fbpx
Wikipedia

Dərbəndin tarixi coğrafiyası (XIII-XIV əsrlər)

Avqust 12, 2021

Dərbəndin tarixi coğrafiyası (XIII-XIV əsrlər) - XIII-XIV əsrlərdə Qafqazda cərəyan edən siyasi hadisələrdə Azərbaycanın ən mühüm strateji əhəmiyyətli mərkəzlərindən biri. Şimaldan cənuba, cənubdan şimala istiqamətlənən yürüşlərin qarşısında sipər rolu oynayan istehkam. İki monqol ulusu arasında sərhəd məntəqəsi.

Dərbəndin strateji və coğrafi mövqeyi

 
Dəmirqapı Dərbənd

Azərbaycanın Dərbənd şəhərinin yerləşdiyi coğrafi ərazi, strateji mövqe-bir tərəfdən uca dağlarla, digər tərəfdən Xəzər dənizi ilə əhatələnən keçid məntəqəsi olması onun daima diqqət mərkəzində qalmasına səbəb olub. Əbəs yerə şəhər "Dərbənd", yəni "Bağlı qapı", həmçinin "Dəmir qapı", "Bab əl-əbvab" və s. adlandırılmır. Tarixən olduğu kimi, Dərbənd XIII-XIV əsrlərdə də şimaldan cənuba, cənubdan şimala istiqamətlənən yürüşlərin qarşısında sipər rolu oynayan istehkam idi. Bir çoxları şəhərin möhkəmliyini, alınmaz olduğunu bilərək, ondan yan ötməyi daha üstün tutmuşlar.

Əlverişli strateji mövqeyə malik Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə, başqa sözlə monqol ağalığı dövründə Monqol imperiyasının hansı ulusuna - Cuçi və Tuli nəslinə, yəni qızılordalılara və ya hülakulara məxsus olduğu tarixi ədəbiyyatda müəyyən fikir ayrılığına səbəb olmuşdur. Bunun əsas səbəbi şəhərin iki monqol ulusu arasında sərhəd məntəqəsi təşkil etməsidir. Odur ki, şəhər daima uluslar arasında gedən müharibələrin meydanına çevrilmiş, əldən-ələ keçmiş və tədqiqatçılar arasındakı fikir ayrılığı da bundan meydana gəlmişdir.

İki monqol ulusu arasında sərhəd məntəqəsi

Tədqiqatlarda "Dərbəndə kimi" probleminin qoyuluşu

 
Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə

Tədqiqatçıların bir qismi şəhərin qızıl ordalılara, digərləri Hülakulara aid olduğunu yazırlarsa, bəzisi bu məsələ ilə əlaqədə qəti mövqe tuta bilmir. Dövrə aid ilk mənbələrdə bu məsələ ilə əlaqədar müxtəlif faktlara təsadüf olunur. Belə ki, monqol dövlətlərinin sərhədlərindən, hüdudlarından bəhs edən bəzi müəlliflər sərhəddin "Dərbəndə qədər" uzandığını bildirirlər və dəqiq məlum olmur ki, Dərbənd özü həmin ulusun - dövlətin tərkibindədir ya yox. Məsələn, Həmdullah Qəzvini Şirvan ərazisində Kür çayından "Dərbəndə kimi" olduğunu xəbər verir. Belə hallar tarixi ədəbiyyatda da təsadüf olunur. A.Yakubovski Qızıl Orda ulusunun təşəkkülü tarixindən bəhs edərkən Dəşt-i Qıpçaq, Bulqar, Krım və "Dərbəndə kimi Qafqazın" ("Кавказ до Дербента") qızılordalıların əlinə keçdiyini yazır. Müəllif daha sonra Cuçi ulusunun dəqiq sərhədlərini müəyyənləşdirməyin çətin olduğunu vurğulayaraq, bu dövlətin tərkibinə "Dərbəndə kimi Qafqazın" (bəzən isə "Bakıya kimi") da daxil olduğunu bildirir. Akademik V.V.Bartold göstərir ki, monqol ağalığı dövründə Dərbənd bəzən Şirvanşahlara tabe olmuş, bəzən isə öz müstəqil hakimləri tərəfindən idarə olunmuşdur. Burada hülakularla qızılordalıların təsiri vaxtaşırı dəyişilmişdir. Teymur isə Dərbəndi, öz imperiyasının şimal sərhəd məntəqəsi kimi möhkəmləndirmiş və şəhəri şirvanşah İbrahimin sərəncamına vermişdir. V.V.Bartold başqa əsərində bu barədə daha konkret fikir yürüdərək yazır: "Görünür, monqollar dövrndə Dərbənd İran Elxanilərindən daha çox Qızıl Orda xanlarına məxsus olmuşdur". Akademik Ə.Ə.Əlizadə bildirir ki, Dərbənd Qızıl Orda dövlətinin sərhəd məntəqəsi olmaqla yanaşı, XIV əsrin sonu-XV əsrin əvvəllərində şirvanşahlara tabe olmuşdur. A.R.Şıxsəidov Dərbəndin 1249-cu ildə Qızıl Ordanın təsirinə düşdüyünü, 1256-cı ildən XIV əsrin ortalarına kimi hülakuların hakimiyyəti altında olduğunu, Şeyx İbrahimin dövründə isə inkişaf edərək, Şamaxı ilə birlikdə, Şirvanın mərkəzi şəhərinə çevrildiyini xəbər verir. Dərbəndin hansı monqol ulusuna məxsus olması məsələsi V.L.Yeqorovun Qızıl Ordanın XIII-XIV əsrlərdəki tarixi-coğrafiyasına həsr olunmuş əsərində daha qabarıq nəzərə çatdırılır. Müəllifin gəldiyi ümumi qənaət isə Dərbəndin həmin dövrdə qeyd-şərtsiz Qızıl Ordaya, dolayısı ilə Rusiyaya məxsus olması fikrinin "təsdiqlənməsi"dir. Onun kitabının bir çox səhifələrində bu fikir aşılanır və əsərə daxil olunmuş xəritələrin hər ikisində Qızıl Ordanın cənub sərhəddi, Dərbənddən cənubda göstərilir. Ümumiyyətlə, müəllif Azərbaycan barədə həqiqətə uyğun olmayan fikirlər irəli sürür və hər vasitə ilə Dərbəndin və hətta Kürdən şimalda olan ərazilərin Azərbaycana daxil olmadığını sübuta çalışır. Nəzərə almaq lazımdır ki, V.L.Yeqorov ilk növbədə V.Q.Tizenqauzenin (1825-1902) Qızıl Orda tarixinə dair topladığı materiallardan əsasən ərəb müəllifi Əl-Umarinin (XIV əsr) topluya daxil edilmiş məlumatından bəhrələnmişdir. Əl-Umarinin məlumatında isə. Dərbəndin Qızıl Orda şəhərləri sırasında sadalanmış faktında başqa, xüsusi konkretlik nəzərə çarpmır və o, da digər müəlliflər kimi, dövlətin sərhədlərinin "Dərbəndə kimi" uzandığını qeyd edir.

