fbpx
Wikipedia

II İsmayıl

Avqust 09, 2021

II İsmayıl (fars. شاه اسماعیل دوم; 31 avqust 1533, Qəzvin – 24 noyabr 1577, Qəzvin) — Səfəvilər dövlətinin 3-cü şahı və I Təhmasibın oğlu.

İsmayıl
Şah İsmayıl ibn Şah Təhmasib ibn Şah İsmayıl Səfəvi

II Şah İsmayıl
Səfəvilər Dövlətinin III şahı
1576 — 1577
(ləqəbi: Adili)
Tacqoyma 22 avqust 1576
Sələfi I Şah Təhmasib
Xələfi Şah Məhəmməd Xudabəndə
Naibələr:
Pərixan Sultan
Peykər Sultan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Ərdəbil, Səfəvilər dövləti
Vəfat tarixi (40 yaşında)
Vəfat yeri Qəzvin
Dəfn yeri Qəzvin, İmamzadə Hüseyn kompleksi, Səfəvilər dövləti
Sülalə Səfəvilər
Atası I Şah Təhmasib
Anası Məvzilli Sultan
Həyat yoldaşı Peykər Sultan
Uşaqları oğlanları:
Şah Şücaəddin Mirzə
qızları:
Safiyə Sultan,Fəxricahan Sultan,Gövhərxan Sultan
Elmi fəaliyyəti
Tanınır Şairlik
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İlkin həyatı

28 may 1537-ci ildə Ərdəbildə doğulmuşdur. Atası I Təhmasib anası Sultanım bəyim Mosulludur. Atasının sıraca üçüncü, həyatda qalan ikinci oğlu idi (ən böyük qardaşı Əliqulu mirzə hələ 1529-cu ildə vəfat etmişdi). Hələ 1547-ci ildə Şirvan bəylərbəyi təyin olunmuşdu. Lələsi isə Göycə sultan Qacar idi.

Bəylərbəyi kimi fəaliyyəti

1547-ci ildə Şirvanşah şahzadəsi Bürhan Əlinin hücumuna məruz qalmışdı, lakin bu hücumu dəf edə bilmişdi. 1554-cü ildə Ərzurumda İsgəndər paşa ilə Səfəvi ordusu arasında gedən döyüşdə qızılbaşlara sərkərdəlik edir və qaladan qıraqda gedən döyüşlərdə onun rəhbərlik etdiyi qoşun Osmanlını məğlub edir. Əxlat və Ərciş qalalarını ələ keçirir. Elə həmin il də öz bibisiqızı Pəri Peykər xanım ilə evləndi. 1555-1556-cı illərdə Herat, 1556-cı ildə isə Xorasan hakimi idi. Həmin il yenidən saraya çağrıldı. İsmayıl ilə bu səfərdə həmrəy və yol yoldaşı olan qızılbaşların bir qismi isə Təhmasib şahın göstərişi ilə öldürülür və ya həbs olunurdu. İsmayılın özü də Qəhqəhə qalasında həbs olunur və on doqquz il yarım orada saxlanılır. Uzun müddətli həbs dövrü İsmayılın həyatına böyük təsir göstərir. O, bütün bu illəri səltənətdən uzaq qalmaqla yanaşı, tiryək və sair narkotik maddələr qəbul etməyə də adət edir. Bu hadisədə əsasən vəzir Məsum bəy Səfəvinin əli vardı.

Təhmasibin xəstəliyi

 
İsmayılın hakimiyyətdə olduğu Herat qalası

18 oktyabr 1574-cü ildə Təhmasib xəstələndi və vəliəhd təyin etmədi. Bu vaxtı İsmayıl Mirzə hələ də həbsdə idi. Rumlu, Əfşar və Qacar tayfaları İsmayılın vəliəhdliyini dəstəkləyirdilər:

  Belə deyən dəstələr də vardı: "Cənnətməkan şahın ən böyük oğlu olan İsgəndər şanlı nəvvab Məhəmməd Mirzənin gözləri zəifdir. Ondan sonra o həzrətin əyan qardaşı olan İsmayıl Mirzə övladların ən böyüyüdür. Sufigərlikdə biz ondan başqasını tanımırıq."

Onlar "şahsevən" adlandırılıb, Sultan Heydəri haramnəməklikdə ittiham edirdilər. Onlara "iki birli" ad qoydular, o təbəqə üzərinə tənə yağışı yağdırdılar.

 

Bundan əlavə bacısı Pərixan xanım da onun tərəfində idi. İsmayıla həmin il ölüm təhdidi üz versə bacısı və atası sayəsində bu təhlükə sovuşdu. Təhmasib hələ 2 il də şahlıq edəndən sora 1576-cı ildə vəfat etdi. İsmayıl hələ də Qəhqəhə qalasında olduğu üçün 14 may 1576-cı ildə Heydər mirzə hakimiyyəti ələ keçirdi. Təhlükəli vəziyyəti görən Pərixan xanım Heydərə beyət etdi və ayağından öpdü. Heydər mirzə ona inandığı üçün qardaşı Süleyman mirzə və Pərixan xanımın dayısı Şamxal Sultana saraydan getməyə icazə verdi. Fürsətdən istifadə edən Pərixan xanım dayısına sarayın açarını verdi. Şamxal sultan çərkəzlərdən ibarət 300 nəfərlik şəxsi heyəti ilə Heydər Mirzəni öldürdü. Taxt yolu İsmayıl üçün açıq idi.

Taxta çıxarılması

 
Jost Amman - Şah İsmayıl, 1577 (qravür)

Təsvir olunan hadisələr baş verdiyi zaman şahzadə İsmayıl Qəhqəhə qalasında, I Təhmasibin göndərdiyi yeddi qorçinin mühafizəsi altında idi. Atasının vəfat etməsi və şahzadə Heydərin öldürülməsi xəbərləri ona çatanda qala rəisi Xəlifə Ənsar Qaradağlı ova çıxmışdı. İsmayıl, Xəlifə Ənsara inanmır, onu Heydərin tərəfdarı hesab edirdi. Bundan əlavə, o, Qəzvindən gələn xəbərlərə də şübhə ilə yanaşır, bunları özünə qarşı məharətlə düşünülmüş tələ sayırdı. O, hər ehtimala qarşı öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tədbirlər gördü. Qalada keşik çəkən Xəlifə Ənsarın adamları qorçilərin köməyilə aldanılaraq ələ keçirildilər və zərərsizləşdirildilər. Onlar qalanın çıxış və giriş yollarında baş verə biləcək hücum ehtimalına qarşı maneələr qurdular.

