəhə. Bullur gece ve yaxud Sindirilmis suseler vitrin gecesi alm Kristallnacht 10 noyabr 1938 ci ilde Ucuncu Reyx terefinden yehudilere qarsi baslanilmis talan Yehudilere qarsi talanlar Almaniya Avstriyanin bir hissesinde Sudet eyaletinde ve Dansiq azad seherinde noyabrin 9 10 arasinda herbilesmis SA bolmeleri ve mulki sexsler terefinden heyata kecirilmisdir bir sira elaqeli hucumlar Polis bu hadiselere seyrici olmus ve mane olmaqdan cekinmisdir 1 Hucumlar neticesinde yehudilere mexsus dukanlarin binalarin ve sinaqoqlarin sindirilmis suselerinin parcalari kucelere sepilmisdi 2 Bullur gece alm Kristallnacht Sindirlimis vitrin suseleriTarix 9 10 noyabr 1938 ci ilYeri Almaniya Avstriya Sudet eyaleti Dansiq azad seheriSebebi etnik ve dini nifretNeticesi yehudilerin emlakinin talan edilmesi ve kutlevi qetlletMunaqise terefleriSA hucum qruplari Ucuncu Reyxin mulki vetendaslari bilinmir Vikianbarda elaqeli mediafayllarTalanlara sebeb 3 Gebbelsin cixisinda Parisde yasayan polyak yehudisi Hersel Qrinspan terefinden Alman diplomati Ernst fom Ratin gullelenmesinden sonra beynelxalq yehudilerin Almaniyaya ve furere hucumu kimi deyerlendirmesi olmusdur Bullur geceden sonra yehudilere qarsi iqtisadi ve siyasi teqibler guclendi Bu hadise tarixciler terefinden Nasist Almaniyasinin irqi siyasetinin bir hissesi olaraq qebul edilir ve yehudi meselesinin son hell yolunun ve Xolokosta baslangic olaraq qebul olunur 4 Mundericat 1 Tarixi 2 Hadiselerin gedisi 3 Qurbanlar 4 Zerer 5 Teskilatcilar 6 Xatire 7 Hemcinin bax 8 Istinadlar 9 EdebiyyatTarixi RedakteUmumalmaniya ehalisinin siyahiya alinmasina gore 1933 cu il iyulun 16 si tarixine qeder Almaniyada 503 900 yehudi yasayirdi 5 Onlardan da texminen 70 i seherlerde yasayirdi Butun yehudilerin 50 i Almaniyanin 10 en boyuk seherinde o cumleden Berlin texminen 160 000 Frankfurt texminen 26 000 Breslau texminen 20 000 Hamburq texminen 17 000 Koln texminen 15 000 Hannover texminen 13 000 ve Leypsiq texminen 12 000 meskunlasmisdi 6 Evvelden Hitler rejimi anti yehudi siyaseti aparirdi 1933 cu ilden baslayaraq Almaniya hokumeti yehudilere qarsi qanunlar qebul etmeye baslamisdi Bu qanunlar yehudilerin huquqlarini mehdudlasdirmaga hesablanmisdi Yehudiler bu qanunlarla tam vetendas huquqlarini itirmis pul qazanmaq ve tehsil almaq huquqlari mehdudlasdirilmis dovlet qullugunda islemekden mehrum olmusdular 7 1935 ci ilde Nurnberq irqi qanunlari qebul edildi Bununla Almaniya yehudileri vetendasliqdan mehrum edildi ve yehudilerin almanlarla elaqeye girmesini qadagan edildi 8 Bu qanunlarin neticesi yehudilerin Almaniya ictimai ve siyasi heyatindan kenarlasdirilmasi idi 9 Nasistlerin hakimiyyete geldiyi andan Bullur geceye qeder Almaniyani 213 min yehudi terk etmisdi 5 1938 ci ilde Almaniya radikal antisemitizm fealiyyetinin yeni merhelesine qedem qoydu 10 Bezi tarixciler hesab edirler ki Nasist hokumeti yehudilere qarsi planli bir zorakiliq hadisesi hazirlayirdi ve muvafiq texribati gozleyirdi Bele ki 1937 ci ilin senedlerinde bele planlasdirmanin bezi subutlari movcuddur 11 Almaniyali tarixcisi Hans Mommsen 1997 ci ilde verdiyi musahibede talanlarin esas sebebinin Nasional Sosialist Alman Fehle Partiyasindan olan