Mənbələrdə "Dərbəndə kimi" probleminin qoyuluşu

Maraqlı mənzərə yaranır: Hülakular ulusunun ərazisindən eləcə də, Qızıl Orda ulusunun ərazisindən bəhs edən müəlliflər sərhədlərin "Dərbəndə kimi" olduğunu yazırlar. Bəs, Dərbəndin özü hansı dövlətin ərazisinə daxil idi? İlk mənbələrin məlumatında bu cəhət çox da aydın nəzərə çarpmır. Bununla yanaşı, ilk mənbələrdə şəhərin hansı ulusa məxsus olduğunu müəyyənlədirməyə imkan verən faktlara da təsadüf olunur. Həmin faktlara nəzər yetirək: Zəkəriyyə əl-Qəzvini 1203-1283 "Bakı Dərbənd mahalında şəhərdir", deyə qeyd edir. Əbu Bəkr əl-Əhəri isə (1328)-ci ildə yazırdı ki, "Sultan Əbu Səid nisbətən müstəqilləşdikdə Dərbəndi Əkənciyə verdi.. - Ərəb filoloqu, coğrafiyaşünası, tarixçisi Yaqut əl-Həməvi (1179-1229) 1224-cü ildə tamamladığı "Mücəm əl-buldan" ("Ölkələrin əlifba sırası ilə siyahısı") əsərində yazırdı:

  Bab əl-əbvab və ya sadəcə əl-Bab... Bu iri və mühüm sərhəd şəhərlərindən biridir. Şəhərin yaxınlığında Qurd (canavar) adı ilə tanınan böyük dağ mövcuddur. hər il onun üzərinə çoxlu odun toplayırlar ki, lazım gələndə tonqal qalasınlar və Azərbaycan və Arran əhalisini düşmənin hücumundan, onlar qəflətən basqın etsələr, xəbərdar etsinlər. ... Şamaxı-abad şəhərdir, Şirvanın paytaxtıdır. O, Arran sərhəddində yerləşib və Dərbəndin əyalətlərindən biri hesab edilir. Şamaxı hakimi Şirvanşah Dərbənd hakiminin qardaşıdır.  

Digər ərəb coğrafiyaşünas və tarixçilərin əsərində isə Dərbəndlə bağlı belə məlumat verilirdi:

  Tatarlar buradan (Şamaxıdan) qurtardıqdan sonra gəlib Dərbənddən o tərəfə keçmək istədilərsə də, bacara bilmədilər. Ona görə Dərbəndin padşahı şirvanşaha bir adam göndərib, bunlarla öz aralarında barışıq danışığı aparmaq üçün elçi göndərilməsini təklif etdilər. Şirvanşah da öz yaxın əyanlarından 10 nəfəri bu məqsəd ilə onların yanına göndərdi...
  