Xəlifə Ənsar İsmayılın tərəfdarlarının paytaxtda qalib gəlməsi xəbərini alıb qalaya qayıtdı. Dəfələrlə itaət etdiyini bildirməsinə baxmayaraq, İsmayıl onu qalaya buraxmadı. Yalnız 3 gündən sonra, Azərbaycanın cənub hissəsindən xalq kütlələri və paytaxt əyanlarının nümayəndələri qala ətəklərinə axışıb gələndə qala qapıları taybatay açıldı.

Elə buradaca, qalanın qarşısında ustaclı tayfasından Heydərin tərəfdarlarından olan bir dəstə adam İsmayılın əmri ilə edam edildi. Sağ qalanlar Ərdəbilə - Səfəvilərin məqbərəsinə qaçmaqla canlarını qurtardılar. İsmayıl qaladan çıxdı və onu paytaxta müşayiət etmək üçün xüsusi olaraq Qəzvindən qızılbaş əyanlarının göndərdiyi Heydər Sultan Çabuk Türkmanın alaçığında dayandı. Bura hər gün ardı-arası kəsilmədən öz sədaqətlərini bildirmək üçün xalq kütlələri gəlir və onun "kandarından öpmək şərəfinə nail olurdular". Bu arada, 23 may 1576-cı ildə Pərixan xanım artıq İsmayıl adından xütbə oxutdururdu.

Bir neçə gündən sonra İsmayıl öz əcdadlarının məzarlarını ənənəvi qaydada ziyarət etmək üçün Ərdəbilə yola düşdü. Zəncan çəmənlərində İsmayılı şahzadə Pərixan xanımın göndərdiyi şahzadə İbrahim və vəzir Mirzə Salman, mərhum şahın dövlətxana (saray), hərəmxana, divanxana və büyutat (saray emalatxanaları) məmurları qarşıladılar. Mərasimə İsmayılın mehribancasına qəbul etdiyi şahzadə İbrahim başçılıq edirdi. İsmayıl onu səmimiyyətlə qucaqlayaraq "qardaşım" adlandırdı. Pirə Məhəmməd xan Ustaclı, şahzadə İmamqulu ilə birlikdə Gilandan bura gəlmişdilər. Pirə Məhəmməd xan, ustaclı əyanları arasında həmtayfalarının İsmayıla tərəfdar olmaqla ittiham etdikləri yeganə adam idi.

İyunun 13-də İsmayıl Qəzvinin ətrafına çatdı və burada dayandı. Onu qarşılamağa şahzadələr, Hüseynqulu Xəlifə Rumlu və "böyük əmirlər" gəlmişdilər. Qaçmaq istərkən tutulmuş Heydər tərəfdarlarının başçısı Hüseyn bəy də bura gətirilmişdi. Lakin İsmayıl gözləndiyinin əksinə olaraq onu edam etdirmədi, yalnız zindana salınmasını əmr etdi. Ertəsi gün şah özünün mərasim dəstəsi ilə Səədabad bağında dayandı. Sonra o, bir neçə gün Hüseynqulu Rumlunun evində qaldı. Şahzadə Mustafanı onun yanına gətirdilər. İsmayıl onu dəfələrlə, "hərarətlə" öpdü və onu soyuq qarşılamış qardaşlarının arasında əyləşdirdi. O, aşağıdakı sözlərlə onlara müraciət etdi:

  Allah görür, əgər siz mənə məhəbbət və doğruluqla yanaşsanız, mən sizə dünyada heç bir padşahın öz qardaşların yanaşdığı kimi münasibət bəsləməyəcəyəm.  

Saray təmir olunduğu üçün gah Yegan Şahqulunun, gah nəvvab Pərixan xanımın evlərində, gah da Səadətabad bağında qalırdı. Hakimiyyətə gələn kimi ilk işi rəqiblərini aradan götürmək oldu. Xüsusilə Ustaclı tayfasının bir çox məşhur üzvü aradan götürüldü. Ustaclı tayfasını bağışlamaq üçün şərt kimi də qardaşı Mustafa mirzənin və Süleyman mirzənin öldürülməsini qoydu. Yalnız bundan sonra şah Ustaclı tayfasından qız aldı. Eyni gündə həm Pirə Məhəmməd xan Ustaclının, həm Şamxal Sultanın, həm də Hüseynxan Sultan Xəbuşlunun qızı ilə evləndi. Daha sonra İbrahim mirzə möhrdar vəzifəsinə təyin olundu. 22 avqust 1576-cı ildə II İsmayıl taxta çıxdı və tacqoyma mərasimi keçirildi. Məhz bundan sonra şahzadələrin öldürülməsinə başlanıldı.

Şahzadələrin öldürülməsi

İlk öldürülən şahzadə İbrahim mirzə idi, 2 noyabr 1577-ci ildə elə hərəmxanasındaca öldürüldü. Daha sonra Sultan Hüseyn Mirzənin oğlu Məhəmməd Hüseyn Mirzə də əvvəlcə kor edildi, sonra isə öldürüldü. 3 fevral 1577-ci ildə Bədiüzzaman mirzə və oğlu, 24 fevral 1577-ci ildə Mahmud mirzə və oğlu Məhəmməd Bağır mirzə, İmamqulu mirzə, Sultan Əhməd mirzə öldürüldü. Digər qardaşı, Gəncə bəylərbəyi Əli mirzə isə kor edildi. Sonrakı il, Məhəmməd Xüdabəndənin oğlu Həsən mirzə öldürüldü.

Hakimiyyətinin digər hadisələri

Hakimiyyəti dövründə Qarabağ, Məşhəd və s. bölgələrin bəylərbəyləri dəyişildi. 1577-ci ilin sonları oğlu Şücaəddin Məhəmməd mirzə doğuldu. Ona bu ad Müzəffərilər sülaləsinin hökmdarı Şah Şücanın şərəfinə verilmişdi. Elə doğulan kimi də Şiraz valisi titulu verilmişdi. Onun dövründə 300.000 gürcü və çərkəz qul kimi paytaxta gətirilmişdi.

