fbpx
Wikipedia

Qazi Əhməd Qumi

Avqust 03, 2021

Qazi Əhməd Qumi —Səfəvilər sarayında xidmət etmiş, xəttat, münşi və vəzir olmuş İran tarixçisi Qazi Əhməd Qumi (1549-təqribən 1606) dövrün Azərbaycan mədəniyyətinin araşdırılmasına yardım edə bilən, dəyərli məlumatlar verən orta əsr müəlliflərindəndir. Qazi Əhməd Qumi “Xülasət ət-təvarix”, “Gülüstani-hünər”, “Məcmə əş-şüəra” kimi məşhur əsərlərin müəllifidir.

Qazi Əhməd Qumi
Doğum tarixi 17 may 1546(1546-05-17)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1606
Vətəndaşlığı
Fəaliyyəti tarixçi, xəttat

Həyatı

 
Məmmədova Ş.K. “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi.

Qazi Əhməd Qumi 1546-cı il mayın 17-də (hicri tarixi ilə 953-cü il rəbi əl-əvvəl ayının 18-də) İranın Qum şəhərində anadan olmuşdur. Qazi Əhmədin nəsli Qum şəhərindəndir. Ona görə də Qazi Əhməd “Qumi” nisbəsi daşımışdır. Qazi Əhməd Qumi ata tərəfdən ulu babaları Qumun zadəgan və nücəbalarından hesab olunurdular. Qazi Əhməd öz ulu babası Qazi Şərəfəddin Əbdülməcid Qumi haqqında yazır ki, o, 1497-ci ildə sonuncu Ağqoyunlu padşahlarının hakimiyyəti dövründəki iğtişaşlar zamanı Qum şəhərinin darvazalarını Eybə Sultanın qoşunları üçün açmaqdan imtina etdiyinə görə ailəsi ilə birlikdə öldürülmüşdür. Qazi Əhmədin ana tərəfdən babası Ağa Kəmaləddin Hüseyn öz dövrünün nüfuzlu şəxsiyyətlərindən olmuş, Qumda məşhur olan “Hüseyniyyə” adlı dərviş zaviyyəsinin əsasını qoymuşdur. Qazi Əhməd öz əsərlərində “Mir Münşi” təxəllüsü ilə tanınan atası Mir Şərəfəddin Hüseyn əl-Hüseyninin adını bir neçə dəfə çəkir. Mir Şərəfəddin 1508 -ci il iyul ayının 16-da (hicri tarixi ilə 914-cü il rəbi əl-əvvəl ayının 17-də) Qum şəhərində anadan olmuş və Herat şəhərində Şah I İsmayılın oğlu, Xorasanın naibi Sam Mirzənin dəftərxanasında münşi vəzifəsində çalışmışdır. Sonralar o Şah I Təhmasibin qardaşı Bəhram Mirzənin oğlu şahzadə Sultan İbrahim Mirzənin yanında Məşhəddə vəzir olmuşdur.Qazi Əhmədin atası Şərəfəddin Hüseyni ilə incəsənətə və xəttatlığa xüsusi rəğbət bəsləyən Bəhram Mirzə və onun oğlu İbrahim Mirzə arasında sıx ülfət var idi . Şərəfəddin Hüseyni Səfəvi hökmdarı Şah I Təhmasibin yaxşı əyanlarından biri olmuş və şah ona Mir Münşi ləqəbini vermişdir. Şah Təhmasibin sarayında xidmət etmiş Şərəfəddin Hüseyni orada məclisinevis olmuş və müxtəlif kitablar yazmaqla məşğul olmuşdur. Şərəfəddin Hüseyni 76 il ömür sürmüş və hicri 990-cı il zilqədə ayının 7-də (1582-ci il dekabrın 3-də) Qum şəhərində vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Qazi Əhmədin yazdığına görə, atası dilçilik, ilahiyyat, səyaq, fiqh və təbiət elmlərinə, həmçinin xəttatlıq sənətinə dərindən bələd idi. O, həmçinin şer, bəlağat və bədihə yazmaqda da mahir idi. O, həm farsca, həm də türkcə çox qəşəng, səliqəli və savadlı yazırdı.

Qazi Əhməd 10 yaşında olarkən, 1556-cı ildə (hicri tarixi ilə 964-cü il) öz ailəsi ilə birlikdə Qum şəhərindən Məşhədə, şahzadə İbrahim Mirzənin sarayına köçmüş və orada səkkiz il yaşamışdır. Qazi Əhməd burada olarkən mütaliə ilə ciddi məşğul olurdu. Bu zaman o, Mazandaran valisi Əmir xanın oğlu Sultan Murad xandan təlim alır və onun istedadlı şagirdlərindən hesab olunurdu. Sultan Murad xan Qazi Əhmədin adına çoxlu qit’ə, mürəqqe və müfrədat (müxtəlif beytlər) yazmışdır . Qazi Əhmədin yazdığına görə, “Həmin gənclik illəri” onun həyatında ən gözəl və unudulmaz günlər olmuşdur. Qazi Əhməd əsərində İbrahim Mirzəni xüsusi hörmətlə yad edir. İbrahim Mirzənin sarayında incəsənətə və poeziyaya münasibət Qazi Əhmədin bədii zövqünün təşəkkül tapmasında xüsusi rol oynamışdır. Qazi Əhməd şahzadə İbrahim Mirzənin sarayında olarkən bir çox rəssam və xəttatlarla bilavasitə tanış ola bilmişdir . Qazi Əhməd hələ gənc ikən ölkənin bir çox şəhər və kəndlərini gəzib dolaşmışdır. İyirmi yaşında olanda onun Səfəvi hökmdarı Şah I Təhmasibin sarayında olması bildirilir. Mənbələrdən məlumdur ki, Osmanlı sultanı II Səlim 1566-cı ildə taxta çıxarkən Qazi Əhməd artıq Şah I Təhmasibin sarayında idi. Osmanlı sultanı II Səlim taxta çıxdıqdan sonra Şah I Təhmasib Qazi Əhməd Qumiyə şahın adından təbriknamə tərtib etməyi tapşırır. Bu məclisdə Qazi Əhməd və onun atası da iştirak edirdi. Şah Təhmasibin fərmanı ilə dövlət sənədlərinin üzünü köçürüb 70 nüsxədə cildləyərək ölkənin bütün bəylərbəyilərinə və valilərinə göndərilməsində Qazi Əhmədin və atası Mir Münşi Şərafəddinin böyük rolu olmuşdur. Şah Təhmasibin oğlu II İsmayılın hakimiyyəti dövründə (1576-1578) mustovfi əl-məmalik vəzifəsində olan Mirşah Qazi İsfahaninin yanında bir müddət xidmət etmişdir. Mirşah Qazi İsfahani ilə birlikdə Qazi Əhməd Qumi də 1580-ci ildə vəzifəsindən kənar edilmişdir. Həmin ildən etibarən o, Ərdoğdu Xəlifənin yanında eşikağası vəzifəsində işləmişdir. Ərdoğdu eyni zamanda maliyyə işlərinə nəzarət etməyi ona həvalə etmişdir. Qazi Əhməd br il sonra 1581-ci ildə yenidən saraya qayıdaraq Mərkəzi Maliyyə idarəsində işləmişdir. 1589-cu ilin sonlarında Qazi Əhməd Şah I Abbasın sarayında çalışmışır. Həmin il Qazi Əhməd özbək feodallarının Məşhədə hücumu və onu facianə şəkildə dağıtması haqqında ürək yanğısı ilə qəsidə yazır. Qəsidədən bir parça “Xülasət ət-təvarix” əsərində verilmişdir .