  Oğlum Əli üçün - Allah onun ömrünü uzun etsin - Dərbənd hökmdarları nəslindən olan Şabran və Şamaxı hökmdarı şirvanşahın qızını almalı. İki min ilə yaxındır ki, sultanlıq taxt-tacı onların nəslinə mənsubdur və onlar indiyə kimi Dərbənd və Şabranın hökmdarıdırlar. ... Bu dövrdə Abaqa xan Mazandaranda qışlaqda idi. Jusumət isə ona məxsus olan Dərbənd və Arran əyalətlərində idi.
  
  Bab əl-əbvab dəniz kənarında şəhərdir... Şəhərin yaxınlığında yüksələn dağın üstünə hər il ağac (odun) yığırlar ki, təhlükə baş verəndə yandırsınlar. Bu siqnal ilə Azərbaycan, Ərməniyyə və Arran əhalisi müdafiəyə hazırlaşır.
İmaməddin Əbülfida İsmayıl ibn Nasir (1273-1331)
  
  Cəlair əmiri Bayram bəy saysız-hesabsız qoşunla Kür çayını keçib Şirvan vilayətinə getdi. Kavusun müqavimət göstərməyə imkanı olmadığından qalada möhkəmləndi, vilayəti və ölkəni atdı. Qoşun 3 aya yaxın Şirvan vilayətində qaldı. Kavus elə ki, yəqin etdi vilayət bütünlüklə dağılır, layiqli adamları və şəxsləri araya saldı və qaladan çıxdı... Kavus əl-qolu bağlı qərargaha göndərildi. 3 ay həbsdə qaldı. Sultan Üveys mərhəmət göstərib onu bağışladı, lkəni ona tapşırdı. Bu bəxşiş və şəfəqqət səbəbinə Dərbəndə kimi bütün Şirvan zəbt olundu. Oranın hakimləri Hacı Fərəməz və Hacı Firidun gəldilər və sultan onları əzizlədi, çoxlu hədiyyə verdi, şərəfləndirdi. Sultan nə qədər sağ idisə, onlar itaətdən çıxmadılar, qərarlaşdırılmış əmlakı ilbəil çatdırdılar.
Zeynəddin Qəzvini (XIV əsr tarixçisi)
  
  Müxaliflər (Toxtamışın qoşunu) öz mövqelərində dura bilmədiklərindən qaçmağa başladılar. Qalib qoşun (Teymurun qoşunu) onları izləyərək Dərbəndin o tərəfinə kimi getdilər. Çoxlarını tutdular.
  

Dərbəndin Hülakulara və ya Qızıl Ordaya məxsus olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verən faktlardan biri, 1335-ci ildə tərəflər arasında baş vermiş müharibə ilə əlaqədar şərh olunan məlumat diqqəti daha çox cəlb edir. Həmdullah Qəzvini yazır ki, Özbəyin qoşunundan bir dəstə Kür çayı sahilində "güclü hücumaməruz qaldığından dağılmağa başladı və bütün əmlakını və sursatını təcili atıb qaçdı... Onlar bacardıqları kimi özlərini Dərbəndə çatdırdılar və oradan öz ölkələrinə getdilər və dedilər: Biz böyük əziyyət çəkdik". Hafiz Əbru isə bu hadisə ilə bağlı məlumatını bildirir ki, həmin dəstə "bacardıqları kimi özlərini Dərbəndin o tərəfinə atdılar və öz mülklərinə gedib dedilər...". hər iki müəllifin məlumatında "be mülk-e xod saxte" ibarəsi işlənilmişdir. Məsələ bundadır ki, bu ibarənin mənası tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif şəkildə izah olunmur: V.Q.Tizenqauzen onu "öz səltənətinə qane olaraq" kimi tərcümə edir. Bəziləri onu saxta məlikə" kimi tərcümə etməyi düzgün hesab edir. Əslində həmin ibarənin məhz "öz mülklərinə gedib" kimi tərcüməsi daha doğru və həmin dövrdə cərəyan edən hadisələrin bacardıqları kimi özlərini Dərbəndə çatdırıb, oradan öz ölkələrinə, Hafiz Əbrunun aydın şəkildə yazdığı kimi, "Dərbəndin o tərəfinə atmışlar". Bura isə onların "öz mülkləri"dir.