Ölümü

 
II İsmayılın dəfn olunduğu Qəzvin İmam Hüseynzadə məqbərəsi
  • Pərixan xanımın zəhərləməsi — şahın ölümü ilə bir çoxlarında belə bir fikir yaranmışdır ki, bu işdə Pərixan xanımın əli olmuşdur. Çünki onunla eyni zamanda narkotik maddə qəbul edən Həsən bəy Halvaçıoğlu ölüm ayağında ikən özünü qapıya çatdırıb ölümdən yaxa qurtara bilir. Özünə gəldikdən sonra maddənin qutusuna onlardan əvvəl əl vurulduğuna təkid edir. Həsən bəy Rumlu özünün «Əhsən ət-Təvarix» adlı kitabında bu haqda söhbət açmış və şahın ölümü haqda deyilənlərin doğru-düzgün olduğunu bildirmişdir.
  • Ürək xəstəliyi — Bəziləri şahın ürək xəstəliyi olduğunu deyirdilər.
  • Boğulma — Bir başqa fərziyyəyə görə də o, tiryək qəbul edərkən nəfəs borusuna qaçırmış və boğulmuşdur.

II Şah İsmayılın dövlət idarəçiliyi

Tacqoyma günlərində öz işlərinin baxılmasını tələb edən xalq kütlələri şahın sarayına gəlirdilər. Onların arasında "türklər, taciklər, hərbçilər və rəiyyət" var idi. İsmayıl kəndlilərin və şəhərlilərin partlayışına yol verməmək üçün xalqın vergilər haqqında və inzibati işçilərinə dair şikayətlərinə baxmaq işini əmisioğlu İbrahim mirzəyə həvalə etdi. Məhəmmədi xan Toxmaq Ustaclı, Mirzə Əli Qacar və vəzir Mirzə Şükrulla onunla birgə ədalət divanında iclas etməli idilər. Onların "ən ali divanının" möhürü ilə imzalanan sənədlər qüvvədə olan qanun hüquqlarına malik idi.

İsmayılın hakimiyyətinin bir-iki ayı ərzində bütün mülki və dövlət işləri ədalət divanında həll edilirdi. Lakin şahın özünün həll etməli olduğu vilayət hakimlərinin təyin olunması kimi daha mühüm işlər təxirə salınırdı. II İsmayıl itirilmiş vaxtın əvəzini çıxmaq üçün hakimiyyətdən istifadə edir, kef-işrətlə məşğul olurdu. Bir müddətdən sonra şah narazı qaldığı vəzir Mirzə Şükrulla İsfahanini öz vəzifəsindən kənar etdi. Onun yerinə Mirzə Salman təyin edildi. İsgəndər bəy Münşi göstərir ki, o, dövlət işlərinin həllində böyük müstəqilliyə malik olduğu halda İsmayıl idarəçilik işlərinə qarışmırdı. Mirzə Salman İsmayıldan dövlət işlərinə kənar adamların müdaxiləsinə yol verməmək və qızılbaş əmirlərinin qarşısında təslim olmamaq barədə göstəriş almışdı.

II İsmayılın dövründə saray vəzifələrinin və vilayət hakimlərinin heyətində bəzi dəyişikliklər həyata keçirildi. Təbiidir ki, bu vəzifələrə əvvəlki kimi azərbaycanlı qızılbaş əyanlarının nümayəndələri təyin edilirdi. Farsların (taciklərin) rolu yalnız mülki işlərlə məhdudlaşırdı. Saray vəzifəsi eşikağasıbaşı (saray təşrifçisi) Hüseynqulu xan Şamlıya həvalə edildi. Mirşah Qazi mustoufi əl-məmalik (baş xəzinədar) oldu. Müseyib xan Şərəfəddin oğlu Təkəli, xan rütbəsi alaraq Rey hakimi təyin edildi. Kürdüstanda Alaşkert bölgəsinin idarəsi Sulaq Hüseyn Təkəliyə bağışlanıldı. Əliqulu xan Şamlı Herat hakimi və Xorasan əmir əl-ümərası təyin olunmuşdu. Murtuzaqulu xan Pörnaka Məşhədin idarə olunması etibar edildi. Qarabağın əmir əl-ümərası və Gəncə vilayətinin hakimi Yusif Xəlifə Ziyadoğlu, qacar tayfasından olan Peykər Sultan tərəfindən öldürülmüşdü. Bu vəzifəyə İmamqulu xan Qacar təyin edildi. Kirman hakimi Allahqulu bəy Əfşar, şahın xüsusi hərbi dəstəsinin başçısı (qorçibaşı) vəzifəsinə irəli çəkildi. Mahmud Sultan Əfşar isə Kirman hakimi təyin edildi. Şiraz vilayətinə hakim təyin edilən Vəli xan Qalxançıoğlu Zülqədər az sonra II İsmayılın təzəcə dünyaya gəlmiş oğlu Şahşücanın tərbiyəçisi oldu. "Şərəfnamə"nin müəllifi Şərəf xan Bitlisi Kürdüstanın "əmirlər əmiri" vəzifəsinə keçdi".

Şahın sünni və şiələrə olan münasibəti

Osmanlılara kin-küdurət bəslənməsinə baxmayaraq, ikinci Şah İsmayıl dövlətlər arası sülh və əmin-amanlığın bərqərar olunmasına narazı deyildi. O, müxtəlif səbəblər üzündən Təhmasibin sünni məzhəbinə qarşı həyata keçirdiyi siyasətdə müəyyən dəyişiklər aparmaq fikrinə düşür. Tarixçilərdən bəzilərinin yazdıqlarına görə tərbiyəçisi hələ uşaq ikən bu istiqamətdə onun üzərində bir çox işlər görmüş və onun əqidəsinə böyük təsir göstərə bilmişdi. Bəlkə də buna görədir ki, Qəzvinə qayıdarkən Soltaniyyə binasını görməyə gedir. Lakin orada Soltaniyyə günbəzinin yaxınlığında yerləşən şair Tacəddin Həsən Kaşinin məqbərəsini ziyarət etmir. Kaşi, Təhmasib şahın böyük ehtiram göstərdiyi şairlərdən biri idi. O, öz xatirələrində Kaşinin şerlərindən istifadə etmiş və məqbərəsində əsaslı təmir işləri aparmışdır. Əhli-beyt aşiqlərindən olan Kaşi bütün şerlərini məsum imamlara həsr etmişdir. Bəlkə də İsmayıl onun məqbərəsini buna görə ziyarət etmirdi.