Qazi Əhməd Qumi özü haqqında “Xülasət ət-təvarix” əsərində sonuncu dəfə 1590-cı ildə məlumat vermişdir. O, Şiraz şəhərini alim və mütəfəkkirlərin məskəni kimi vəsf edərək həmin yerə yollandığını yazır. Qazi Əhməd Quminin həyat və fəaliyyətinin sonrakı dövrləri haqqında məlumat olmasa da Hans Müllerə görə, belə bir ehtimal var ki, Qazi Əhməd həyatının son illərində Hindistana getmiş və Böyük Moğol hökmdarı Cahangirin (1605-1627) sarayında yaşamışdır. “Gülüstan-i Hünər”in Tehran nüsxəsində oaln bir sıra faktlar da Qazi Əhmədin vətəni tərk edərək Hindistana getməsinin səbəbini aydınlaşdırmağa imkan verir. Qazi Əhməd yazır ki, “1007-ci ildə (1605-ci il) dövrün xəttat və alimlərindən Mir Sədrəddin paxıllıq hissi ilə ona iftira atmış, onu Məşhəddə vəzir olarkən şahın kitabxanasından kitab oğurlamaqla təqsirləndirmiş və beləliklə bu görkəmli şəxsiyyəti şahın gözündən salmışdır. Bu ağır böhtandan sonra Qazi Əhməd vəzifədən çıxarılır, sarayı tərk edərək Quma qayıdır Vəzifəsini və şöhrətini itirən Qazi Əhməd vətəni tərk edərək Hindistana getmişdir.

Qazi Əhməd Quminin adının önündəki Qazi kəlməsi onun öz dövrünün savadlı şəxsiyyətlərindən olub, müsəlman şəriət qanunlarını dərindən bildiyini göstərir. Qazi Əhmədin yazdığından aydın olur ki, məşhur Azərbaycan tarixçisi “Tarix-i aləmara-ye Abbasi” əsərinin müəllifi İsgəndər bəy Münşi hələ kiçik yaşlarında onun şagirdi olmuşdur. Qazi Əhməd Qumi “Gülüstan-i hünər” də İsgəndər bəy Münşi haqqında ətraflı məlumat verərək, onu övladı kimi xatırlayır. Onunla birlikdə səfərlərdə olmasından, dəftərxanada onun tapşırdığı işlərdən və istedadından geniş şəkildə yazmışdır. İranın müasir tədqiqatçılarından olan Süheyli Xansari də İsgəndər bəy Münşinin Səfəvi şahı “sarayının inanılmış adamları” sırasında olan Qazi Əhməd Quminin şagirdi olduğunu göstərir .

Adı mənbələrdə son dəfə hicri qəməri tarixi ilə 1015-ci, miladi tarixi ilə 1606-cı ildə qeydə alınmışdır.Bu baxımdan vəfat tarixi 1606-cı il götürülür.

Qazi Əhməd Quminin əsərlərində Azərbaycana rəğbət

Qazi Əhmədin “əsil-nəsəbinin” Qum şəhərindən olduğuna baxmayaraq o, Azərbaycan xalqına, onun dilinə və mədəniyyətinə heç də etinasız və biganə olmamışdır. Onun yazdığı əsərlərdən məlum olur ki, Qazi Əhməd Azərbaycana xüsusi rəğbət bəsləmiş və Azərbaycan (türk) dilini mükəmməl bilmişdir. Qazi Əhməd Qumi nisbəsini İranın Qum şəhərində doğulub yaşadığı üçün götürmüşdür. Tarixdə belə faktlara da təsadüf edilir ki, alim, yaxud şair başqa xalqa mənsub olsa belə, yaşadığı, yaxud anadan olduğu bir şəhəri özünə nisbə götürür. Ən məşhur əsərlərindən biri olan “Xülasət ət-təvarix” əsərini farsca yazmasına baxmayaraq, burada Azərbaycan türkcəsində çoxlu söz və istilahlara təsadüf edilir. Məsələn, çöl, yaraq, dəllək, muştuluq, quş, dəxi, yerlik və s. Əsərdə çoxlu Azərbaycan atalar sözü verilir: “İgid ölər, adı qalar” buna sadəcə bir örnəkdir. Həmin əsərində Azərbaycan türkcəsində bir neçə şeir və məktuba da təsadüf edilir. Maraqlıdır ki, Qazi Əhməd farsca və Azərbaycan türkcəsində şeirlər yazmış müəlliflər haqqında danışarkən onların farsca deyil, Azərbaycan türkcəsində olan şeirlərindən nümunə gətirir. Müəllif əsərlərində Səfəvi əmirlərindən Əliqulu xanın Osmanlı hakimi Fərhad paşaya Azərbaycan türkcəsində yazdığı məktubun mətninin olduğu kimi verir. Qazi Əhməd Qumi əsərlərində Azərbaycanda baş verən hadisələrə də xüsusi yer ayırmaqla həm Azərbaycana olan hüsn rəğbətini göstərmiş, həm də Azərbaycanın həmin dövrdə dövlətin mərkəz kimi əhəmiyyətini diqqətə çatdırmışdır.