qaulyayterlerin yehudi emlakini ve biznesini ele kecirmek isteyinin oldugunu iddia edirdi 12 1938 ci ilin avqustunda Almaniya hakimiyyeti Polsa esilli yehudilerin Almaniyadan kutlevi sekilde deportasiya edilmesini heyata kecirdi 13 14 Polsa Almaniya serheddinde dolanisiq vasitesi olmadan qovulan minlerle yehudi arasinda 1911 ci ilde Polsa Kralliginin Varsava Bas Qubernatorlugundan kocub Hanoverde meskunlasan Sendel ve Rifka Qrinspan ailesi de var idi onlarin on yeddi yasli oglu Hersel o vaxt Parisde emisi ile birlikde yasayirdi 4 Hersel Polsadaki bacisindan ailenin qovulmasini tesvir eden aciqca aldi Bas verenler barede bize melumat verilmese de biz her sey haqqinda artiq qerar verildiyini gorduk Biz bir qepiksiz qalmisiq Lodza emim ve ya sen bir az pul gondere bilersiniz 15 O aciqcani 1938 ci il noyabrin 3 de aldi Hadiselerin gedisi Redakte Hersel Qrispanin hebsden sonra cekilmis fotosu 1938 ci il 9 noyabr Ernst fon Rat Hele 1938 ci ilin fevral ayinda Hitler SD nin rehberi Reynhard Heydrixe Yehudiler ve onlarin yalanlari haqqinda pamfletinin muellifi Martin Luterin ad gununde alman diplomatina qarsi bir yehudi sui qesdi cehdini hazirlamagi emr etdi Heydrix bu cur aksiyalarin teskilinde cox ugursuz bir tecrubeye sahib idi Bele ki 1938 ci ilin yanvarinda Almaniyanin Avstriyadaki sefiri Frans fon Papenin heyatina sui qesdle Anslussa haqq qazandirmaq ucun qondarma aksiyanin ustunu yerli nasistlerin qerargahindan senedleri ele keciren Avstriya polisi acmisdi Yeni tapsiriq Heydrixe ozunu yeniden gostermek imkani verirdi 16 1936 ci ilde Fransaya gelen Hersel Qrispan iki il erzinde yasayis icazesi ala bilmemisdi 1938 ci ilin avqustunda ise ona olkeni terk etmek ucun ayin 15 e kimi vaxt verildi Bundan sonra Fransada qeyri leqal veziyyetde yasayirdi O bacisindan aldigi aciqcadan ve ertesi gun ise Parisde idis dilinde cixan Haynt Journee Parisienne qezetindne hadiseler haqqinda etrafli melumatlar oxuyur Bir nece gun oxuduqlarinin tesiri altinda dolasan Hersel noyabrin 7 de silah magazasindan tapanca alaraq 17 Almaniya sefirliyine yollanir ve burada resmilerden biri ile gorusmek isteyir Onu sefirliyin katibi Ernst fom Rat qebul edir Cibinden tapancasini cixaran Hersel fom Rata Murdar bos bos Fransada almanlara verilen tehqiramiz leqebdir deyerek bes gulle vurur 18 Bundan sonra qacmaga cehd etmeyen Hersel Grispani fransiz polisi hebs edir Onun cibinden tapilan ve ailesine unvanladigi yazida Eziz valideynlerim men basqa cur ede bilmezdim qoy Tanri meni bagislasin Sizin aqibetiniz haqqinda bilende ureyimden qara qanlar axdi ve men ele etiraz etmeliyem ki bu barede butun dunya esitsin yazilirdi Ernst fom Rat bes yerden yaralansa da vaxtinda tecili tibbi yardim sayesinde cox qan itirmeyen alman diplomatinin heyati ucun hec bir tehluke yox idi 19 Berlinden gonderilen Hitlerin sexsi hekimi Karl Brandt Ernst vom Rata uygun olmayan qan kocurdu Bundan sonra Ernst fom Rat noyabrin 9 da 17 30 da oldu Qrinspan Almaniyaya ekstradisiyasindan evvel merhum diplomatla homoseksual elaqelerde oldugunu israr etdiyinden furerin Almaniyada ved etdiyi aciq mehkeme bas tutmadi 16 Bu hadisede en aci istehzali cehet o idi ki Qrispanin oldurduyu diplomat nasist