Onun belə bir əhval-ruhiyyədə olmasına böyük təsir göstərən şəxslərdən biri də Qəzvində yaşayan və zahirdə özünü şiə kimi qələmə verən, əslində isə sünni məzhəbini yaymağa can atan Mir Məxdum Şərifi olmuşdur. O, Qəzvində ilk xütbəsini Şah İsmayılın adı ilə başlayır və bu vaxt hələ İsmayıl Qəzvinə daxil olmamışdı. İsmayıl ilə yaxın münasibətdə olduğu üçün şübhəsiz ki, onu sünni məzhəbinə sövq edən də məhz onun özü olmuşdur. Mirzə Məxdum İsmayıl ilə o qədər yaxınlaşa bilir ki, şah onu özünün ən yaxın müşavirlərindən biri seçir və sünni məzhəbindən olanlara maliyyə yardımı paylanılmasını məhz ona həvalə edir.

Tarixçilərdən biri yazır: "Mir Məxdum qızılbaş alimlərinin təyziqi nəticəsində h.q. 985-ci ilin Cəmadiə-əvvəl ayının 17-də cümə günü şahın qəzəbinə gələrək həbs olunur". Qazi Əhməd Qumi onun haqqında yazır: "İsmayılın ölümündən sonra fürsətdən istifadə edən qızılbaşlar Mirzə Məxdumu zindandan çıxarıb edam etmək fikrinə düşdülər. Lakin o, Pərixanımın himayəsi ilə ölümdən yaxa qurtardı və dərhal Osmanlı dövlətinə pənah apardı". Osmanlılar onu qazi təyin edir və h.q. 987-ci ildə şiə məzhəbinin əleyhinə "Ənə vaizun ələr-rəvafiz" adlı kitabını təlif edir.

 
II İsmayılın sikkəsi

II İsmayıl qızılbaşların müxaliflərinə lənət oxumalarının qarşısını alır və bu barədə onların bəzi alimlərinə ciddi xəbərdarlıqlar edir. Bir neçə nəfər buna görə ciddi cəzalandırılır. Şaha yaxın olan və qızılbaşların canişinlik uğrunda apardıqları mübarizədə Təhmasibin cənazəsi üzərində dayanmış və bir neçə ox yarası almış Mühəqqiq Kərəkinin qız nəvəsi Seyid Hüseyn Kərəki olur. Mirzə Abdullah İsfahaninin yazdığına görə, İsmayıl Seyid Hüseynə qızılbaşları himayə etməkdən əl çəkməsinə dair xəbər göndərir. Lakin Seyid Hüseyn bununla heç cür razılaşmır.

II Şah İsmayıl bu istiqamətdə bir sıra işlər görür, hətta dövriyyədə olan pulların üzərindən imamların adlarını götürməyə belə nail olur. O, belə bir addımı atsa da, Seyid Hüseyn kimi alimlərin ciddi müqaviməti ilə qarşılaşır. Göstərilən təzyiqlərdən sonra şah özünün yazdığı bu misraları pulların üzərinə vurulmasına razı olur: "Ze məşriq ta məğrib gər imamət, Əli və ali u mara təmamət." Yəni "Bürüyərsə imamlar bu cahanı, bizə bəsdir Əli və xanədanı" sözləri yazıldı.

Məlum məsələdir ki, şahın belə bir siyasəti şiə məzhəbinə son dərəcə təəssübkeş olan və şahı sufilərin mürşidi hesab edən qızılbaşlara mənfi təsir göstərmişdir. Verilən məlumatlardan belə məlum olur ki, bəzi türkmən qəbilələri şahın sünni məzhəbinə meyilli olmasından hiddətlənmiş və ona qarşı üsyan etmək istəmişlər. Təkcə adi camaat deyil, alimlərin də böyük bir hissəsi şahdan üz çevirmiş və onu sünni məzhəbinə qarşı təhrik etmişlər. Rumlu yazır: "İsmayıl Seyid və alimlərin payına düşənləri kəsib şafei məzhəbini qəbul edənlərə vermək istəyirdi. Bunun üçün də qızılbaş ordusu ondan üz çevirdi".

Ailəsi

Həyat yoldaşları Doğumu Ölümü Evləndiyi il Valideynləri
Safiyə Sultan bəyim (əsl adı: Pəri Peykər xanım) 1537 ? 1555 Seyyid Nurəddin Nemətullah Baqi Yəzdi və Xanış xanım Səfəvi
? ? ? 1576 Əmir Pir Məhəmməd Ustaclı
? ? ? 1576 Şamxal sultan (Pərixan xanımın dayısı)
? ? ? 1576 Əmir Hüseynxan sultan Xəbuşlu
Övladları Doğumu Ölümü Valideyni
Şah Şücaəddin Məhəmməd mirzə 16 oktyabr 1577 17 fevral 1578 Cariyə
Safiyə Sultan bəyim (Şahzadə xanım) 1555 2 sentyabr 1617 Safiyə Sultan bəyim (əsl adı: Pəri Peykər xanım)
Fəxri Cahan xanım 1577 ? Cariyə
Gövhərsultan xanım 1578 1618 ?

Həmçinin bax

  • Ölüm mələyi

Mənbə

İstinadlar

  1. Safavid dynasty
  2. İsgəndər bəy Münşi Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye-Abbasi). Bakı, "Şərq-Qərb Nəşriyyat evi, 2010, səh. 167
  3. Rəsul Cəfəri, "Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək)", İki cilddə, I cild, "Şəhriyar", 2007, səh. 95-96
  4. Savory, Roger (2007). Iran under the Safavids. Cambridge University Press. səh. 68. ISBN 0521042518.
  5. İsgəndər bəy Münşi, səh. 237
  6. Rəsul Cəfəri, "Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək)", İki cilddə, I cild, "Şəhriyar", 2007, səh. 94-95
  7. İsgəndər bəy Münşi, səh. 355
  8. İsgəndər Münşi, 364
  9. İsgəndər bəy Münşi, səh. 376
  10. Oberling, Pierre, Georgians and Circassians in Iran, The Hague, 1963; pp.127-143
  11. ↑ İsgəndər bəy Münşi, səh. 387
  12. Rəsul Cəfəri, "Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək)", İki cilddə, I cild, "Şəhriyar", 2007, səh. 98-99
  13. İsgəndər bəy Münşi, səh. 379
  14. İsgəndər bəy Münşi, səh. 384

Ədəbiyyat

  • Azərbaycan Tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007. 592 səh. + 56 səh. illüstrasiya.
  • Azərbaycan Tarixi. I cild. (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). Bakı. "Azərnəşr". 1994. 680 səh.
  • Rəsul Cəfəri. Səfəvilər tarixi (zühurdan süqutadək). İki cilddə. I cild."Şəhriyar". 2007. 360 səh.

