Dünkerk uğrunda döyüş

Dünkerk uğrunda döyüş — İkinci Dünya müharibəsi dövründə müttəfiqlər və Almaniya qüvvələri arasında 26 may - 4 iyun 1940 tarixlərində Vermaxtın Fransanın işğalı zamanı baş vermiş döyüş. Qəribə müharibə bitdikdən sonra 1940-cı il may ayının 10-da Fransa uğrunda həqiqi döyüş başladı. Şimalda alman ordusunun «B» qrupu Niderlandı ələ keçirərək cənub-şərqə Belçikaya doğru irəlilədi. Almanların üç tank korpusu Ardenlər üzərindən hücuma keçərək şimal-qərb istiqamətində La-Manşa doğru çıxdılar. Lord Con Qortun komandanlığı altındakı Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin hissələri, 16-cı korpusun bir hissəsi olan Fransa hərbi birləşmələri və Belçika qoşunlarının qalıqları Dünkerk şəhərinin ərazisində sıxışıb qaldılar. Bununla da Dünkerk ətrafında müttəfiq orduları ilə Üçün reyx qoşunu arasında mayın 26-dan iyunun 4-ə qədər döyüş baş verdi.

Dünkerk uğrunda döyüş
Əsas münaqişə: Fransanın işğalı, İkinci Dünya müharibəsi,
Britaniya Ekspedisiya Qüvvələrinin əsgərləri Dünkerk təxliyəsi zamanı alman təyyarələrini atəşə tuturlar
Tarix	26 may — 4 iyun 1940
Yeri	Dünkerk, Fransa
Nəticəsi	Almaniyanın taktiki qələbəsi, Müttəfiq ordusunun təxliyəsi
Münaqişə tərəfləri
Böyük Britaniya Böyük Britaniya Kanada Britaniya Hindistanı Fransa Fransa Fransa Fransa Qərbi Afrikası Belçika Belçika Polşa Hollandiya Almaniya Almaniya
Komandan(lar)
Böyük Britaniya Böyük Britaniya Con Qort Fransa Fransa Maksim Veyqan Fransa Fransa Jorj Blanhard Fransa Fransa Rene Prioks Fransa FransaJan-Mari Şarl Abrial Almaniya Almaniya Gerd fon Rundştedt Almaniya Almaniya Fyodor fon Bok Almaniya Almaniya Evald fon Kleyst
Tərəflərin qüvvəsi
400 min 338 min təxliyə olunmuş 800 min
Ölənlər və yaralananlar
61 min 774 ölü, yaralı və itkin Britaniya * ~ 3500 evakuasiya zamanı öldürülüş * Tanklar və motosikllər daxil olmaqla 63.879 vasitə itirilmiş * 2.472 səhra silahı, 6 məhv * 23 qırıcı təyyarə zədələnmişdi * 89 nəqliyyat gəmisi itirilmişdi * Ümumilikdə 177 təyyarə məhv edilmiş və ya zədələnmişdir * Onlardan 127-si Britaniya hava qüvələrinə aid idi * Fransa * 18 min öldürülmüş, 35,000 əsir düşmüşdü * 3 min məhv edilmişdi 20 min ölü, yaralı və itkin * 100 tank *Ümumilikdə 240 təyyarə itirilmişdi * Dunkirk cəbhəsində 156 təyyarə itirilmişdi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

 

1940-cı il may 21- iyun 4 tarixində döyü. əməliyyatlarının sxem xəritəsi.