ideyalarini bolusmurdu ve olkesinin rehberlyini mehz antisemit siyasetine gore aciq tenqid etmekden cekinmirdi Buna gore de etibarsiz element kimi gestaponun xususi nezaretinde idi 20 Burneplatdaki Frankfurt Sinaqoqunun igtisascilar terefinden yandirilmasi Bullur gecede yandirilmis Munhendeki Ohel Yaakov Sinaqoq u Lakin Almaniya hakimiyyeti Tomas Rathin olumunden Almaniya Avstriya ve Sudet eyaletinde kutlevi yehudi talanlarinin teskili ucun bir behane kimi istifade etdi 21 Almaniyada derhal guclu bir tebligat kampaniyasi teskil edildi Noyabrin 7 de Volkischer Beobachter qezetinin tecili sayi cixdi ve asagidaki setirler orada eksini tapmisdir Alman xalqi sizin cinayetinizden lazimi neticeleri cixartdi O bele dozulmez bir veziyyete tam getirmez Yuz minlerle yehudi Almaniya iqtisadiyyatinin en gelirli sahelerini idare edir sinaqoqlarinda eylenir amma diger dovletlerdeki qohumlari Almaniyaya qarsi muharibeye cagirir ve diplomatlarimizi oldurur 22 Talandan sonra Berlindeki Fazanenstrasedeki sinaqoqun daxili hissesi Ertesi gun Almaniya hokumeti ictimai ibtidai mekteblerde oxuyan yehudi usaqlari istisna olmaqla butun diger yehudi medeni ve ictimai fealiyyetlerinin qeyri mueyyen muddete durduruldugunu ve yehudi qezet ve jurnallarinin o cumleden alman dilinde olan nesrlerinde capinin dayandirildigini elan etdi Boyuk Britaniyada bir qezet bunu yehudi ehalisini liderlerinden kenarlasdiran son addim yehudi icmasini mehv etmek ve bir araya getiren son kovrek bagini cixarmaq meqsedi ile tesvir etdi 1 Hemcinin yehudilerin butun mulki huquqlari da legv edildi 23 Onlara iqtisadi fealiyyetle mesgul olmaq qadagan edildi Onlar muessiselerini torpaqlarini qiymetli kagizlarini incesenet numunelerini almanlara satmali idiler Kurortlara muzeylere teatr ve kinoteatrlara stadionlara sergilere kitabxanalara ictimai hamamlara getmek qadagan edildi Kucelerde parklarda yalniz yehudiler ucun yazilan skamyalarda otura bilerdiler Avtomobile ve suruculuk vesiqesine malik ola bilmezdiler Butun bunlar daha evvelki mehdudiyyetlere elave olunurdu Noyabrin 9 da Almaniya rehberliyi Pive qiyami nin ildonumunu qeyd etdiyi zaman Parisde agir yarali alman diplomatinin olduyunu xeber verdikden sonra bayrama qatilan Yozef Gebbels asagidakilari bildirdi Nasional Sosialist Alman Fehle Partiyasi yehudilere qarsi cixislarin teskili seviyyesine enmez Ancaq xalqin qezeb dalgasi Reyxin dusmenleri uzerine yonelse onda ne polis ne de ordu mudaxile etmeyecek 24 Gebbelsin cixisindan sonra bayrama qatilan regional nasist teskilatlarinin rehberleri oz yerli teskilatlari ucun telimatlar hazirladilar Reyxin ferqli bolgelerinde bir cox uzvunun mulki geyimli oldugu Hitleryugent ve hucum desteleri talanlara noyabrin 9 u gece axsami ve 10 da subh tezden basladi Ancaq bir diplomatin olumune sebeb oldugu ehtimal edilen kortebii caxnasmadan evvel SD mutesekkil olaraq xalq terefinden ozbasina mehv edilmesi planlasdirilan butun yehudi teskilatlarinin ve sinaqoqlarinin butun arxivlerini cixartdi ve arxivlerin cixarilmadigi sinaqoqlar talanlardan kenar qaldi Subhesiz ki kortebii talanlar zamani SD nin telimatlarina esasen yehudi xariciler de daxil olmaqla bir nefer de olsun xarici vetendas