Xarici keçidlər

  • 20 il Qəhqəhə Qalasında məhbus qalan II Şah İsmayıl
SƏLƏF
I Təhmasib
  		  II Şah İsmayıl Səfəvi
 
Səfəvilər sülaləsi 		  XƏLƏF
Məhəmməd şah Xudabəndə
 

Avqust 09, 2021
ismayıl, fars, شاه, اسماعیل, دوم, avqust, 1533, qəzvin, noyabr, 1577, qəzvin, səfəvilər, dövlətinin, şahı, təhmasibın, oğlu, ismayılşah, ismayıl, şah, təhmasib, şah, ismayıl, səfəviii, şah, ismayılsəfəvilər, dövlətinin, şahı1576, 1577, ləqəbi, adili, tacqoyma,. II Ismayil fars شاه اسماعیل دوم 31 avqust 1533 Qezvin 24 noyabr 1577 Qezvin Sefeviler dovletinin 3 cu sahi ve I Tehmasibin oglu IsmayilSah Ismayil ibn Sah Tehmasib ibn Sah Ismayil SefeviII Sah IsmayilSefeviler Dovletinin III sahi1576 1577 leqebi Adili Tacqoyma 22 avqust 1576 1 Selefi I Sah TehmasibXelefi Sah Mehemmed XudabendeNaibeler Perixan SultanPeyker SultanSexsi melumatlarDogum tarixi 28 may 1537Dogum yeri Erdebil Sefeviler dovletiVefat tarixi 27 noyabr 1577 40 yasinda Vefat yeri QezvinDefn yeri Qezvin Imamzade Huseyn kompleksi Sefeviler dovletiSulale SefevilerAtasi I Sah TehmasibAnasi Mevzilli SultanHeyat yoldasi Peyker SultanUsaqlari oglanlari Sah Sucaeddin Mirze qizlari Safiye Sultan Fexricahan Sultan Govherxan SultanElmi fealiyyetiTaninir Sairlik Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Ilkin heyati 2 Beylerbeyi kimi fealiyyeti 3 Tehmasibin xesteliyi 4 Taxta cixarilmasi 5 Sahzadelerin oldurulmesi 6 Hakimiyyetinin diger hadiseleri 7 Olumu 8 II Sah Ismayilin dovlet idareciliyi 9 Sahin sunni ve sielere olan munasibeti 10 Ailesi 11 Hemcinin bax 12 Menbe 12 1 Istinadlar 12 2 Edebiyyat 13 Xarici kecidlerIlkin heyati Redakte28 may 1537 ci ilde Erdebilde dogulmusdur Atasi I Tehmasib anasi Sultanim beyim Mosulludur Atasinin siraca ucuncu heyatda qalan ikinci oglu idi en boyuk qardasi Eliqulu mirze hele 1529 cu ilde vefat etmisdi Hele 1547 ci ilde Sirvan beylerbeyi teyin olunmusdu Lelesi ise Goyce sultan Qacar idi Beylerbeyi kimi fealiyyeti Redakte1547 ci ilde Sirvansah sahzadesi Burhan Elinin hucumuna meruz qalmisdi lakin bu hucumu def ede bilmisdi 1554 cu ilde Erzurumda Isgender pasa ile Sefevi ordusu arasinda geden doyusde qizilbaslara serkerdelik edir ve qaladan qiraqda geden doyuslerde onun rehberlik etdiyi qosun Osmanlini meglub edir Exlat ve Ercis qalalarini ele kecirir 2 Ele hemin il de oz bibisiqizi Peri Peyker xanim ile evlendi 1555 1556 ci illerde Herat 1556 ci ilde ise Xorasan hakimi idi Hemin il yeniden saraya cagrildi Ismayil ile bu seferde hemrey ve yol yoldasi olan qizilbaslarin bir qismi ise Tehmasib sahin gosterisi ile oldurulur ve ya hebs olunurdu Ismayilin ozu de Qehqehe qalasinda hebs olunur ve on doqquz il yarim orada saxlanilir Uzun muddetli hebs dovru Ismayilin heyatina boyuk tesir gosterir O butun bu illeri seltenetden uzaq qalmaqla yanasi tiryek ve sair narkotik maddeler qebul etmeye de adet edir 3 Bu hadisede esasen vezir Mesum bey Sefevinin eli vardi 4 Tehmasibin xesteliyi Redakte Ismayilin hakimiyyetde oldugu Herat qalasi18 oktyabr 1574 cu ilde Tehmasib xestelendi ve veliehd teyin etmedi Bu vaxti Ismayil Mirze hele de hebsde idi Rumlu Efsar ve Qacar tayfalari Ismayilin veliehdliyini destekleyirdiler 5 Bele deyen desteler de vardi Cennetmekan sahin en boyuk oglu olan Isgender sanli nevvab Mehemmed Mirzenin gozleri zeifdir Ondan sonra o hezretin eyan qardasi olan Ismayil Mirze ovladlarin en boyuyudur Sufigerlikde biz ondan basqasini tanimiriq Onlar sahseven adlandirilib Sultan Heyderi haramnemeklikde ittiham edirdiler Onlara iki birli ad qoydular o tebeqe uzerine tene yagisi yagdirdilar Bundan elave bacisi Perixan xanim da onun terefinde idi Ismayila hemin il olum tehdidi uz verse bacisi ve atasi sayesinde bu tehluke sovusdu Tehmasib hele 2 il de sahliq edenden sora 1576 ci ilde vefat etdi Ismayil hele de Qehqehe qalasinda oldugu ucun 14 may 1576 ci ilde Heyder mirze hakimiyyeti ele kecirdi Tehlukeli veziyyeti goren Perixan xanim Heydere beyet etdi ve ayagindan opdu Heyder mirze ona inandigi ucun qardasi Suleyman mirze ve Perixan xanimin dayisi Samxal Sultana saraydan getmeye icaze verdi Fursetden istifade eden Perixan xanim dayisina sarayin acarini verdi Samxal sultan cerkezlerden ibaret 300 neferlik sexsi heyeti ile Heyder Mirzeni oldurdu Taxt yolu Ismayil ucun aciq idi 6 Taxta cixarilmasi Redakte Jost Amman Sah Ismayil 1577 qravur Tesvir olunan hadiseler bas verdiyi zaman sahzade Ismayil Qehqehe qalasinda I Tehmasibin gonderdiyi yeddi qorcinin muhafizesi altinda idi Atasinin vefat etmesi ve sahzade Heyderin oldurulmesi xeberleri ona catanda qala reisi Xelife Ensar Qaradagli ova cixmisdi Ismayil Xelife Ensara inanmir