İlk mənbələrdən əxz olunmuş faktları xronoloji ardıcıllıqla ümumiləşdirsək aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq:

  • XIII əsrin əvvəlləri - Dərbəndin yaxınlığındakı Qurd dağı üzərində tonqal qalayıb, türk-oğuz adətinə uyğun, Azərbaycan və Arran əhalisini qəfil düşmən hücumundan xəbərdar edirlər. Bu dövrdə Şamaxı Dərbənd əyalətinə daxildir və onların hakimləri qardaşdırlar;
  • 1222-ci ildə Dərbənd padşahı Şirvanşahdır;
  • 1265-ci ildə Hülaku şahzadəsi Juşumut Dərbənd, Şirvan və Muğana göndərilir ki, özünə məxsus olan bu yerləri düşməndən (məhz qızılordalılardan) qorusun;
  • 1275-ci ildə Bakı Dərbənd mahalına daxil olan şəhərdir;
  • XIII əsrin sonu - Rəşidəddinin yazdığına görə Şirvanşahlar onun dövründə Dərbənd və Şabranın hökmdarıdırlar;
  • 1328-ci ildə Sultan Əbu Səid Dərbəndi öz əmiri Əkənciyə tapşırır;
  • 1335-ci il: - Özbəyin qoşunu məğlub olaraq qaçır. Çətinliklə Dərbəndə çatır və mənbənin yazdığı kimi, Dərbənddən öz ölkəsinə gedir;
  • 1367-ci il: - Teymurun qoşunu Toxtamışı izləyərək Dərbəndin o tərəfinə qovur və bəlli olduğu kimi, Teymurun dövründə Dərbəndin müdafiəsi Şirvanşah I Şeyx İbrahimə tapşırılır.

Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanla bağlılığını nəzərə çatdıran digər faktlar da mövcuddur. Məsələn, dövrün mənbələrində Dərbənd əksər hallarda, "Şirvan Dərbəndi" ("Dərbənd-e Şirvan"), "Bakı Dərbəndi" (Dərbənd-e Baku") adlandırılır. Tək-tək hallarda "Xəzər Dərbəndi", "Dəmir qapı Dərbəndi", "Qıpçaq Dərbəndi" adlarına rast gəlinsə də, "Qızıl Orda Dərbəndi" adına təsadüf olunmur.

Bütün sadalanan faktlar belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdə heç də bəzilərinin qeyd etdikləri kimi, əksər vaxtlarda qızılordalılara məxsus olmamış, əksinə, tək-tək hallarda istisna olmaqla, Şirvanın, deməli Azərbaycanın tərkibində olmuşdur. Qızıl Orda xanlarının yürüşləri dövründə şəhər müvəqqəti tutulsa da, tezliklə azad olunmuş (məsələn, 1265-ci ildə) və yenidən Şirvana qatılmışdır.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Dərbənd şəhərinin rəsmi saytı (rusca)
  • Izzəddin ibn Əl-Əsir. Əl-Kamil Fi-T-Tarix (Mükəmməl tarix)
  • Şərəfəddin Əli Yəzdinin "Zəfərnamə" əsəri
  • Е.И.Козубский. История города Дербент. Темирхан-Шура. 1906

İstinadlar

  1. ↑ Piriyev V. Dərbəndin XIII-XIV əsrlərdəki tarixi-siyasi coğrafiyasından//AMEA Tarix İnstitutu. Elmi əsərlər, 2007, cild 19, s.18
  2. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 54
  3. Греков Б. и Якубовский А. Золотая Орда. Л.: 1937, s. 43
  4. Греков Б. и Якубовский А. Золотая Орда. Л.: 1937, s. 44
  5. Бартольд В.В. Сочинения. Том V. М. 1968, с.426
  6. Бартольд В.В. Сочинения. Том V. М. 1968, с.372
  7. Али-заде А.А. Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIV вв. Баку, 1956, с. 397
  8. Шихсаидов А.Р. Дагестан в X-XIV вв. Махачкала, 1975, с.10
  9. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. М.: Наука, 1985, 246 с.
  10. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв., с. 195, 199 и т.д.
  11. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв., с. 29
  12. Буниятов Дж. З. Материалы из сочинений Закарийи ал-Казвини об Азербайджане. - Известия АН Азерб. ССР, СИФП, 1976, №3, с. 54
  13. Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhəri. Tarix-e Şeyx Üveys. Bakı: Elm, 1984, s.33
  14. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 14-15
  15. Yaqut əl-Həməvi. Mucəm əl-Buldan. Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-Qulub. Bakı: Elm, 1983 (rusca), s. 27-28
  16. İbn əl-Əsir. Əl-Kamil fit-tarix. Bakı, 1959, s. 172
  17. Рашид ад-Дин. Переписка. Москва: Наука, 1971, с.186
  18. Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами ат-таварих. Том III, Баку, 1957, s. 67
  19. Козубский Е.И. История города Дербент. Темир-хан-Шура, 1906, с. 40
  20. Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvini: Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: Elm, 1990, s. 37
  21. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, 184a
  22. Həmdullah Mustovfi Qəzvini. Zeyl-e tarix-e qozide. Bakı: elm, 1986, s. 18-19)
  23. Hafiz Əbru. Zeyl-e came ət-təvarix-e Rəşidi. Tehran, 1350 h.q., s. 192
  24. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Том 1, СПб. 1884, Том II, М.-Л.., 1941, с. 93
  25. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, s.241a, 283b, 284a
  26. Şərəfəddin Əli Yəzdi. Zəfərnamə-Daşkənd: 1972, v. 71b