xesaret almadi Polis yerli hebsxanalarin yerlese bileceyi qeder yehudini hebs etdi Esasen de genc cuselli kisiler saxlanilirdi 25 Noyabrin 9 dan 10 na kecen gece Nasist hakimiyyetinin desteyi ile Almaniyanin onlarla seherinde Avstriya ve Sudet eyaleti erazisi daxil olmaqla yehudi talanlari teskil edildi Noyabrin 8 de axsam saatlarinda ilk talan sinaqoqun yandirildigi Bad Hersfeldde bas verdi Sonra eyni gunde Vitsenhauzen Esveqe Fritzlarda yehudi dukanlari mehv edildi 26 Berlinde mulki geyimli igtisascilar 12 sinaqoqdan 9 u yandirdi yanginsondurenler qeyd edildiyi kimi yanginlarin sondurulmesinde istirak etmediler 27 Vyanada 42 sinaqoq 28 Frankfurtda 3 29 Munhende 30 Visbaden 31 Dusseldorf Karlsruye daxil her birinde 2 Speyer 32 Regensburq 33 Trir 34 Auqsburq Aaxen 35 Bremen 36 Baden Baden Vorms 37 Koln 38 Leypsiq 39 Dortmund 40 41 Koniqsberq 42 43 Hannover 44 Pforshaym 45 Kayzerslauternde 46 bir sinaqoq zerer gordu Qurbanlar RedakteHucumlarda en az 91 yehudi 47 olduruldu Qetle yetirilenlerin ucde biri Nurnberq seherinin payina dusurdu 48 8 nefer ise Hallede oldurulmusdu 49 30 min nefer yehudi ise hebs olunaraq konsentrasiya dusergelerine gonderildi 2 Bu reqemler BBC agentliyinin melumatlarina uygundur 50 Azadliq Radiosu 400 neferin oldurulduyunu 51 bezi yehudi xeber agentlikleri Jewish News One ise 2 5 min neferin oldurulduyunu bildirir 52 Bullur gecenin istemeden sebkar i olan Hersel Qrispan iki ile qeder Fransa hebsxanasinda qalandan sonra olkeni isgal eden almanlarin eline kecdi 53 O evvelce Zaksenhauzen hebs dusergesine 1942 ci il sentyabrin 26 da ise Maqdeburq hebsxanasina gonderildi 54 Bundan sonraki tarixlere aid hec bir senedde Qrispanin adina rast gelinmir ve onun taleyi namelum qaldi Herselin sag olmasi barede sayieler dolasirdi Amma bu sayieler hec bir fakta soykenmirdi Valideynlerinin muracieti esasinda 1960 ci ilde Qerbi Almaniya mehkemesi onu resmen olmus hesab etdi Bundan sonra coxluq teskil eden reye esasen Qrispan muharibe illerinde olub 55 56 Ancaq 2016 ci ilde tapilan bir sekil Qrispan muemmasini yeniden aktuallasdirdi 1946 ci ilde cekilen bu sekilde tesvir olunan adam Qrispana xeyli benzeyirdi Simanin taninmasi uzre aparilan sinaq hemin adamin Grispan olma ehtimalinin 95 oldugunu gosterdi Lakin bundan elave bir melumat elde etmek hele ki mumkun olmayib 57 Zerer RedakteGebbels oz gundeliyinde yazirdi ki emr furer terefinden sexsen verilmisdi ve Hitler sexsen 20 000 ile 30 000 yehudinin hebs edilmesini teleb etmisdi 30 min insan hebs edildi ve yerli hebsxanalar vasitesile uc konsentrasiya dusergesine gonderildi Onlardan 2000 neferi genc ve saglam kisiler olmasina baxmayaraq bir nece hefte erzinde doyulmeden olduler Lakin sonralar konsentrasiya dusergelerine gonderilenlerin taleyinden ferqli olaraq sag qalanlar tecili Almaniyani terk etmek sertile muveqqeti serbest buraxildilar Qrinspanin hereketinden sonra dunyanin demek olar ki butun olkeleri yehudilerin qebulunu mehdudlasdirdi ve nece neferin yeniden konsentrasiya dusergelerine qayitdiqlari ve onlardan ne qederi helak olmasi barede deqiq melumat yoxdur Furer noyabrin 11 de talanlara son vermeyi emr etdi 58 Yehudi evleri xestexanalar ve mektebler talan edildi