onu Heyderin terefdari hesab edirdi Bundan elave o Qezvinden gelen xeberlere de subhe ile yanasir bunlari ozune qarsi meharetle dusunulmus tele sayirdi O her ehtimala qarsi oz tehlukesizliyini temin etmek ucun tedbirler gordu Qalada kesik ceken Xelife Ensarin adamlari qorcilerin komeyile aldanilaraq ele kecirildiler ve zerersizlesdirildiler Onlar qalanin cixis ve giris yollarinda bas vere bilecek hucum ehtimalina qarsi maneeler qurdular Xelife Ensar Ismayilin terefdarlarinin paytaxtda qalib gelmesi xeberini alib qalaya qayitdi Defelerle itaet etdiyini bildirmesine baxmayaraq Ismayil onu qalaya buraxmadi Yalniz 3 gunden sonra Azerbaycanin cenub hissesinden xalq kutleleri ve paytaxt eyanlarinin numayendeleri qala eteklerine axisib gelende qala qapilari taybatay acildi Ele buradaca qalanin qarsisinda ustacli tayfasindan Heyderin terefdarlarindan olan bir deste adam Ismayilin emri ile edam edildi Sag qalanlar Erdebile Sefevilerin meqberesine qacmaqla canlarini qurtardilar Ismayil qaladan cixdi ve onu paytaxta musayiet etmek ucun xususi olaraq Qezvinden qizilbas eyanlarinin gonderdiyi Heyder Sultan Cabuk Turkmanin alaciginda dayandi Bura her gun ardi arasi kesilmeden oz sedaqetlerini bildirmek ucun xalq kutleleri gelir ve onun kandarindan opmek serefine nail olurdular Bu arada 23 may 1576 ci ilde Perixan xanim artiq Ismayil adindan xutbe oxutdururdu Bir nece gunden sonra Ismayil oz ecdadlarinin mezarlarini enenevi qaydada ziyaret etmek ucun Erdebile yola dusdu Zencan cemenlerinde Ismayili sahzade Perixan xanimin gonderdiyi sahzade Ibrahim ve vezir Mirze Salman merhum sahin dovletxana saray heremxana divanxana ve buyutat saray emalatxanalari memurlari qarsiladilar Merasime Ismayilin mehribancasina qebul etdiyi sahzade Ibrahim basciliq edirdi Ismayil onu semimiyyetle qucaqlayaraq qardasim adlandirdi Pire Mehemmed xan Ustacli sahzade Imamqulu ile birlikde Gilandan bura gelmisdiler Pire Mehemmed xan ustacli eyanlari arasinda hemtayfalarinin Ismayila terefdar olmaqla ittiham etdikleri yegane adam idi Iyunun 13 de Ismayil Qezvinin etrafina catdi ve burada dayandi Onu qarsilamaga sahzadeler Huseynqulu Xelife Rumlu ve boyuk emirler gelmisdiler Qacmaq isterken tutulmus Heyder terefdarlarinin bascisi Huseyn bey de bura getirilmisdi Lakin Ismayil gozlendiyinin eksine olaraq onu edam etdirmedi yalniz zindana salinmasini emr etdi Ertesi gun sah ozunun merasim destesi ile Seedabad baginda dayandi Sonra o bir nece gun Huseynqulu Rumlunun evinde qaldi Sahzade Mustafani onun yanina getirdiler Ismayil onu defelerle heraretle opdu ve onu soyuq qarsilamis qardaslarinin arasinda eylesdirdi O asagidaki sozlerle onlara muraciet etdi 7 Allah gorur eger siz mene mehebbet ve dogruluqla yanassaniz men size dunyada hec bir padsahin oz qardaslarin yanasdigi kimi munasibet beslemeyeceyem Saray temir olundugu ucun gah Yegan Sahqulunun gah nevvab Perixan xanimin evlerinde gah da Seadetabad baginda qalirdi Hakimiyyete gelen kimi ilk isi reqiblerini aradan goturmek oldu Xususile Ustacli tayfasinin bir cox meshur uzvu aradan goturuldu Ustacli tayfasini bagislamaq ucun sert kimi de qardasi Mustafa mirzenin ve Suleyman mirzenin oldurulmesini qoydu Yalniz bundan sonra sah Ustacli tayfasindan qiz aldi Eyni gunde hem Pire Mehemmed xan Ustaclinin hem Samxal Sultanin hem de Huseynxan Sultan Xebuslunun qizi ile evlendi 8 Daha sonra Ibrahim mirze mohrdar vezifesine teyin olundu 22 avqust 1576 ci ilde II Ismayil taxta cixdi ve tacqoyma merasimi kecirildi Mehz bundan sonra sahzadelerin oldurulmesine baslanildi Sahzadelerin oldurulmesi RedakteIlk oldurulen sahzade Ibrahim mirze idi 2 noyabr 1577 ci ilde ele heremxanasindaca olduruldu Daha sonra Sultan Huseyn Mirzenin oglu Mehemmed Huseyn Mirze de evvelce kor edildi sonra ise olduruldu 3 fevral 1577 ci ilde Bediuzzaman mirze ve oglu 24 fevral 1577 ci ilde Mahmud mirze ve oglu Mehemmed Bagir mirze Imamqulu mirze Sultan Ehmed mirze olduruldu Diger qardasi Gence beylerbeyi Eli mirze ise kor edildi Sonraki il Mehemmed Xudabendenin oglu Hesen mirze olduruldu Hakimiyyetinin diger hadiseleri RedakteHakimiyyeti dovrunde Qarabag Meshed ve s bolgelerin beylerbeyleri deyisildi 1577 ci ilin sonlari oglu Sucaeddin Mehemmed mirze doguldu Ona bu ad Muzefferiler sulalesinin hokmdari Sah Sucanin serefine verilmisdi Ele dogulan kimi de Siraz valisi titulu verilmisdi 9 Onun dovrunde 300 000 gurcu ve cerkez qul kimi paytaxta getirilmisdi 10 Olumu Redakte II Ismayilin defn olundugu Qezvin Imam Huseynzade meqberesi Perixan xanimin zeherlemesi sahin olumu ile bir coxlarinda bele bir fikir yaranmisdir ki bu isde Perixan