Avqust 12, 2021
dərbəndin, tarixi, coğrafiyası, xiii, əsrlər, xiii, əsrlərdə, qafqazda, cərəyan, edən, siyasi, hadisələrdə, azərbaycanın, mühüm, strateji, əhəmiyyətli, mərkəzlərindən, biri, şimaldan, cənuba, cənubdan, şimala, istiqamətlənən, yürüşlərin, qarşısında, sipər, rol. Derbendin tarixi cografiyasi XIII XIV esrler XIII XIV esrlerde Qafqazda cereyan eden siyasi hadiselerde Azerbaycanin en muhum strateji ehemiyyetli merkezlerinden biri Simaldan cenuba cenubdan simala istiqametlenen yuruslerin qarsisinda siper rolu oynayan istehkam Iki monqol ulusu arasinda serhed menteqesi Mundericat 1 Derbendin strateji ve cografi movqeyi 2 Iki monqol ulusu arasinda serhed menteqesi 2 1 Tedqiqatlarda Derbende kimi probleminin qoyulusu 2 2 Menbelerde Derbende kimi probleminin qoyulusu 3 Hemcinin bax 4 Xarici kecidler 5 IstinadlarDerbendin strateji ve cografi movqeyi Redakte Demirqapi Derbend Azerbaycanin Derbend seherinin yerlesdiyi cografi erazi strateji movqe bir terefden uca daglarla diger terefden Xezer denizi ile ehatelenen kecid menteqesi olmasi onun daima diqqet merkezinde qalmasina sebeb olub Ebes yere seher Derbend yeni Bagli qapi hemcinin Demir qapi Bab el ebvab ve s adlandirilmir Tarixen oldugu kimi Derbend XIII XIV esrlerde de simaldan cenuba cenubdan simala istiqametlenen yuruslerin qarsisinda siper rolu oynayan istehkam idi Bir coxlari seherin mohkemliyini alinmaz oldugunu bilerek ondan yan otmeyi daha ustun tutmuslar 1 Elverisli strateji movqeye malik Derbendin XIII XIV esrlerde basqa sozle monqol agaligi dovrunde Monqol imperiyasinin hansi ulusuna Cuci ve Tuli nesline yeni qizilordalilara ve ya hulakulara mexsus oldugu tarixi edebiyyatda mueyyen fikir ayriligina sebeb olmusdur Bunun esas sebebi seherin iki monqol ulusu arasinda serhed menteqesi teskil etmesidir Odur ki seher daima uluslar arasinda geden muharibelerin meydanina cevrilmis elden ele kecmis ve tedqiqatcilar arasindaki fikir ayriligi da bundan meydana gelmisdir Iki monqol ulusu arasinda serhed menteqesi RedakteTedqiqatlarda Derbende kimi probleminin qoyulusu Redakte Azerbaycan XIII XIV esrlerde Tedqiqatcilarin bir qismi seherin qizil ordalilara digerleri Hulakulara aid oldugunu yazirlarsa bezisi bu mesele ile elaqede qeti movqe tuta bilmir Dovre aid ilk menbelerde bu mesele ile elaqedar muxtelif faktlara tesaduf olunur Bele ki monqol dovletlerinin serhedlerinden hududlarindan behs eden bezi muellifler serheddin Derbende qeder uzandigini bildirirler ve deqiq melum olmur ki Derbend ozu hemin ulusun dovletin terkibindedir ya yox 1 Meselen Hemdullah Qezvini Sirvan erazisinde Kur cayindan Derbende kimi oldugunu xeber verir 2 Bele hallar tarixi edebiyyatda da tesaduf olunur A Yakubovski Qizil Orda ulusunun tesekkulu tarixinden behs ederken Dest i Qipcaq Bulqar Krim ve Derbende kimi Qafqazin Kavkaz do Derbenta 3 qizilordalilarin eline kecdiyini yazir Muellif daha sonra Cuci ulusunun deqiq serhedlerini mueyyenlesdirmeyin cetin oldugunu vurgulayaraq bu dovletin terkibine Derbende kimi Qafqazin bezen ise Bakiya kimi da daxil oldugunu bildirir 4 Akademik V V Bartold gosterir ki monqol agaligi dovrunde Derbend bezen Sirvansahlara tabe olmus bezen ise oz musteqil hakimleri terefinden idare olunmusdur Burada hulakularla qizilordalilarin tesiri vaxtasiri deyisilmisdir Teymur ise Derbendi oz imperiyasinin simal serhed menteqesi kimi mohkemlendirmis ve seheri sirvansah Ibrahimin serencamina vermisdir 5 V V Bartold basqa eserinde bu barede daha konkret fikir yuruderek yazir Gorunur monqollar