1930-cu illərdə Fransanın hərbi naziri olmuş A.Majinonun təklifi ilə Almaniya, Lüksemburq və qismən Belçika sərhədində uzunmüddətli fortifikasiya qurğuları sistemi tikildi. Bu istehkamlardan ibarət müdafiə sisitemi nazirin adı ilə Majino xətti adlandırıldı. Xətt 1929-1936-cı illərdə tikilib 1940-cı ilə qədər təkmilləşdirilmişdi. Lonqüyondan(Lonqvi yaxınlığında) Belfora qədər keçən əsas müdafiə zolağına, uzunmüddətli qurğular daxil idi və cəbhə boyu 400 km yaxın, dərinliyə isə 6–8 km idi. Onun qarşısında 4–14 km dərinlikdə təchizat zolağı yerləşirdi. Qoşunların idarəsinin asanlığı və müdafiənin yüksək dayanıqlığı üçün Majino xətti istehkam rayonlara və sektorlara bölünmüşdü. Bu xətt Almaniyanın Fransa-Almaniya sərhədindən keçməsini dayandırmaq və Belçikaya ola biləcək hücumun qarşısını almaq və yaxud ləngitmək üçün tikilmişdi. Bu müddətdə isə Fransa ordusunun ən yaxşı bölmələri buraya gətiriləcəkdi. Beləliklə, gələcək hər hansı bir müharibə Birinci Dünya müharibəsinin təkrarlanmasının qarşısını alaraq Fransa ərazisindən kənarda baş verəcəkdi. Majino xəttinin şimalındakı ərazi, Fransa generalı Filipp Petenin "xüsusi müddəalar" alındığı müddətcə "keçilməz" elan etdiyi sıx meşə ilə örtülmüş Ardenn bölgəsi ilə əhatə olunmuşdu. O, meşədən hər hansı bir güclü hücumun təşkil oluna bilməyəcəyinə əmin idi. Fransa ordusunun baş komandanı Moris Hamelin də bölgənin təhlükəsiz olduğuna əmin olaraq, "ordan heç vaxt böyük əməliyyatlar təşkil edilə bilməz" deyə qeyd edirdi. Üstəlik Fransa-Belçika sərhədində istehkamların olmaması rəqibə Majino xəttini şimaldan yandan keçmək imkanı verirdi. Bütün bunlar ərazinin müdafiəsiz qalmasına gətirib çıxardı.

 

Fransa-Belçika sərhəddini keçən alman qoşunları

Almaniyanın ilk hücum planına görə ilk olaraq Belçika və Hollandiya işğal olunmalı və Majino xətti dolayısıyla yan keçilməli idi. O zaman Alman Ordusu A Qrupunun Baş Qərargah rəisi olan Erix fon Manşteyn fərqli üstün bir plan xülasəsini hazırladı və general-feldmarşal Gerd fon Rundştedt vasitəsi ilə onu Alman Baş Komandanlığına təqdim etdi. Manşteynin planına görə tank bölmələri Ardenlər üzərindən hücuma keçməli, sonra Maas çayı üzərində köprülər salmalı və sürətlə İngilis kanalına (La-Manş və Pa-de-Kale boğazı boğazları) çatmalı idilər. Bununla almanlar Belçikadakı Müttəfiq orduları arasındakı əlaqələri kəsəcəkdilər. Planın bu hissəsi daha sonra "Sichelschnitt" ("oraq kəsmə") adı ilə məşhur oldu. Adolf Hitler Manşteynlə fevralın 17-də görüşdükdən sonra bu gün "Manşteyn Planı" olaraq bilinən plana əlavələrini edərək dəyişdirilmiş bir versiyasını təsdiqlədi.