xanimin eli olmusdur Cunki onunla eyni zamanda narkotik madde qebul eden Hesen bey Halvacioglu olum ayaginda iken ozunu qapiya catdirib olumden yaxa qurtara bilir Ozune geldikden sonra maddenin qutusuna onlardan evvel el vurulduguna tekid edir 11 Hesen bey Rumlu ozunun Ehsen et Tevarix adli kitabinda bu haqda sohbet acmis ve sahin olumu haqda deyilenlerin dogru duzgun oldugunu bildirmisdir Urek xesteliyi Bezileri sahin urek xesteliyi oldugunu deyirdiler 11 Bogulma Bir basqa ferziyyeye gore de o tiryek qebul ederken nefes borusuna qacirmis ve bogulmusdur II Sah Ismayilin dovlet idareciliyi RedakteTacqoyma gunlerinde oz islerinin baxilmasini teleb eden xalq kutleleri sahin sarayina gelirdiler Onlarin arasinda turkler tacikler herbciler ve reiyyet var idi Ismayil kendlilerin ve seherlilerin partlayisina yol vermemek ucun xalqin vergiler haqqinda ve inzibati iscilerine dair sikayetlerine baxmaq isini emisioglu Ibrahim mirzeye hevale etdi Mehemmedi xan Toxmaq Ustacli Mirze Eli Qacar ve vezir Mirze Sukrulla onunla birge edalet divaninda iclas etmeli idiler Onlarin en ali divaninin mohuru ile imzalanan senedler quvvede olan qanun huquqlarina malik idi Ismayilin hakimiyyetinin bir iki ayi erzinde butun mulki ve dovlet isleri edalet divaninda hell edilirdi Lakin sahin ozunun hell etmeli oldugu vilayet hakimlerinin teyin olunmasi kimi daha muhum isler texire salinirdi II Ismayil itirilmis vaxtin evezini cixmaq ucun hakimiyyetden istifade edir kef isretle mesgul olurdu Bir muddetden sonra sah narazi qaldigi vezir Mirze Sukrulla Isfahanini oz vezifesinden kenar etdi Onun yerine Mirze Salman teyin edildi Isgender bey Munsi gosterir ki o dovlet islerinin hellinde boyuk musteqilliye malik oldugu halda Ismayil idarecilik islerine qarismirdi Mirze Salman Ismayildan dovlet islerine kenar adamlarin mudaxilesine yol vermemek ve qizilbas emirlerinin qarsisinda teslim olmamaq barede gosteris almisdi II Ismayilin dovrunde saray vezifelerinin ve vilayet hakimlerinin heyetinde bezi deyisiklikler heyata kecirildi Tebiidir ki bu vezifelere evvelki kimi azerbaycanli qizilbas eyanlarinin numayendeleri teyin edilirdi Farslarin taciklerin rolu yalniz mulki islerle mehdudlasirdi Saray vezifesi esikagasibasi saray tesrifcisi Huseynqulu xan Samliya hevale edildi Mirsah Qazi mustoufi el memalik bas xezinedar oldu Museyib xan Serefeddin oglu Tekeli xan rutbesi alaraq Rey hakimi teyin edildi Kurdustanda Alaskert bolgesinin idaresi Sulaq Huseyn Tekeliye bagislanildi Eliqulu xan Samli Herat hakimi ve Xorasan emir el umerasi teyin olunmusdu Murtuzaqulu xan Pornaka Meshedin idare olunmasi etibar edildi Qarabagin emir el umerasi ve Gence vilayetinin hakimi Yusif Xelife Ziyadoglu qacar tayfasindan olan Peyker Sultan terefinden oldurulmusdu Bu vezifeye Imamqulu xan Qacar teyin edildi Kirman hakimi Allahqulu bey Efsar sahin xususi herbi destesinin bascisi qorcibasi vezifesine ireli cekildi Mahmud Sultan Efsar ise Kirman hakimi teyin edildi Siraz vilayetine hakim teyin edilen Veli xan Qalxancioglu Zulqeder az sonra II Ismayilin tezece dunyaya gelmis oglu Sahsucanin terbiyecisi oldu Serefname nin muellifi Seref xan Bitlisi Kurdustanin emirler emiri vezifesine kecdi Sahin sunni ve sielere olan munasibeti RedakteOsmanlilara kin kuduret beslenmesine baxmayaraq ikinci Sah Ismayil dovletler arasi sulh ve emin amanligin berqerar olunmasina narazi deyildi O muxtelif sebebler uzunden Tehmasibin sunni mezhebine qarsi heyata kecirdiyi siyasetde mueyyen deyisikler aparmaq fikrine dusur Tarixcilerden bezilerinin yazdiqlarina gore terbiyecisi hele usaq iken bu istiqametde onun uzerinde bir cox isler gormus ve onun eqidesine boyuk tesir gostere bilmisdi Belke de buna goredir ki Qezvine qayidarken Soltaniyye binasini gormeye gedir Lakin orada Soltaniyye gunbezinin yaxinliginda yerlesen sair Taceddin Hesen Kasinin meqberesini ziyaret etmir Kasi Tehmasib sahin boyuk ehtiram gosterdiyi sairlerden biri idi O oz xatirelerinde Kasinin serlerinden istifade etmis ve meqberesinde esasli temir isleri aparmisdir Ehli beyt asiqlerinden olan Kasi butun serlerini mesum imamlara hesr etmisdir Belke de Ismayil onun meqberesini buna gore ziyaret etmirdi Onun bele bir ehval ruhiyyede olmasina boyuk tesir gosteren sexslerden biri de Qezvinde yasayan ve zahirde ozunu sie kimi qeleme veren eslinde ise sunni mezhebini yaymaga can atan Mir Mexdum Serifi olmusdur O Qezvinde ilk xutbesini Sah Ismayilin adi ile baslayir ve bu vaxt hele Ismayil Qezvine daxil olmamisdi Ismayil ile yaxin munasibetde oldugu ucun subhesiz ki onu sunni mezhebine sovq eden de mehz onun ozu olmusdur Mirze Mexdum