tecavuzkarlar agir cekiclerle binalarin divarlarini dagidirdilar 59 1000 den cox sinaqoq yandirildi 7000 den cox yehudiye mexsus bina ve magazalar dagidildi ve ya zerer gordu 60 61 Holokostun muqeddimesi sayilan Bullur gece talanlari sulh dovrunde bas verdiyinden Almaniyada xeyli xarici jurnalistler fealiyyet gosterirdiler Buna gore de bu hadiseler Avropa ve Amerika metbuatinda genis rezonans dogurdu Martin Qilbert hesab edir ki almaniya yehudilerinin tarixinde 1933 1945 illeri arasinda Almaniyada isleyen xarici jurnalistler terefinden bu hadise qeder genis isiqlandirilan ve butun dunyada soka sebeb olan ikinci bir hal yoxdur 59 Tekce ABS metbuatinda minden artiq meqale yazildi The Times yazirdi Dunyanin gozleri qarsisinda yandirma ve doyulme nagillari dunen bu olkeden gelen mudafiesiz ve gunahsiz insanlara edilen pis hucumlardan otru Almaniyani lekeleyen bele bir murekkeb xarici tebligatci yoxdur 62 1945 ci ilden sonra bezi sinaqoqlar berpa edildi Berlindeki sinaqoqun uzerinde xatire lovhesi uzerinde Hec vaxt unutma kitabini oxuyur Berlin etrafindasozleri yazilir Umumi ziyan 25 milyon reyxmarka teskil edirdi ki bunlardan 5 milyona yaxini sinmis vitrin suselerinin payina dusurdu bu sebebden Bullur gecenin ikinci adi Siniq suseler vitrin gecesidir Zererin odenmesi temiri ve dagidilmis sinaqoqlarin qaliqlarinin dasinma xercleri Nasist hakimiyyeti terefinden yehudi icmalarinin uzerine qoyuldu 1938 ci il noyabrin 12 de milli iqtisadiyyata rehberlik eden German Goringin basciligi ile Almaniyanin bir cox maliyye maqnatlarinin istirak etdiyi bir musavire kecirildi Bu gorusde Goring beyan etdi Daha bir sual cenablar Bu gun yehudilerin ceza olaraq bir milyard odemeli oldugunu soylesem ne deyerdiniz Ve davami olaraq Men suali bu sekilde qoyacagam Almaniya yehudileri dehsetli cinayetlerine gore bir milyard ceza odemelidirler Onu da demek isteyirem ki men Almaniyada yehudi olmaq istemezdim SSRI qezetleri butun dunyada Bullur geceye qarsi olan etirazlari o cumleden noyabrin 15 de Moskva Konservatoriyasinin Boyuk salonunda kecirilen toplanti ve Sovet ziyalilari adindan antisemitizm heddini asan qerari derc etmisdiler ABS prezidenti F Ruzvelt etiraz olaraq yalniz Amerikanin Berlindeki sefirini meslehetlesmeler ucun geri cagirdi Ingiltere ve Fransa da etirazlarini bildirdiler lakin Nasist Almaniyasi ile diplomatik munasibetler de pozulmadi ve sefirleri Berlinde qaldi Buna baxmayaraq dunya dovletleri nasist Almaniyasina qarsi emeli tedbirler gormediler Eksine Bullur geceden sonra Birinci Vyana Arbitraj Mehkemesinin qerarlari icra edildi bu da son olaraq Cexoslovakiyanin movcudluguna son qoydu ve xususen de Cexoslovakiya yehudilerini nasistlerin hakimiyyeti altina verdi Nasistler talanlari teskil ederken qarsilarina qoyduqlari meqsede xeyi derecede nail oldular Bullur geceden Ikinci dunya muharibesinin baslanmasina qederki 10 ay erzinde Ucuncu reyxi 115 minden cox yehudi terk etdi Bu da daha evvel bas veren kocle muqayisede xeyli cox idi Bundan elave Qrinspanin sui qesdi butun dunyada xususile antifasistler ve yehudiler ucun Almaniyaya ve muttefiqlerinden muhaciret etmeye calisanlarin hamisina xususende Polsaya giris teleblerini sertlesdirmek