1940-cı il may ayının 10-da Majino xəttinin yarılmasından və Niderlandın kapitulyasiyasından sonra mayın 14-də alman komandanlığı uğurlarını daha da genişləndirməyə başladı. General-feldmarşal Fyodor fon Bokun rəhbərliyindəki B Qrupu ordusu, Belçika ərazisinə hücum etdi, Rundştedtin rəhbərliyindəki A Qrupu ordusunun üç tank korpusu cənuba tərəf dönərək İngilis kanalına tərəf yönəldi. Britaniya ekspedisiya qüvvələri Beliçika sərhədindən Belçika daxilindəki Dyle çayı boyunca mövqelərə doğru irəliləyərək, mayın 10-na qədər B Qrupu hissələri ilə döyüşlər keçirdi. Belçika və Fransadakı mövqelərini qoruya bilmədiyindən BEQ-nə mayın 14-ü tarixində Şelda çayına doğru çəkilməyə başlamaq əmri verildi. Mayın 17-də Parisə səfəri zamanı Baş nazir Vinston Çörçil Qamelindəki fransız qoşunlarının ehtiyat qüvvələri olmadığını öyrənəndə təəccübləndi. Mayın 19-da general Qort Fransa Birinci Ordusunun komandanı və Müttəfiq qüvvələrin ümumi koordinatoru fransız general Qaston Biyotla görüşdü. Biyot fransızların almanlar ilə dəniz arasında əsgər olmadığını bildirdi. Qort dərhal Kanal boyunca təxliyənin ən yaxşı çıxış yolu olduğunu bildirdi və yaxşı liman imkanları olan ən yaxın yer kimi Dünkerkə geri çəkilməyi planlaşdırdı. Bataqlıqlar ilə əhatə olunmuş Dünkerk köhnə istehkamları və Avropada böyük insan kütləsini qəbul edə biləcək ən uzun qum çimərliyi ilə tanınırdı. Mayın 20-də Çörçillin təklifi ilə, admiralallıq mövcud olan bütün kiçik gəmilərin Fransaya getməyə hazır olmasını təşkil etməyə başladı. Arras döyüşü ilə mayın 21-də mütəffiqlərin Almaniya ordusunun hissələri arasında əlaqəni kəsmək cəhdləri uğursuzluğa məruq qaldıqdan sonra, Lord Con Qortun komandanlığı altındakı İngilis Ekspedisiya Qüvvələrinin hissələri, 16-cı korpusun bir hissəsi olan Fransa birlikləri və Belçika qoşunlarının qalıqları Dünkerk şəhərinin ərazisində mühasirəyə düşdü.

Döyüşlər

 

1940-cı il mayın 21-nə olan vəziyət; Çəhrayı rəngdə olan ərazilər Almaniya qüvvələrinin nəzarətində olan yerlərdir

Fransa ordusunun baş komandanı Marsel Qomlemin düşüncəsinə görə almanların hücumunun qarşısı Majino xəttində alınacaqdı. Onun komandanlığı altında üç ordu: 1-ci və 7-ci Fransa ordusu və Britaniya ekspedisiya korpusu Deyle çayı boyunca hərəkət etdilər. Almanların "A" ordu qrupunun tankları isə Ardenlər üzərindən Sedan yaxınlığında Fransa sərhədini keçərək şimali-qərbə doğru La-Manş üzərinə hərəkət etdilər. Bununla almanlar Erix fon Manşteynin planına görə müttəfiqlər arasında əlaqə kəsilməli idi. Almanlar mayın 20-də Somma çayının mənsəbinə çıxdılar.

Mayın 24-nə qədər Almanlar Bulon limanını tutdular və Kaleni mühasirəyə aldılar. General-mayor Rudolf Veielin komandanı olduğu 2-ci Tank Diviziyasının mühəndisləri Kanal Xətti üzərində beş körpü tikdilər və yalnız bir ingilis taboru Dünkerkə gedən yolu qorumağa təhkim edilmişdi. Mayın 23-də Dördüncü Ordu komandanı generalfeldmarşal Günter fon Klügenin təklifi ilə Gerd fon Rundştedt, cinahlarının zəifliyindən və irəlidəki qoşunların təminat məsələsindən narahat olaraq tank bölmələrini dayandırmağı əmr etdi. O, Dünkerkin ətrafındakı bataqlıq ərazinin tanklar üçün yararsız olacağından da narahat idi və onları sonrakı əməliyyatlar üçün qorumaq istəyirdi (bəzi bölmələrdə tank itkiləri 100-ün 30-50 nisbətində idi). Hitler də narahatlıq içində idi və mayın 24-də Ordunun A Qrupunun baş qərargahını ziyarət edərkən əmri təsdiqlədi.