Qazi Əhməd Quminin “Xülasət ət-təvarix” adlı əsərində də I Şah İsmayıl dövründə Səfəvi yaşıl bayraqlarının olduğu qeyd edilmişdir

Qazi Əhməd Quminin yaradıcılığı

 
Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках: 1596-1597/1005.

Qazi Əhməd Quminin ən məşhur əsərləri “Xülasət ət-təvarix” və “Gülüstan-i Hünər” hesab edilir. Lakin bu əsərlərindən savayı da əsərlər yazmış, lakin bu əsərlər daha az tədqiq olunmuşdur:“Məcmə əş-şüəra” (yaxud başqa adları ilə “Məcmə əş-şüəraye Abbasi”, “Məcmə əş-şüəra və mənaqeb əl-füzəla”, “Təzkirət əş-şüəra”, “Cəmi əl-xəyyar təzkirət əş-şüəra” və s.)“Təzkirət əs-səlatin və-l-üməra”, “Müntəxab əl-vüzəra” Qazi Əhmədin ilk əsəri “Məcmə əş-şüəra”dır. Həmin traktatın əlyazması hələlik tapılmasa da Qazi Əhmədin “Xülasət ət-təvarix” əsərində yazdığına görə, bu əsər 6 cilddən ibarət olub, Azərbaycanın, İran və Ərəbistanın alim və şairlərinin həyatı haqqında məlumat verir. Bu traktatın yazılma vaxtı bizə məlum deyildir. Hans Müllerin yazdığına görə, həmin əsərin cildlərinin birində padşahların şeirləri toplanmışdır.

Hans Müller “Xülasət ət-təvarix”in Tehrandakı Kitabxaneye Milliye Malik əlyazmasına əsaslanaraq göstərir ki, bu əsərdə həm də Qazi Əhməd Quminin atasının şeirləri olmalıdır. Qazi Əhməd Quminin 1597-ci ildə yazılmış “Gülüstan-i hünər” əsərinin bir neçə natamam əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bunlardan Moskva Şərq Xalqları Məfəniyyəti Muzeyinə məxsus əlyazma xüsusi yer tutur. Görkəmli sovet şərqşünası Boris Zaxoder həmin əlyazmanı rus dilinə tərcümə edərək 1947-ci ildə geniş müqəddimə ilə birlikdə Moskvada nəşr etdirmişdir “Gülüstan-i hünər” əsərinin London, həmçinin Darəl-İslama və Hacı Hüseyn Naxçıvaniyə məxsus əlyazma nüsxələri də məlumdur. Hacı Hüseyn Naxçıvaninin şəxsi kitabxanasına məxsus əlyazmasını görkəmli İran mətnşünaslarından Mir Əhməd Sühey-li-ye Xansari təshih edərək 1933-cü ildə Tehranda nəşr etmişdir . Əhməd Süheyli-ye Xansari əsərə geniş və ətraflı müqəddimə yazmış, o burada müəllif və dövrün tanınmış nəqqaş, xəttat, cildsaz, müzəhhibləri haqqında qiymətli məlumat vermişdir.


Professor V.F.Minorski “Gülüstan-i hünər”i ingilis dilinə tərcümə edərək 1959-cu ildə Vaşinqtonda nəşr etdirmişdir . “Gülüstan-i hünər”də Qum. Heratla yanaşı Azərbaycan şəhərləri Təbriz və Qəzvindəki memarlıq abidələri haqqında da məlumat vardır. Burada Təbrizdəki Dəməşq mədrəsəsi, Süleymaniyyə məscidi, Çahar minar, Müzəffəriyyə, Mir Məftülbənd binası, Mir Sabit məqbərəsi, Cahan Şah Binası, Nəsriyyə mədrəsəsi haqqında bəhs edilir . Əsərdə Səfəvilərin ikinci paytaxtı Qəzvin haqqında da ətraflı məlumat verilir. Cam’e məscidi, Səadətabad bağı, Çehel-sütun eyvanını şəxsən öz əli ilə işləyib bəzəmişdir .

Qazi Əhməd Quminin yaradıcılığında xüsusi yer tutan “Xülasət ət-təvarix” səlnaməsi onun “Gülüstan-i hünər” əsərindən sonra ikinci samballı əsəri olub 1591-ci ildə başa çatdırılmışdır..

Qazi Əhməd Qumi tarixçi kimi

 
Minorsky. V.F. Calligraphers and Painters: A Treatise by Qāḍī Aḥmad, Son of Mīr-Munshī, Washington, D.C., 1959, 223 p.

Qazi Əhməd Qumini Səfəvi dövrü tarixçisi kimi məşhurlaşdıran ən məşhur əsəri sözsüz ki, “Xülasət ət-təvarix” əsəridir. Onun yaradıcılığında böyük yer tutan "Xülasət ət-təvarix” əsərinin beş cilddən ibarət olması barəsində məlumat olsa da əsərin bizə gəlib çatmış hissəsi V cilddir. Qazi Əhməd Qumi beş cildi on iki ilə tamamlamışdır. Bizə çatan beşinci cildin hicri 999-cu ildə (miladi 1591-ci il) yazıldığını nəzərə alsaq, əsərin 1578-1579-cu illərdə başlanıldığını söyləmək olar. Qazi Əhməd yazır ki, o “Xülasət ət-təvarix” əsərini Şah II İsmayılın təklifi ilə yazmışdır. Şah II İsmayıl Kəmaləddin Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin (1413-1482) “Mətlə əs-sədeyn məcmə əl-bəhreyn” əsərini nümunə kimi müəllifə göstərərək tapşırmışdır ki, keçmiş tarixçilərin əsərlərinə uyğun samballı bir tarixi əsər yazsın. Əsər Şah I İsmayılın dönəmindən başlamalı və Şah II İsmayılın hakimiyyət illərini də əhatə etməli idi. Əsərdə xronoloji ardıcıllığa fikir verilmişdir. O,Səfəvi hökmdarı Məhəmməd Xudabəndənin səfərlərində iştirak etdiyi üçün Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzib öyrənə bilmişdir. Bu da ona əsəri yazmaqda müəyyən qədər rahatlıq yaratmışdır. Əsərdə Şah I İsmayılın hakimiyyət dövründən yalnız əsas hadisələr xronoloji ardıcıllıqla qeyd olunur. O, göstərir ki, Şah II İsmayılın tarixinin təsvirinə qədər olan hissə V cildin I hissəsini təşkil edir. Cildin II hissəsi isə II Şah İsmayılın taxta çıxması ilə başlanıb I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə 1591-ci ildə başa çatır və I Şah Abbasa ithaf edilir. “Xülasət ət-təvarix” əsərinin hələlik dörd əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bu əlyazma nüsxələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Berlidə Almaniya Dövlət Kitabxanasında saxlanılan əlyazma.