dovrnde Derbend Iran Elxanilerinden daha cox Qizil Orda xanlarina mexsus olmusdur 6 Akademik E E Elizade bildirir ki Derbend Qizil Orda dovletinin serhed menteqesi olmaqla yanasi XIV esrin sonu XV esrin evvellerinde sirvansahlara tabe olmusdur 7 A R Sixseidov Derbendin 1249 cu ilde Qizil Ordanin tesirine dusduyunu 1256 ci ilden XIV esrin ortalarina kimi hulakularin hakimiyyeti altinda oldugunu Seyx Ibrahimin dovrunde ise inkisaf ederek Samaxi ile birlikde Sirvanin merkezi seherine cevrildiyini xeber verir 8 Derbendin hansi monqol ulusuna mexsus olmasi meselesi V L Yeqorovun Qizil Ordanin XIII XIV esrlerdeki tarixi cografiyasina hesr olunmus eserinde 9 daha qabariq nezere catdirilir Muellifin geldiyi umumi qenaet ise Derbendin hemin dovrde qeyd sertsiz Qizil Ordaya dolayisi ile Rusiyaya mexsus olmasi fikrinin tesdiqlenmesi dir Onun kitabinin bir cox sehifelerinde bu fikir asilanir ve esere daxil olunmus xeritelerin her ikisinde Qizil Ordanin cenub serheddi Derbendden cenubda gosterilir Umumiyyetle muellif Azerbaycan barede heqiqete uygun olmayan fikirler ireli surur 10 ve her vasite ile Derbendin ve hetta Kurden simalda olan erazilerin Azerbaycana daxil olmadigini subuta calisir Nezere almaq lazimdir ki V L Yeqorov ilk novbede V Q Tizenqauzenin 1825 1902 Qizil Orda tarixine dair topladigi materiallardan esasen ereb muellifi El Umarinin XIV esr topluya daxil edilmis melumatindan behrelenmisdir El Umarinin melumatinda ise Derbendin Qizil Orda seherleri sirasinda sadalanmis faktinda basqa 11 xususi konkretlik nezere carpmir ve o da diger muellifler kimi dovletin serhedlerinin Derbende kimi uzandigini qeyd edir Menbelerde Derbende kimi probleminin qoyulusu Redakte Maraqli menzere yaranir Hulakular ulusunun erazisinden elece de Qizil Orda ulusunun erazisinden behs eden muellifler serhedlerin Derbende kimi oldugunu yazirlar Bes Derbendin ozu hansi dovletin erazisine daxil idi Ilk menbelerin melumatinda bu cehet cox da aydin nezere carpmir Bununla yanasi ilk menbelerde seherin hansi ulusa mexsus oldugunu mueyyenledirmeye imkan veren faktlara da tesaduf olunur Hemin faktlara nezer yetirek Zekeriyye el Qezvini 1203 1283 Baki Derbend mahalinda seherdir 12 deye qeyd edir Ebu Bekr el Eheri ise 1328 ci ilde yazirdi ki Sultan Ebu Seid nisbeten musteqillesdikde Derbendi Ekenciye verdi 13 Ereb filoloqu cografiyasunasi tarixcisi Yaqut el Hemevi 1179 1229 1224 cu ilde tamamladigi Mucem el buldan Olkelerin elifba sirasi ile siyahisi eserinde yazirdi Bab el ebvab ve ya sadece el Bab Bu iri ve muhum serhed seherlerinden biridir Seherin yaxinliginda Qurd canavar adi ile taninan boyuk dag movcuddur her il onun uzerine coxlu odun toplayirlar ki lazim gelende tonqal qalasinlar ve Azerbaycan ve Arran ehalisini dusmenin hucumundan onlar qefleten basqin etseler xeberdar etsinler 14 Samaxi abad seherdir Sirvanin paytaxtidir O Arran serheddinde yerlesib ve Derbendin eyaletlerinden biri hesab edilir Samaxi hakimi Sirvansah Derbend hakiminin qardasidir 15 Diger ereb cografiyasunas ve tarixcilerin eserinde ise Derbendle bagli bele melumat verilirdi Tatarlar buradan Samaxidan qurtardiqdan sonra gelib Derbendden o terefe kecmek istedilerse de bacara bilmediler Ona gore Derbendin padsahi sirvansaha bir adam gonderib bunlarla oz aralarinda barisiq danisigi aparmaq ucun elci gonderilmesini teklif etdiler Sirvansah da oz yaxin eyanlarindan 10 neferi bu meqsed ile onlarin yanina gonderdi 16 Ibn el Esir 1160 1234 Oglum Eli ucun Allah onun omrunu uzun etsin Derbend hokmdarlari