ucun en vacib arqument oldu 63 Teskilatcilar RedakteUmumi bir yehudi talani emri sexsen Hitler terefinden verilmis Yozef Gebbels Reynhard Heydrix ve Henrix Himmlerin teskilatciligi ile bas tutmusdur Berlinde zorakiligin teskilinde muhum rolu yehudileri terksilah etmek behanesi ile polis quvvelerini talanlara istiraka yonelden Ordnungspolizei rehberi Volf Henrix fon Helldorf oynadi 64 Bezi ehtimallara gore Gebbels ve Himmler Hitleri melumatlandirmadan bu talanlari teskil etmisdiler 65 Furer bundan xeber tutduqda qezeblenmis ve onlari talanlara gore tenbeh etmisdir Ancaq imperiya metbuatinin rehberi Otto Ditrix Bullur gecenin tesebbuskarinin Hitler oldugunu iddia ederek bu versiyani tekzib edir 66 Bununla yanasi Hene Haynts SS in Qara Sifarisi kitabinda Himmler ve Heydrixin yalniz senedler ve emlaki ele kecirmeyi planlasdirdigindan Bullur gecenin de onlar ucun tamamile bir surpriz oldugunu iddia edir 67 Xatire RedakteBu hadisenin xatiresine noyabrin 9 da Beynelxalq fasizm irqcilik ve antisemitizme qarsi mubarize gunu her il qeyd olunur Bu hadiseler haqqinda Isvec power agir rok qrupu Sabaton terefinden Coat of Arms albomunda The Final Solution adli mahnida behs edilmisdir Hemcinin Almaniyanin agir metal qrupu Masterplan in bu hadiselere hesr olunmus Crystal Night mahnisi var Purgen qrupunun repertuarinda da Kristal Nacht mahnisi var Hemcinin bax RedakteXolokost Uzun bicaqlar gecesi Varfolomey gecesiIstinadlar Redakte 1 2 German Mobs Vengeance on Jews The Daily Telegraph 11 November 1938 cited in Gilbert Martin Kristallnacht Prelude to Destruction Harper Collins 2006 p 42 1 2 World War II Before the War The Atlantic June 19 2011 Windows of shops owned by Jews which were broken during a coordinated anti Jewish demonstration in Berlin known as Kristallnacht on Nov 10 1938 Nazi authorities turned a blind eye as SA stormtroopers and civilians destroyed storefronts with hammers leaving the streets covered in pieces of smashed windows Ninety one Jews were killed and 30 000 Jewish men were taken to concentration camps Euronews Hrustalnaya noch dlinoj v neskolko let 1 2 Multiple authors 1998 Kristallnacht The Hutchinson Encyclopedia 1998 edition Hutchinson Encyclopedias 1998 18 1998 England Helicon Publishing 1199 ISBN 1 85833 951 0 1 2 Germaniya Evrei v dovoennoj Germanii Cooper R M 1992 Refugee Scholars Conversations with Tess Simpson Leeds 31 Bayerische Staatsbibliothek Digitale Bibliothek Munchener Digitalisierungszentrum Polnyj tekst Zakon o grazhdanstve rejha i Zakon o zashite nemeckoj krovi i nemeckoj chesti Nyurnbergskie zakony 15 sentyabrya 1935 g i dva pervyh rasporyazheniya k nim 14 noyabrya 1935 g Bavarskaya gosudarstvennaya biblioteka BSB Myunhen ingilis www 1000dokumente de Istifade tarixi 2018 10 23 The Holocaust 2013 02 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2008 03 12 Johnson Eric The Nazi Terror Gestapo Jews and Ordinary Germans United States Basic Books 1999 p 117 Friedlander Saul Nazi Germany and The Jews volume 1 The Years of Persecution 1933 1939 London Phoenix 1997 p 270 Mommsen Hans 1997 Interview with Hans Mommsen PDF Yad Vashem 2013 02 01 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2010 