Hərbi-Hava qüvvələri marşalı Herman Görinq Hitleri Lüftvaffenin (Ordunun B Qrupuna kömək edirdi) mütttəfiqlərin ordu birləşmələrini məhv edəcəyinə inandırmışdı. Lakin bunu eşidən General Franz Halder təyyarələrin uçuşunun hava şəraitinə bağlı olduğunu və onların heyyətinin çox yorulduğunu bilərək təccüblənmişdi. İki həftəlik döyüşdən sonraLüftvaffenin bunu bacarmadığı bəlli oldu. Rundştedt isə kodsuz göndərilən başqa bir əmr verdi. Əmr saat 12:42-də Kral Hərbi Hava Qüvvələri (RAF) Y xidməti kəşfiyyat şəbəkəsi tərəfindən tutuldu: "Furerin əmri ilə ... Arrasın şimal-qərbindəki hücum Lens – Betune – Aire– St Omer-Qravelin ümumi xətti ilə məhdudlaşdırılmalıdır". Kanal keçilməyəcək. Həmin gün Hitler Lüftvaffenin mühasirəyə düşmüş müttəfiq qüvvələrini məğlub etməsi və təxliyyələrini dayandırması üçün 13 saylı direktivi verdi. 26 may saat 15:30-da Hitler tank qruplarına irəliləmələrini davam etdirməyi əmr etdi, lakin əksər bölmələr hücuma keçmək üçün 16 saat ləngidilər. Hücumun gecikməsi müttəfiqlərə təxliyyə üçün həyati müdafiəni qurmağa vaxt verdi və almanların müttəfiqlərin Lilldən geri çəkilməsini dayandırmasına mane oldu.

Hücumun dayandırılması əmri tarixçilər tərəfindən xeyli müzakirə mövzusu olmuşdur. Quderyan Dünkerkə vaxtında hücum əmrinin verilməməsini Almaniyanın Qərb Cəbhəsində əsas səhvlərindən biri hesab edirdi. Rundştedt bunu "müharibənin ən böyük dönüş nöqtələrindən biri" adlandırdı və Manşteyn isə "Hitlerin ən kritik səhvlərindən biri" kimi xarakterizə etmişdir. İngilis tarixçisi B.H.Liddell Hart müharibədən sonra bir çox generallarla bu mövzuda söhbət etmişdir və Hitlerin bu məsələdə strateji düşüncəsinin mənasını izah etmişdir. O, Hitlerin Britaniya əsgərlərinin Avropanın qitə hissəsini tərk etdikdən sonra bir daha geri dönməyəcəklərinə inandığını bildirmişdi.

Təxliyə

  Əsas məqalə: Dinamo əməliyyatı

Sahildə yığılmış müttəfiq qoşunlarını fəlakət gözlədiyi anda, Hitler tanklara hücumu dayandırmasını əmr etdi. Herman Görinqin bütün səylərinə baxmayaraq Lüftvaffe müttəfiq qüvvələrini məhv edə bilmədi.

Müttəfiqlər yaranmış fasilədən məharətlə yararlandılar. Onlar müdafiəni təşkil edə bildilər və dəniz vasitəsilə Britaniya adalarına təxliyə olundular. Evakuasiyanın ilk günündə yalnız 7669 müttəfiq əsgəri təxliyyə edildi, lakin səkkizinci günün sonunda 800-dən çox gəmidən ibarət tələsik yığılmış bir donanma ilə ümumilikdə 338,226 min nəfər xilas edildi. Təxliyə əməliyyatında Britaniya Kral Donanmasının 39, Kanada Kral Donanmasının 4, ən azı üç Fransa Donanması hərbi gəmisi və müxtəlif mülki ticarət gəmiləri iştirak etmişdi. Təxliyə məqsədi üçün Müttəfiq komandanlığı dəniz və ticarət donanmalarının bütün mövcud gəmilərini səfərbər etmişdi. Bu əməliyyata 693 Britaniya İmperiyası və təxminən 250 Fransa gəmisi cəlb olunmuşdu. Təxliyyə zamanı Fransa 68.000 əsgərini itirdi və demək olar ki, bütün tanklarını, maşınlarını və hərbi avadanlığını sahildə qoymalı oldu. Çörçil iyunun 4-də ki, çıxışında ölkəyə səslənərək “bu qurtuluş əməliyyatına qələbə anlayışı verməmək üçün çox diqqətli olmalıyıq. Müharibələr təxliyyələr ilə qazanılmaz" demişdi.

Əməliyyat planını hazırlayan və ona rəhbərlik edən kontr-admiral Bertram Ramsay olmuşdur.

Döyüş rəqəmlərdə

Britaniya mənbələrinin məlumatına görə təxliyə zamanı Dünkerkdən Britaniya adalarına çatdırılanlar:

 

Dünkerk döyüşü xatirə kompleksi.

198 229 nəfər britaniyalı hərbçi
139 997 nəfər fransız hərbçi.