neslinden olan Sabran ve Samaxi hokmdari sirvansahin qizini almali Iki min ile yaxindir ki sultanliq taxt taci onlarin nesline mensubdur ve onlar indiye kimi Derbend ve Sabranin hokmdaridirlar 17 Bu dovrde Abaqa xan Mazandaranda qislaqda idi Jusumet ise ona mexsus olan Derbend ve Arran eyaletlerinde idi 18 Fezlullah Resideddin 1247 1317 Bab el ebvab deniz kenarinda seherdir Seherin yaxinliginda yukselen dagin ustune her il agac odun yigirlar ki tehluke bas verende yandirsinlar Bu siqnal ile Azerbaycan Ermeniyye ve Arran ehalisi mudafieye hazirlasir 19 Imameddin Ebulfida Ismayil ibn Nasir 1273 1331 Celair emiri Bayram bey saysiz hesabsiz qosunla Kur cayini kecib Sirvan vilayetine getdi Kavusun muqavimet gostermeye imkani olmadigindan qalada mohkemlendi vilayeti ve olkeni atdi Qosun 3 aya yaxin Sirvan vilayetinde qaldi Kavus ele ki yeqin etdi vilayet butunlukle dagilir layiqli adamlari ve sexsleri araya saldi ve qaladan cixdi Kavus el qolu bagli qerargaha gonderildi 3 ay hebsde qaldi Sultan Uveys merhemet gosterib onu bagisladi lkeni ona tapsirdi Bu bexsis ve sefeqqet sebebine Derbende kimi butun Sirvan zebt olundu Oranin hakimleri Haci Feremez ve Haci Firidun geldiler ve sultan onlari ezizledi coxlu hediyye verdi sereflendirdi Sultan ne qeder sag idise onlar itaetden cixmadilar qerarlasdirilmis emlaki ilbeil catdirdilar 20 Zeyneddin Qezvini XIV esr tarixcisi Muxalifler Toxtamisin qosunu oz movqelerinde dura bilmediklerinden qacmaga basladilar Qalib qosun Teymurun qosunu onlari izleyerek Derbendin o terefine kimi getdiler Coxlarini tutdular 21 Serefeddin el Yezdi XV esr tarixcisi Derbendin Hulakulara ve ya Qizil Ordaya mexsus oldugunu mueyyenlesdirmeye imkan veren faktlardan biri 1335 ci ilde terefler arasinda bas vermis muharibe ile elaqedar serh olunan melumat diqqeti daha cox celb edir Hemdullah Qezvini yazir ki Ozbeyin qosunundan bir deste Kur cayi sahilinde guclu hucumameruz qaldigindan dagilmaga basladi ve butun emlakini ve sursatini tecili atib qacdi Onlar bacardiqlari kimi ozlerini Derbende catdirdilar ve oradan oz olkelerine getdiler ve dediler Biz boyuk eziyyet cekdik 22 Hafiz Ebru ise bu hadise ile bagli melumatini bildirir ki hemin deste bacardiqlari kimi ozlerini Derbendin o terefine atdilar ve oz mulklerine gedib dediler 23 her iki muellifin melumatinda be mulk e xod saxte ibaresi islenilmisdir Mesele bundadir ki bu ibarenin menasi tedqiqatcilar terefinden muxtelif sekilde izah olunmur V Q Tizenqauzen onu oz seltenetine qane olaraq kimi tercume edir 24 Bezileri onu saxta melike kimi tercume etmeyi duzgun hesab edir Eslinde hemin ibarenin mehz oz mulklerine gedib kimi tercumesi daha dogru ve hemin dovrde cereyan eden hadiselerin bacardiqlari kimi ozlerini Derbende catdirib oradan oz olkelerine Hafiz Ebrunun aydin sekilde yazdigi kimi Derbendin o terefine atmislar Bura ise onlarin oz mulkleri dir Ilk menbelerden exz olunmus faktlari xronoloji ardicilliqla umumilesdirsek asagidaki menzerenin sahidi olariq XIII esrin evvelleri Derbendin yaxinligindaki Qurd dagi uzerinde tonqal qalayib turk oguz adetine uygun Azerbaycan ve Arran ehalisini qefil dusmen hucumundan xeberdar edirler Bu dovrde Samaxi Derbend eyaletine daxildir ve onlarin hakimleri qardasdirlar 1222 ci ilde Derbend padsahi Sirvansahdir 1265 ci ilde Hulaku sahzadesi Jusumut Derbend Sirvan ve Mugana gonderilir ki ozune mexsus olan bu yerleri dusmenden mehz qizilordalilardan qorusun 1275 ci ilde Baki Derbend mahalina daxil olan seherdir XIII esrin sonu Resideddinin yazdigina