02 06 parameter ignored suggest Expelled Jews Dark Outlook Newspaper article London The Times 1938 11 01 Istifade tarixi 2008 03 12 Recollections of Rosalind Herzfled Jewish Chronicle 28 September 1979 p 80 cited in Gilbert The Holocaust The Jewish Tragedy London William Collins Sons amp Co Ltd 1986 German State Archives Potsdam quoted in Rita Thalmann and Emmanuel Feinermann Crystal night 9 10 November 1938 pp 33 42 1 2 Mihail Fintushal Tajna Hrustalnoj nochi Lehaim Mlynek Klaus Die Reichskristallnacht Reichskristallnacht in Hannover Eine Ausstellung zur 40 Wiederkehr des 9 November 1938 Hannover 1978 S 59 Doscher Hans Jurgen Reichskristallnacht Die Novemberpogrome 1938 3 Auflage Munchen Econ 2000 ISBN 3 612 26753 1 S 69ff Meier Schwarz The Mysterious Murder of Ernst vom Rath by Herschel Grynszpan ingilis 2011 07 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 06 21 parameter ignored suggest William L Shirer The Rise And Fall Of The Third Reich p 430 Sudbonosnyj god rekomendacii po prepodavaniyu sobytij Hrustalnoj nochi v kontekste sobytij 1938 g Hrustalnaya noch 1938 goda Spravka Nazis Planning Revenge on Jews News Chronicle 9 November 1938 TAJNA HRUSTALNOJ NOChI Hrustalnaya noch Enciklopediya Holokosta Germaniya so skorbyu vspominaet Hrustalnuyu noch 70 let nazad nachalsya Holokost Hrustalnaya noch ne dolzhna povtoritsya 2013 11 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 11 09 parameter ignored suggest Vena Frankfurt na Majne Myunhen Visbaden Shpejer Regensburg Trir HRUSTALNAYa NOCh KRISTALLNACHT FOTOGRAFII 50 letie sinagogi Bremena bylo otmecheno osvyasheniem svitka Tory Vorms Istoriya Kyolna Lejpcig HRUSTALNAYa NOCh KRISTALLNACHT FOTOGRAFII DORTMUND SINAGOGA RAZORENNAYa V HRUSTALNUYu NOCh KROV EVREEV V KYoNIGSBERGE Traurnyj miting v pamyat o sobytiyah hrustalnoj nochi v Kenigsberge Irina Golovinskaya 2011 08 GANNOVER SPRAVA NALEVO LEHAIM Die Synagoge in Pforzheim Stadtkreis Pforzheim alman Alemannia Judaica Istifade tarixi 2016 03 15 Kaiserslautern Rheinland Pfalz Judische Geschichte Synagoge alman Alemannia Judaica Istifade tarixi 2016 11 26 72 goda nazad v Germanii nachalas Hrustalnaya noch Nyurnberg Germaniya vspominaet zhertv bezumiya V muzeyah Gollandii nashli otobrannye u evreev kartiny Noch sozhzhennyh sinagog 75 let spustya Evrei otmechayut 75 letie Hrustalnoj nochi 2013 11 09 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 11 09 parameter ignored suggest Doscher Hans Jurgen Reichskristallnacht Die Novemberpogrome 1938 3 Auflage Munchen Econ 2000 ISBN 3 612 26753 1 S 165 Schwab Gerald The Day the Holocaust began The Odyssey of Herschel Grynszpan New York 1990 P 184 Grossmann Kurt R Herschel Gruenspan lebt Aufbau 10 Mai 1957 S 1 u 5 f Heiber Helmut Der Fall Grunspan Vierteljahrshefte fur Zeitgeschichte 1957 5 S 172 Photo mystery of Jewish assassin used by Nazis to justify Kristallnacht ingilis The Guardian 18 dekabrya 2016 Istifade tarixi 2017 04 23 http alphahistory com holocaust kristallnacht Kristallnacht 1 2 Gilbert pp 13 14 Berenbaum Michael amp Kramer Arnold 2005 The World Must Know United States Holocaust Memorial Museum p 49 Gilbert pp 30 33 A Black Day for Germany The Times 