2.Tehranda doktor Mehdi Bəyaninin şəxsi kitabxanasında saxlanılan əlyazma.

3.Tehranda Kitabxana-ye Milli-ye Məlikdə saxlanılan əlyazma.

4.Tehranda professor Səid Nəfisinin şəxsi kitabxanasında saxlanılan əlyazma. Əsərlə bağlı yerli tədqiqatçılardan Şüküfə Məmmədovanın “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi adlı tədqiqat əsəri məlumdur . Bu əsərdə tədqiqatçı ilk öncə müəllifin həyatı və “Xülasət ət-təvarix” əsəri barədə ümumi məlumat vermişdir .Şükufə xanım daha sonra həmin mənbəyə istinadən XVI əsrdə Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr, iqtisadi və ictimai vəziyyəti barəsində məlumatları nəzərə çatdırmışdır. Burada ayrı-ayrı torpaq mülkiyyəti formaları barəsində xüsusilə soyurqal və tiyul torpaqları barəsində məlumatlar verilmiş və göstərilmişdir ki, XV əsrin I yarısında soyurqal torpaqlarının hərbi-köçəri zadəganlara verilirdisə, Ağqoyunluların və ilk Səfəvi şahlarının dövründən ruhanilərə paylanırdı. Qeyd olunur ki, soyurqal torpaqları iqtaya nisbətən daha geniş ərazini əhatə edirdi. Bundan başqa burada paytaxtın Təbrizdən köçürülməsi, 1555-ci ildə Qəzvinin yeni paytaxt elan olunması, Şamaxı və Şirvan haqqında, Osmanlı imperiyası ilə aparılan hərbi əməliyyatlar barədə, qonşu dövlətlərlə bağlanmış müqavilələr və Səfəvi şahların verdiyi fərmanlar haqqında məlumatlar “Xülasət ət-təvarix” adlı mənbəyə istinadən verilir . Tədqiqat əsərində Qazi Əhməd Quminin əsərinə uyğun olaraq Səfəvi dövlətinin quruluşu məsələsinə toxunmuşdur. XVI əsrdə bəylərbəyiliklər, onların əsas şəhərləri, bu şəhərlərdə iqtisadi və sosial vəziyyət, bir sıra rütbə və vəzifələr xüsusilə şah, sultan, əmir, lələ, qorçubaşı, kələntər, əmiraxur, mülazim, xadim, möhrdar, xəlifət ət-xüləfa, rəise-həsar, carçı, pərvanəçi, çərxçi, kəndxuda, eşikağası, qapıçıbaşı, xadəmbaşı və s. Bu kimi vəzifələr və onların dövlətdə yeri barəsində məlumatlar verilmişdir .

Şüküfə xanımın tədqiqat əsərində daha sonra Qazi Əhməd Quminin bu əsərinə istinadən XVI əsrdə Azərbaycanda tarixi siyasi hadisələr öz əksini tapmışdır. I Şah İsmayılın əsas yürüşləri, Bakının alınması, özbəklərin məğlub edilməsi, İraqın işğalı, Səfəvi-Osmanlı münaqişələri, bu münaqişələrin səbəb və nəticəsi, Çaldıran döyüşü, I Təhmasibin hakimiyyəti, onun hakimiyyət illərində ölkənin siyasi və iqtisadi vəziyyəti, Təhmasibin yürüşləri,Məhəmməd Xudabəndənin və II Şah İsmayılın hakimiyyətləri dövründə Səfəvi dövlətinin siyasi vəziyyəti və s. məsələlər işıqlandırılmışdır .

Son olaraq da “Xülasət ət-təvarix” əsərində XVI əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin dövrün iqtisadi, ictimai və siyasi həyatına uyğun inkişafı məsələlərinə dair məlumatlar təhlil edilmişdir. Burada Səfəvi şahlarının yaradıcılığı, dövrün alim və üləmalarının, məşhur din xadimlərinin adları və fəaliyyətləri, kitabxanalarının, memarlıq abidələrinin yerləşdiyi ərazilər barəsində geniş məlumat verilmişdir .

İstinadlar

  1. ↑ Xeyirbəy Qasimov Orta Əsrlərdə Azərbaycan Ədəbiyyati“Aspoliqraf” Bakı – 2008 s.26-27
  2. ↑ Məmmədova Ş.K. “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, s.7,9,10,13,14
  3. ↑ Qazi Mir Əhməd Qomi. Qolestan-i honər be ehtemame Əhməd Soheyli-ye Xansari. Tehran. 1352, s. 33,34,35,36,37
  4. ↑ Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках: 1596-1597/1005. Введение, перевод и комментарии профессора Б. Н. Заходера. Л.—М.: Искусство, 1947, 14,20, 202 с
  5. Qazi Mir Əhməd Qomi. Qolestan-i honər be ehtemame Əhməd Soheyli-ye Xan-sari. Tehran. 1352, s. 93
  6. ↑ Qazi Mir Əhməd Qomi. Qolestan-i honər be ehtemame Əhməd Sohey-li-ye Xansari. Tehran. 1352, s.54,55,97,98
  7. Qazi Əhməd Qumi. Xülasət ət-təvarix. Cildi əvvəl. Tehran, daneşgahi Tehran, 1383 h.ş., s. 199
  8. Von Hans Muller. Die chronik Hulasat at-tawarih des Qazi Ahmad Qumi. Wiesbaden: F.Steiner, 1964, p.7-8
  9. Qazi Mir Əhməd Qomi. Qolestan-i honər be ehtema-me Əhməd Sohey-li-ye Xansari. Tehran.1352,s.56-61
  10. Minorsky. V.F. Calligraphers and Painters: A Treatise by Qāḍī Aḥmad, Son of Mīr-Munshī, Washington, D.C., 1959, 223 p.
  11. ↑ Qazi Mir Əhməd Qomi. Qolestan-i honər be ehtema-me Əhməd Soheyli-ye Xansari. Tehran. 1352, s. 22, 23, 26, 37, 42, 91, 105,198
  12. ↑ Məmmədova Ş.K. “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, s.16-17, 7-29, 30-44, 120
  13. ↑ Məmmədova Ş.K. “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, s.45-61, 62-102, 103-110