Ismayil ile o qeder yaxinlasa bilir ki sah onu ozunun en yaxin musavirlerinden biri secir ve sunni mezhebinden olanlara maliyye yardimi paylanilmasini mehz ona hevale edir Tarixcilerden biri yazir Mir Mexdum qizilbas alimlerinin teyziqi neticesinde h q 985 ci ilin Cemadie evvel ayinin 17 de cume gunu sahin qezebine gelerek hebs olunur Qazi Ehmed Qumi onun haqqinda yazir Ismayilin olumunden sonra fursetden istifade eden qizilbaslar Mirze Mexdumu zindandan cixarib edam etmek fikrine dusduler Lakin o Perixanimin himayesi ile olumden yaxa qurtardi ve derhal Osmanli dovletine penah apardi Osmanlilar onu qazi teyin edir ve h q 987 ci ilde sie mezhebinin eleyhine Ene vaizun eler revafiz adli kitabini telif edir 12 II Ismayilin sikkesi II Ismayil qizilbaslarin muxaliflerine lenet oxumalarinin qarsisini alir ve bu barede onlarin bezi alimlerine ciddi xeberdarliqlar edir Bir nece nefer buna gore ciddi cezalandirilir 13 Saha yaxin olan ve qizilbaslarin canisinlik ugrunda apardiqlari mubarizede Tehmasibin cenazesi uzerinde dayanmis ve bir nece ox yarasi almis Muheqqiq Kerekinin qiz nevesi Seyid Huseyn Kereki olur Mirze Abdullah Isfahaninin yazdigina gore Ismayil Seyid Huseyne qizilbaslari himaye etmekden el cekmesine dair xeber gonderir Lakin Seyid Huseyn bununla hec cur razilasmir II Sah Ismayil bu istiqametde bir sira isler gorur hetta dovriyyede olan pullarin uzerinden imamlarin adlarini goturmeye bele nail olur O bele bir addimi atsa da Seyid Huseyn kimi alimlerin ciddi muqavimeti ile qarsilasir Gosterilen tezyiqlerden sonra sah ozunun yazdigi bu misralari pullarin uzerine vurulmasina razi olur Ze mesriq ta megrib ger imamet Eli ve ali u mara temamet Yeni Buruyerse imamlar bu cahani bize besdir Eli ve xanedani sozleri yazildi 14 Melum meseledir ki sahin bele bir siyaseti sie mezhebine son derece teessubkes olan ve sahi sufilerin mursidi hesab eden qizilbaslara menfi tesir gostermisdir Verilen melumatlardan bele melum olur ki bezi turkmen qebileleri sahin sunni mezhebine meyilli olmasindan hiddetlenmis ve ona qarsi usyan etmek istemisler Tekce adi camaat deyil alimlerin de boyuk bir hissesi sahdan uz cevirmis ve onu sunni mezhebine qarsi tehrik etmisler Rumlu yazir Ismayil Seyid ve alimlerin payina dusenleri kesib safei mezhebini qebul edenlere vermek isteyirdi Bunun ucun de qizilbas ordusu ondan uz cevirdi Ailesi RedakteHeyat yoldaslari Dogumu Olumu Evlendiyi il ValideynleriSafiye Sultan beyim esl adi Peri Peyker xanim 1537 1555 Seyyid Nureddin Nemetullah Baqi Yezdi ve Xanis xanim Sefevi 1576 Emir Pir Mehemmed Ustacli 1576 Samxal sultan Perixan xanimin dayisi 1576 Emir Huseynxan sultan XebusluOvladlari Dogumu Olumu ValideyniSah Sucaeddin Mehemmed mirze 16 oktyabr 1577 17 fevral 1578 CariyeSafiye Sultan beyim Sahzade xanim 1555 2 sentyabr 1617 Safiye Sultan beyim esl adi Peri Peyker xanim Fexri Cahan xanim 1577 CariyeGovhersultan xanim 1578 1618 Hemcinin bax RedakteOlum meleyiMenbe RedakteIstinadlar Redakte Safavid dynasty Isgender bey Munsi Turkman Dunyani bezeyen Abbasin tarixi Tarixe alemaraye Abbasi Baki Serq Qerb Nesriyyat evi 2010 seh 167 Resul Ceferi Sefeviler tarixi zuhurdan suqutadek Iki cildde I cild Sehriyar 2007 seh 95 96 Savory Roger 2007 Iran under the Safavids Cambridge University Press seh 68 ISBN 0521042518 Isgender bey Munsi seh 237 Resul Ceferi Sefeviler tarixi zuhurdan suqutadek Iki cildde I cild Sehriyar 2007 seh 94 95 Isgender bey Munsi seh 355 Isgender Munsi 364 Isgender bey Munsi seh 376 Oberling Pierre Georgians and Circassians in Iran The Hague 1963 pp 127 143 1 2 Isgender bey Munsi seh 387 Resul Ceferi Sefeviler tarixi zuhurdan suqutadek Iki cildde I cild Sehriyar 2007 seh 98 99 Isgender bey Munsi seh 379 Isgender bey Munsi seh 384 Edebiyyat Redakte Azerbaycan Tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm 2007 592 seh 56 seh illustrasiya Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 680 seh Resul Ceferi Sefeviler tarixi zuhurdan suqutadek Iki cildde I cild Sehriyar 2007 360 seh Xarici kecidler Redakte20 il Qehqehe Qalasinda mehbus qalan II Sah IsmayilII IsmayilSefeviler sulalesiDogum 28 may1537 Vefat 27 noyabr1577Hakimiyyet titullariSelefleri I Sah Tehmasib Sefeviler imperiyasi صفویان Sahi1576 1577 Xelefleri Mehemmed sah XudabendeAzerbaycan hokmdariSelefleri I Sah Tehmasib Azerbaycan Turku Sefeviler sulalesi1576 1577 Xelefleri Mehemmed sah Xudabende SELEFI Tehmasib II Sah Ismayil Sefevi Sefeviler sulalesi XELEFMehemmed sah Xudabende Menbe https az wikipedia org w index php title II Ismayil amp oldid 6012238, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.