11 November 1938 cited in Gilbert p 41 Hrustalnaya noch urok istorii Metodicheskoe posobie Sost L M Pyateckij Pod red I A Altmana M Centr i Fond Holokost 2008 Metodicheskaya biblioteka Pamyat o Holokoste put k tolerantnosti Vyp 4 NAZIS ASK REPRISAL IN ATTACK ON ENVOY Press Links Shooting in Paris to World Conspiracy and Warns Jews of Retaliation MASS EXPULSIONS FEARED Berlin Police Head Announces Disarming of Jews Victim of Shots in Critical State New Fear Aroused Round up in Vienna Diplomat s Condition Critical Belov Nikolaus fon Ya byl adyutantom Gitlera Smolensk Rusich 2003 ISBN 5 8138 0466 8 Ditrih Otto Dvenadcat let s Gitlerom Vospominaniya imperskogo rukovoditelya pressy 1933 1945 M Centrpoligraf 2007 ISBN 978 5 9524 3306 9 Hyone H Chyornyj orden SS Istoriya ohrannyh otryadov M Olma press 2003 S 303 Edebiyyat Redakteingilis dilinde dd Gordon Sarah Ann 1984 Hitler Germans and the Jewish Question Princeton New Jersey Princeton University Press ISBN 0 691 10162 0 Mayer Kurt 2009 My Personal Brush with History Tacoma Kurt Mayer Confluence Books ISBN 978 0 578 03911 4 Friedlander Saul 1998 Nazi Germany and the Jews Volume 1 The Years of Persecution 1933 1939 New York NY Perennial ISBN 0 06 092878 6 Gruner Wolf Ross Wolf Gruner eds 2019 New Perspectives on Kristallnacht Purdue University Press ISBN 978 1 61249 616 0 Steinweis Alan E 2009 Kristallnacht 1938 Harvard University Press ISBN 978 0 674 03623 9 rus dilinde dd Hrustalnaya noch Matveeva A G Hvojka Shervinskij Elektronnyj resurs 2017 S 211 Bolshaya rossijskaya enciklopediya v 35 t gl red Yu S Osipov 2004 2017 t 34 ISBN 978 5 85270 372 9 alman dilinde dd Arntz Hans Dieter 2008 Reichskristallnacht Der Novemberpogrom 1938 auf dem Lande Gerichtsakten und Zeugenaussagen am Beispiel der Eifel und Voreifel in German Aachen Helios Verlag ISBN 978 3 938208 69 4 Doscher Hans Jurgen 1988 Reichskristallnacht Die Novemberpogrome 1938 German Ullstein ISBN 978 3 550 07495 0 Faludi Christian 2013 Die Juni Aktion 1938 Eine Dokumentation zur Radikalisierung der Judenverfolgung in German Frankfurt a M New York Campus ISBN 978 3 593 39823 5 Korb Alexander 2007 Reaktionen der deutschen Bevolkerung auf die Novemberpogrome im Spiegel amtlicher Berichte German Saarbrucken VDM Verlag ISBN 978 3 8364 4823 9 Lauber Heinz 1981 Judenpogrom Reichskristallnacht November 1938 in Grossdeutschland Daten Fakten Dokumente Quellentexte Thesen und Bewertungen Aktuelles Taschenbuch German Bleicher ISBN 3 88350 005 4 Patzold Kurt Runge Irene 1988 Kristallnacht Zum Pogrom 1938 Geschichte German Koln Pahl Rugenstein ISBN 3 7609 1233 8 Pehle Walter H 1988 Der Judenpogrom 1938 Von der Reichskristallnacht zum Volkermord German Frankfurt am Main Fischer Taschenbuch Verlag ISBN 3 596 24386 6 Richter Hans Peter 1970 Friedrich in German Puffin Books Schultheis Herbert 1985 Die Reichskristallnacht in Deutschland nach Augenzeugenberichten Bad Neustadter Beitrage zur Geschichte und Heimatkunde Frankens German Bad Neustadt a d Saale Rotter Druck und Verlag ISBN 3 9800482 3 3 Almaniya ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Bullur gece amp oldid 6111255, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.