Xarici keçid

  • T.Minorski

Avqust 03, 2021
qazi, əhməd, qumi, səfəvilər, sarayında, xidmət, etmiş, xəttat, münşi, vəzir, olmuş, iran, tarixçisi, 1549, təqribən, 1606, dövrün, azərbaycan, mədəniyyətinin, araşdırılmasına, yardım, edə, bilən, dəyərli, məlumatlar, verən, orta, əsr, müəlliflərindəndir, xüla. Qazi Ehmed Qumi Sefeviler sarayinda xidmet etmis xettat munsi ve vezir olmus Iran tarixcisi Qazi Ehmed Qumi 1549 teqriben 1606 dovrun Azerbaycan medeniyyetinin arasdirilmasina yardim ede bilen deyerli melumatlar veren orta esr muelliflerindendir Qazi Ehmed Qumi Xulaset et tevarix Gulustani huner Mecme es suera kimi meshur eserlerin muellifidir 1 Qazi Ehmed QumiDogum tarixi 17 may 1546 1546 05 17 Dogum yeri Qum Central District d Qum sehristani Qum ostani IranVefat tarixi 1606Vetendasligi IranFealiyyeti tarixci xettat Mundericat 1 Heyati 2 Qazi Ehmed Quminin eserlerinde Azerbaycana regbet 3 Qazi Ehmed Quminin yaradiciligi 4 Qazi Ehmed Qumi tarixci kimi 5 Istinadlar 6 Xarici kecidHeyati Redakte Memmedova S K Xulaset et tevarix Azerbaycan tarixinin menbeyi kimi Qazi Ehmed Qumi 1546 ci il mayin 17 de hicri tarixi ile 953 cu il rebi el evvel ayinin 18 de Iranin Qum seherinde anadan olmusdur Qazi Ehmedin nesli Qum seherindendir Ona gore de Qazi Ehmed Qumi nisbesi dasimisdir 2 Qazi Ehmed Qumi ata terefden ulu babalari Qumun zadegan ve nucebalarindan hesab olunurdular Qazi Ehmed oz ulu babasi Qazi Serefeddin Ebdulmecid Qumi haqqinda yazir ki o 1497 ci ilde sonuncu Agqoyunlu padsahlarinin hakimiyyeti dovrundeki igtisaslar zamani Qum seherinin darvazalarini Eybe Sultanin qosunlari ucun acmaqdan imtina etdiyine gore ailesi ile birlikde oldurulmusdur Qazi Ehmedin ana terefden babasi Aga Kemaleddin Huseyn oz dovrunun nufuzlu sexsiyyetlerinden olmus Qumda meshur olan Huseyniyye adli dervis zaviyyesinin esasini qoymusdur 3 Qazi Ehmed oz eserlerinde Mir Munsi texellusu ile taninan atasi Mir Serefeddin Huseyn el Huseyninin adini bir nece defe cekir Mir Serefeddin 1508 ci il iyul ayinin 16 da hicri tarixi ile 914 cu il rebi el evvel ayinin 17 de Qum seherinde anadan olmus ve Herat seherinde Sah I Ismayilin oglu Xorasanin naibi Sam Mirzenin defterxanasinda munsi vezifesinde calismisdir Sonralar o Sah I Tehmasibin qardasi Behram Mirzenin oglu sahzade Sultan Ibrahim Mirzenin yaninda Meshedde vezir olmusdur 3 Qazi Ehmedin atasi Serefeddin Huseyni ile incesenete ve xettatliga xususi regbet besleyen Behram Mirze ve onun oglu Ibrahim Mirze arasinda six ulfet var idi 4 Serefeddin Huseyni Sefevi hokmdari Sah I Tehmasibin yaxsi eyanlarindan biri olmus ve sah ona Mir Munsi leqebini vermisdir Sah Tehmasibin sarayinda xidmet etmis Serefeddin Huseyni orada meclisinevis olmus ve muxtelif kitablar yazmaqla mesgul olmusdur Serefeddin Huseyni 76 il omur surmus ve hicri 990 ci il zilqede ayinin 7 de 1582 ci il dekabrin 3 de Qum seherinde vefat etmis ve orada da defn olunmusdur Qazi Ehmedin yazdigina gore atasi dilcilik ilahiyyat seyaq fiqh ve tebiet elmlerine hemcinin xettatliq senetine derinden beled idi O hemcinin ser belagat ve bedihe yazmaqda da mahir idi O hem farsca hem de turkce cox qeseng seliqeli ve savadli yazirdi 3 Qazi Ehmed 10 yasinda olarken 1556 ci ilde hicri tarixi ile 964 cu il oz ailesi ile birlikde Qum seherinden Meshede sahzade Ibrahim Mirzenin sarayina kocmus ve orada sekkiz il yasamisdir Qazi Ehmed burada olarken mutalie ile ciddi mesgul olurdu Bu zaman o Mazandaran valisi Emir xanin oglu Sultan Murad xandan telim alir ve onun istedadli sagirdlerinden hesab olunurdu Sultan Murad xan Qazi Ehmedin adina coxlu qit e mureqqe ve mufredat muxtelif beytler yazmisdir 5 Qazi Ehmedin yazdigina gore Hemin genclik illeri onun heyatinda en gozel ve unudulmaz gunler olmusdur Qazi Ehmed eserinde Ibrahim Mirzeni xususi hormetle yad edir Ibrahim Mirzenin sarayinda incesenete ve poeziyaya munasibet Qazi Ehmedin bedii zovqunun tesekkul tapmasinda xususi rol oynamisdir Qazi Ehmed sahzade Ibrahim Mirzenin sarayinda olarken bir cox ressam ve xettatlarla bilavasite tanis ola bilmisdir 2 Qazi Ehmed hele genc iken olkenin bir cox seher ve kendlerini gezib dolasmisdir Iyirmi yasinda olanda onun Sefevi hokmdari Sah I Tehmasibin sarayinda olmasi bildirilir Menbelerden melumdur ki Osmanli sultani II Selim 1566 ci ilde taxta cixarken Qazi Ehmed artiq Sah I Tehmasibin sarayinda idi Osmanli sultani II Selim taxta cixdiqdan sonra Sah I Tehmasib Qazi Ehmed Qumiye sahin adindan tebrikname tertib etmeyi tapsirir Bu meclisde