gore Sirvansahlar onun dovrunde Derbend ve Sabranin hokmdaridirlar 1328 ci ilde Sultan Ebu Seid Derbendi oz emiri Ekenciye tapsirir 1335 ci il Ozbeyin qosunu meglub olaraq qacir Cetinlikle Derbende catir ve menbenin yazdigi kimi Derbendden oz olkesine gedir 1367 ci il Teymurun qosunu Toxtamisi izleyerek Derbendin o terefine qovur ve belli oldugu kimi Teymurun dovrunde Derbendin mudafiesi Sirvansah I Seyx Ibrahime tapsirilir Derbendin XIII XIV esrlerde Azerbaycanla bagliligini nezere catdiran diger faktlar da movcuddur Meselen dovrun menbelerinde Derbend ekser hallarda Sirvan Derbendi Derbend e Sirvan Baki Derbendi Derbend e Baku 25 adlandirilir Tek tek hallarda Xezer Derbendi Demir qapi Derbendi Qipcaq Derbendi 26 adlarina rast gelinse de Qizil Orda Derbendi adina tesaduf olunmur Butun sadalanan faktlar bele qenaete gelmeye esas verir ki Derbendin XIII XIV esrlerde hec de bezilerinin qeyd etdikleri kimi ekser vaxtlarda qizilordalilara mexsus olmamis eksine tek tek hallarda istisna olmaqla Sirvanin demeli Azerbaycanin terkibinde olmusdur Qizil Orda xanlarinin yurusleri dovrunde seher muveqqeti tutulsa da tezlikle azad olunmus meselen 1265 ci ilde ve yeniden Sirvana qatilmisdir Hemcinin bax RedakteDerbend Derbend tarixi Derbend emirliyiXarici kecidler RedakteDerbend seherinin resmi sayti rusca Izzeddin ibn El Esir El Kamil Fi T Tarix Mukemmel tarix Serefeddin Eli Yezdinin Zefername eseri E I Kozubskij Istoriya goroda Derbent Temirhan Shura 1906Istinadlar Redakte 1 2 Piriyev V Derbendin XIII XIV esrlerdeki tarixi siyasi cografiyasindan AMEA Tarix Institutu Elmi eserler 2007 cild 19 s 18 Yaqut el Hemevi Mucem el Buldan Hemdullah Qezvini Nuzhet el Qulub Baki Elm 1983 rusca s 54 Grekov B i Yakubovskij A Zolotaya Orda L 1937 s 43 Grekov B i Yakubovskij A Zolotaya Orda L 1937 s 44 Bartold V V Sochineniya Tom V M 1968 s 426 Bartold V V Sochineniya Tom V M 1968 s 372 Ali zade A A Socialno ekonomicheskaya i politicheskaya istoriya Azerbajdzhana XIII XIV vv Baku 1956 s 397 Shihsaidov A R Dagestan v X XIV vv Mahachkala 1975 s 10 Egorov V L Istoricheskaya geografiya Zolotoj Ordy v XIII XIV vv M Nauka 1985 246 s Egorov V L Istoricheskaya geografiya Zolotoj Ordy v XIII XIV vv s 195 199 i t d Egorov V L Istoricheskaya geografiya Zolotoj Ordy v XIII XIV vv s 29 Buniyatov Dzh Z Materialy iz sochinenij Zakariji al Kazvini ob Azerbajdzhane Izvestiya AN Azerb SSR SIFP 1976 3 s 54 Ebu Bekr el Qutbi el Eheri Tarix e Seyx Uveys Baki Elm 1984 s 33 Yaqut el Hemevi Mucem el Buldan Hemdullah Qezvini Nuzhet el Qulub Baki Elm 1983 rusca s 14 15 Yaqut el Hemevi Mucem el Buldan Hemdullah Qezvini Nuzhet el Qulub Baki Elm 1983 rusca s 27 28 Ibn el Esir El Kamil fit tarix Baki 1959 s 172 Rashid ad Din Perepiska Moskva Nauka 1971 s 186 Fazlullah Rashid ad Din Dzhami at tavarih Tom III Baku 1957 s 67 Kozubskij E I Istoriya goroda Derbent Temir han Shura 1906 s 40 Zeyneddin bin Hemdullah Qezvini Zeyl e tarix e qozide Baki Elm 1990 s 37 Serefeddin Eli Yezdi Zefername Daskend 1972 184a Hemdullah Mustovfi Qezvini Zeyl e tarix e qozide Baki elm 1986 s 18 19 Hafiz Ebru Zeyl e came et tevarix e Residi Tehran 1350 h q s 192 Sbornik materialov otnosyashihsya k istorii Zolotoj Ordy Tom 1 SPb 1884 Tom II M L 1941 s 93 Serefeddin Eli Yezdi Zefername Daskend 1972 s 241a 283b 284a Serefeddin Eli Yezdi Zefername Daskend 1972 v 71bMenbe https az wikipedia org w index php title Derbendin tarixi cografiyasi XIII XIV esrler amp oldid 4091073, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.