Qazi Ehmed ve onun atasi da istirak edirdi Sah Tehmasibin fermani ile dovlet senedlerinin uzunu kocurub 70 nusxede cildleyerek olkenin butun beylerbeyilerine ve valilerine gonderilmesinde Qazi Ehmedin ve atasi Mir Munsi Serafeddinin boyuk rolu olmusdur Sah Tehmasibin oglu II Ismayilin hakimiyyeti dovrunde 1576 1578 mustovfi el memalik vezifesinde olan Mirsah Qazi Isfahaninin yaninda bir muddet xidmet etmisdir Mirsah Qazi Isfahani ile birlikde Qazi Ehmed Qumi de 1580 ci ilde vezifesinden kenar edilmisdir Hemin ilden etibaren o Erdogdu Xelifenin yaninda esikagasi vezifesinde islemisdir Erdogdu eyni zamanda maliyye islerine nezaret etmeyi ona hevale etmisdir Qazi Ehmed br il sonra 1581 ci ilde yeniden saraya qayidaraq Merkezi Maliyye idaresinde islemisdir 1589 cu ilin sonlarinda Qazi Ehmed Sah I Abbasin sarayinda calismisir Hemin il Qazi Ehmed ozbek feodallarinin Meshede hucumu ve onu faciane sekilde dagitmasi haqqinda urek yangisi ile qeside yazir Qesideden bir parca Xulaset et tevarix eserinde verilmisdir 2 Qazi Ehmed Qumi ozu haqqinda Xulaset et tevarix eserinde sonuncu defe 1590 ci ilde melumat vermisdir O Siraz seherini alim ve mutefekkirlerin meskeni kimi vesf ederek hemin yere yollandigini yazir Qazi Ehmed Quminin heyat ve fealiyyetinin sonraki dovrleri haqqinda melumat olmasa da Hans Mullere gore bele bir ehtimal var ki Qazi Ehmed heyatinin son illerinde Hindistana getmis ve Boyuk Mogol hokmdari Cahangirin 1605 1627 sarayinda yasamisdir Gulustan i Huner in Tehran nusxesinde oaln bir sira faktlar da Qazi Ehmedin veteni terk ederek Hindistana getmesinin sebebini aydinlasdirmaga imkan verir Qazi Ehmed yazir ki 1007 ci ilde 1605 ci il dovrun xettat ve alimlerinden Mir Sedreddin paxilliq hissi ile ona iftira atmis onu Meshedde vezir olarken sahin kitabxanasindan kitab ogurlamaqla teqsirlendirmis ve belelikle bu gorkemli sexsiyyeti sahin gozunden salmisdir Bu agir bohtandan sonra Qazi Ehmed vezifeden cixarilir sarayi terk ederek Quma qayidir Vezifesini ve sohretini itiren Qazi Ehmed veteni terk ederek Hindistana getmisdir 6 Qazi Ehmed Quminin adinin onundeki Qazi kelmesi onun oz dovrunun savadli sexsiyyetlerinden olub muselman seriet qanunlarini derinden bildiyini gosterir Qazi Ehmedin yazdigindan aydin olur ki meshur Azerbaycan tarixcisi Tarix i alemara ye Abbasi eserinin muellifi Isgender bey Munsi hele kicik yaslarinda onun sagirdi olmusdur Qazi Ehmed Qumi Gulustan i huner de Isgender bey Munsi haqqinda etrafli melumat vererek onu ovladi kimi xatirlayir Onunla birlikde seferlerde olmasindan defterxanada onun tapsirdigi islerden ve istedadindan genis sekilde yazmisdir Iranin muasir tedqiqatcilarindan olan Suheyli Xansari de Isgender bey Munsinin Sefevi sahi sarayinin inanilmis adamlari sirasinda olan Qazi Ehmed Quminin sagirdi oldugunu gosterir 6 Adi menbelerde son defe hicri qemeri tarixi ile 1015 ci miladi tarixi ile 1606 ci ilde qeyde alinmisdir Bu baximdan vefat tarixi 1606 ci il goturulur 1 Qazi Ehmed Quminin eserlerinde Azerbaycana regbet RedakteQazi Ehmedin esil nesebinin Qum seherinden olduguna baxmayaraq o Azerbaycan xalqina onun diline ve medeniyyetine hec de etinasiz ve bigane olmamisdir Onun yazdigi eserlerden melum olur ki Qazi Ehmed Azerbaycana xususi regbet beslemis ve Azerbaycan turk dilini mukemmel bilmisdir Qazi Ehmed Qumi nisbesini Iranin Qum seherinde dogulub yasadigi ucun goturmusdur Tarixde bele faktlara da tesaduf edilir ki alim yaxud sair basqa xalqa mensub olsa bele yasadigi yaxud anadan oldugu bir seheri ozune nisbe goturur 2 En meshur eserlerinden biri olan Xulaset et tevarix eserini farsca yazmasina baxmayaraq burada Azerbaycan turkcesinde coxlu soz ve istilahlara tesaduf edilir Meselen col yaraq dellek mustuluq qus dexi yerlik ve s Eserde coxlu Azerbaycan atalar sozu verilir Igid oler adi qalar buna sadece bir ornekdir Hemin eserinde Azerbaycan turkcesinde bir nece seir ve mektuba da tesaduf edilir Maraqlidir ki Qazi Ehmed farsca ve Azerbaycan turkcesinde seirler yazmis muellifler haqqinda danisarken onlarin farsca deyil Azerbaycan turkcesinde olan seirlerinden numune getirir Muellif eserlerinde Sefevi emirlerinden Eliqulu xanin Osmanli hakimi Ferhad pasaya Azerbaycan turkcesinde yazdigi mektubun metninin oldugu kimi verir Qazi Ehmed Qumi eserlerinde Azerbaycanda bas veren hadiselere de xususi yer ayirmaqla hem Azerbaycana olan husn regbetini gostermis hem de Azerbaycanin hemin dovrde dovletin merkez kimi ehemiyyetini diqqete catdirmisdir 2 Qazi Ehmed Quminin Xulaset et tevarix adli eserinde de I Sah Ismayil dovrunde Sefevi yasil bayraqlarinin oldugu qeyd edilmisdir 7 Qazi Ehmed Quminin yaradiciligi Redakte Kazi Ahmed Traktat o kalligrafah i hudozhnikah 1596 1597 1005 Qazi Ehmed Quminin en meshur eserleri Xulaset et tevarix ve Gulustan i Huner hesab edilir Lakin bu eserlerinden savayi da eserler yazmis lakin bu eserler daha az tedqiq olunmusdur Mecme es suera yaxud basqa adlari ile Mecme es sueraye Abbasi Mecme es suera ve menaqeb el fuzela Tezkiret es suera Cemi el xeyyar tezkiret es suera ve s Tezkiret es selatin ve l umera Muntexab el vuzera Qazi Ehmedin ilk eseri Mecme es suera dir Hemin traktatin elyazmasi helelik tapilmasa da Qazi Ehmedin Xulaset et tevarix eserinde yazdigina gore bu eser 6 cildden ibaret olub Azerbaycanin Iran ve Erebistanin alim ve sairlerinin heyati haqqinda melumat verir Bu traktatin yazilma vaxti bize melum deyildir Hans Mullerin yazdigina gore hemin eserin cildlerinin birinde padsahlarin seirleri toplanmisdir 8 Hans Muller Xulaset et tevarix in Tehrandaki Kitabxaneye Milliye Malik elyazmasina esaslanaraq gosterir ki bu eserde hem de Qazi Ehmed Quminin atasinin seirleri olmalidir Qazi Ehmed Quminin 1597 ci ilde yazilmis Gulustan i huner eserinin bir nece natamam elyazma nusxesi melumdur Bunlardan Moskva Serq Xalqlari Mefeniyyeti Muzeyine mexsus elyazma xususi yer tutur Gorkemli sovet serqsunasi Boris Zaxoder hemin elyazmani rus diline tercume ederek 1947 ci ilde genis muqeddime ile birlikde Moskvada nesr etdirmisdir 4 Gulustan i huner eserinin London hemcinin Darel Islama ve Haci Huseyn Naxcivaniye mexsus elyazma nusxeleri de melumdur Haci Huseyn Naxcivaninin sexsi kitabxanasina mexsus elyazmasini gorkemli Iran metnsunaslarindan Mir Ehmed Suhey li ye Xansari teshih ederek 1933 cu ilde Tehranda nesr etmisdir 6 Ehmed Suheyli ye Xansari esere genis ve etrafli muqeddime yazmis o burada muellif ve dovrun taninmis neqqas xettat cildsaz muzehhibleri haqqinda qiymetli melumat vermisdir 9 Professor V F Minorski Gulustan i huner i ingilis diline tercume ederek 1959 cu ilde Vasinqtonda nesr etdirmisdir 10 Gulustan i huner de Qum Heratla yanasi Azerbaycan seherleri Tebriz ve Qezvindeki memarliq abideleri haqqinda da melumat vardir Burada Tebrizdeki Demesq medresesi Suleymaniyye mescidi Cahar minar Muzefferiyye Mir Meftulbend binasi Mir Sabit meqberesi Cahan Sah Binasi Nesriyye medresesi haqqinda behs edilir 11 Eserde Sefevilerin ikinci paytaxti Qezvin haqqinda da etrafli melumat verilir Cam e mescidi Seadetabad bagi Cehel sutun eyvanini sexsen oz eli ile isleyib bezemisdir 11 Qazi Ehmed Quminin yaradiciliginda xususi yer tutan Xulaset et tevarix selnamesi onun Gulustan i huner eserinden sonra ikinci samballi eseri olub 1591 ci ilde basa catdirilmisdir 11 Qazi Ehmed Qumi tarixci kimi Redakte Minorsky V F Calligraphers and Painters A Treatise by Qaḍi Aḥmad Son of Mir Munshi Washington D C 1959 223 p Qazi Ehmed Qumini Sefevi dovru tarixcisi kimi meshurlasdiran en meshur eseri sozsuz ki Xulaset et tevarix eseridir Onun yaradiciliginda boyuk yer tutan Xulaset et tevarix eserinin bes cildden ibaret olmasi baresinde melumat olsa da eserin bize gelib catmis hissesi V cilddir Qazi Ehmed Qumi bes cildi on iki ile tamamlamisdir Bize catan besinci cildin hicri 999 cu ilde miladi 1591 ci il yazildigini nezere alsaq eserin 1578 1579 cu illerde baslanildigini soylemek olar Qazi Ehmed yazir ki o Xulaset et tevarix eserini Sah II Ismayilin teklifi ile yazmisdir Sah II Ismayil Kemaleddin Ebdurrezzaq Semerqendinin 1413 1482 Metle es sedeyn mecme el behreyn eserini numune kimi muellife gostererek tapsirmisdir ki kecmis tarixcilerin eserlerine uygun samballi bir tarixi eser yazsin 12 Eser Sah I Ismayilin doneminden baslamali ve Sah II Ismayilin hakimiyyet illerini de ehate etmeli idi Eserde xronoloji ardicilliga fikir verilmisdir O Sefevi hokmdari Mehemmed Xudabendenin seferlerinde istirak etdiyi ucun Azerbaycanin bir cox yerlerini gezib oyrene bilmisdir Bu da ona eseri yazmaqda mueyyen qeder rahatliq yaratmisdir Eserde Sah I Ismayilin hakimiyyet dovrunden yalniz esas hadiseler xronoloji ardicilliqla qeyd olunur O gosterir ki Sah II Ismayilin tarixinin tesvirine qeder olan hisse V cildin I hissesini teskil edir Cildin II hissesi ise II Sah Ismayilin taxta cixmasi ile baslanib I Sah Abbasin hakimiyyeti dovrunde 1591 ci ilde basa catir ve I Sah Abbasa ithaf edilir Xulaset et tevarix eserinin helelik dord elyazma nusxesi melumdur Bu elyazma nusxeleri asagidakilardan ibaretdir 1 Berlide Almaniya Dovlet Kitabxanasinda saxlanilan elyazma 2 Tehranda doktor Mehdi Beyaninin sexsi kitabxanasinda saxlanilan elyazma 3 Tehranda Kitabxana ye Milli ye Melikde saxlanilan elyazma 4 Tehranda professor Seid Nefisinin sexsi kitabxanasinda saxlanilan elyazma Eserle bagli yerli tedqiqatcilardan Sukufe Memmedovanin Xulaset et tevarix Azerbaycan tarixinin menbeyi kimi adli tedqiqat eseri melumdur 12 Bu eserde tedqiqatci ilk once muellifin heyati ve Xulaset et tevarix eseri barede umumi melumat vermisdir 12 Sukufe xanim daha sonra hemin menbeye istinaden XVI esrde Azerbaycanda bas veren siyasi hadiseler iqtisadi ve ictimai veziyyeti baresinde melumatlari nezere catdirmisdir Burada ayri ayri torpaq mulkiyyeti formalari baresinde xususile soyurqal ve tiyul torpaqlari baresinde melumatlar verilmis ve gosterilmisdir ki XV esrin I yarisinda soyurqal torpaqlarinin herbi koceri zadeganlara verilirdise Agqoyunlularin ve ilk Sefevi sahlarinin dovrunden ruhanilere paylanirdi Qeyd olunur ki soyurqal torpaqlari iqtaya nisbeten daha genis erazini ehate edirdi Bundan basqa burada paytaxtin Tebrizden kocurulmesi 1555 ci ilde Qezvinin yeni paytaxt elan olunmasi Samaxi ve Sirvan haqqinda Osmanli imperiyasi ile aparilan herbi emeliyyatlar barede qonsu dovletlerle baglanmis muqavileler ve Sefevi sahlarin verdiyi fermanlar haqqinda melumatlar Xulaset et tevarix adli menbeye istinaden verilir 12 Tedqiqat eserinde Qazi Ehmed Quminin eserine uygun olaraq Sefevi dovletinin qurulusu meselesine toxunmusdur XVI esrde beylerbeyilikler onlarin esas seherleri bu seherlerde iqtisadi ve sosial veziyyet bir sira rutbe ve vezifeler xususile sah sultan emir lele qorcubasi kelenter emiraxur mulazim xadim mohrdar xelifet et xulefa reise hesar carci pervaneci cerxci kendxuda esikagasi qapicibasi xadembasi ve s Bu kimi vezifeler ve onlarin dovletde yeri baresinde melumatlar verilmisdir 13 Sukufe xanimin tedqiqat eserinde daha sonra Qazi Ehmed Quminin bu eserine istinaden XVI esrde Azerbaycanda tarixi siyasi hadiseler oz eksini tapmisdir I Sah Ismayilin esas yurusleri Bakinin alinmasi ozbeklerin meglub edilmesi Iraqin isgali Sefevi Osmanli munaqiseleri bu munaqiselerin sebeb ve neticesi Caldiran doyusu I Tehmasibin hakimiyyeti onun hakimiyyet illerinde olkenin siyasi ve iqtisadi veziyyeti Tehmasibin yurusleri Mehemmed Xudabendenin ve II Sah Ismayilin hakimiyyetleri dovrunde Sefevi dovletinin siyasi veziyyeti ve s meseleler isiqlandirilmisdir 13 Son olaraq da Xulaset et tevarix eserinde XVI esrde Azerbaycan medeniyyetinin dovrun iqtisadi ictimai ve siyasi heyatina uygun inkisafi meselelerine dair melumatlar tehlil edilmisdir Burada Sefevi sahlarinin yaradiciligi dovrun alim ve ulemalarinin meshur din xadimlerinin adlari ve fealiyyetleri kitabxanalarinin memarliq abidelerinin yerlesdiyi eraziler baresinde genis melumat verilmisdir 13 Istinadlar Redakte 1 2 Xeyirbey Qasimov Orta Esrlerde Azerbaycan Edebiyyati Aspoliqraf Baki 2008 s 26 27 1 2 3 4 5 Memmedova S K Xulaset et tevarix Azerbaycan tarixinin menbeyi kimi Baki Elm 1991 s 7 9 10 13 14 1 2 3 Qazi Mir Ehmed Qomi Qolestan i honer be ehtemame Ehmed Soheyli ye Xansari Tehran 1352 s 33 34 35 36 37 1 2 Kazi Ahmed Traktat o kalligrafah i hudozhnikah 1596 1597 1005 Vvedenie perevod i kommentarii professora B N Zahodera L M Iskusstvo 1947 14 20 202 s Qazi Mir Ehmed Qomi Qolestan i honer be ehtemame Ehmed Soheyli ye Xan sari Tehran 1352 s 93 1 2 3 Qazi Mir Ehmed Qomi Qolestan i honer be ehtemame Ehmed Sohey li ye Xansari Tehran 1352 s 54 55 97 98 Qazi Ehmed Qumi Xulaset et tevarix Cildi evvel Tehran danesgahi Tehran 1383 h s s 199 Von Hans Muller Die chronik Hulasat at tawarih des Qazi Ahmad Qumi Wiesbaden F Steiner 1964 p 7 8 Qazi Mir Ehmed Qomi Qolestan i honer be ehtema me Ehmed Sohey li ye Xansari Tehran 1352 s 56 61 Minorsky V F Calligraphers and Painters A Treatise by Qaḍi Aḥmad Son of Mir Munshi Washington D C 1959 223 p 1 2 3 Qazi Mir Ehmed Qomi Qolestan i honer be ehtema me Ehmed Soheyli ye Xansari Tehran 1352 s 22 23 26 37 42 91 105 198 1 2 3 4 Memmedova S K Xulaset et tevarix Azerbaycan tarixinin menbeyi kimi Baki Elm 1991 s 16 17 7 29 30 44 120 1 2 3 Memmedova S K Xulaset et tevarix Azerbaycan tarixinin menbeyi kimi Baki Elm 1991 s 45 61 62 102 103 110Xarici kecid RedakteT MinorskiMenbe https az wikipedia org w index php title Qazi Ehmed Qumi amp oldid 6028585, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.