Əməliyyat zamanı 262 Lüftvaffe təyyarəsi vurulmuşdu.

İtkilər

Britaniya İmperiyasının canlı və silah-sursatla itkiləri:

• 297 gəmi
• 106 təyyarə
• 108 111 əsgər və zabit
• 2472 top
• 84 427 avtomobil
• 77 318 ton silah-sursat

Dünkerk medalı

Dünkerk xatirə medalı 1960-cı ildə Dünkerk şəhəri adından Fransa Milli Qurtuluş Birliyi və Flandriya Sektoru Veteranları tərəfindən təsis edilmişdir. Medal əvvəlcə yalnız Dünkerkin fransız müdafiəçilərinə verilirdi. Lakin 1970-ci ildə Dünkerk cəbhəsində xidmət edən ingilis qüvvələri və onların xilasetmə dəstələri üzvləri, o cümlədən "kiçik gəmilər"də könüllü olaraq xidmət edən mülki şəxslər də medal alanlar arasına daxil edildi.

Bürüncdən olan medalın dizaynı bir tərəfdən Dunkirk şəhərinin görünüşünü və arxa tərəfdən "Dunkerque 1940"ı yazısını əhatə edir.

İstinadlar

1. Shirer, 1960, Footnote, p. 736
2. McIntyre, 2017
3. Biswas, 2017
4. Shephard, 2003. səh. 169
5. Sweeting, 2010
6. Encyclopædia Britannica
7. Ellis, 2004. səh. 197
8. "HyperWar: The War in France and Flanders 1939–1940 [Chapter XII]". 9 August 2017 tarixində .
9. History of the Second World War. Paulton, 1966 - 1968, p. 248
10. История второй мировой войны 1939–1945 гг. Воениздат, 1974.Том 3. стр.99.
11. Hooton 2010, p. 71.
12. Murray 2002 (1985 ed.) p. 42.
13. Frank's 2008, ok. 33–39.
14. Murray 2002 (1985 ed.strategy for defeat) p. 42.
15. Frank's 2008, p. 160.
16. MacDonald 1986, p. 8.
17. Jackson, 2003. səh. 33
18. Roth, 2010. səh. 6
19. Kaufmann, Kaufmann, 2007. səh. 23
20. Jackson, 2003. səh. 32
21. Melvin, 2010. səh. 140
22. Lemay, 2010. səh. 98–102
23. Forczyk, 2010. səh. 11–14
24. Melvin, 2010. səh. 145
25. Melvin, 2010. səh. 132
26. Shirer, 1960. səh. 713
27. Thompson, 2011. səh. 37
28. Thompson, 2011. səh. 26
29. Churchill, 1949, Map, p. 33
30. Atkin, 1990. səh. 74–75
31. Churchill, 1949. səh. 47
32. Thompson, 2011. səh. 64–65
33. Atkin, 1990. səh. 123
34. Churchill, 1949. səh. 58–59
35. Thompson, 2011. səh. 98
36. Shirer, 1960. səh. 728
37. Thompson, 2011, Map, p. 61
38. Lemay, 2010. səh. 152
39. Noakes, Pridham, 1988. səh. 167
40. Army Group A War Diary
41. OKW Jodl Diary
42. Lord, 1983. səh. 28–35
43. Cooper, 1978. səh. 230–31
44. Atkin, 1990. səh. 120
45. Lemay, 2010. səh. 150
46. Noakes, Pridham, 1988. səh. 167–68
47. Costello, 1991. səh. 175
48. Hinsley, 1994. səh. 31
49. Cooper, 1978. səh. 235
50. Noakes, Pridham, 1988. səh. 168
51. Churchill, 1949. səh. 76
52. Lemay, 2010. səh. 149
53. Guderian, 2001, Footnote, p. 117
54. Shirer, 1960. səh. 731
55. Lemay, 2010. səh. 153
56. Hart, 1948
57. Churchill, 1949. səh. 115
58. . Dover-kent.co.uk. 3 November 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 March 2017.
59. «What actually happened at Dunkirk?»
60. Peter Doyle «World War II in Numbers»
61. "Medals: campaigns, descriptions and eligibility". www.gov.uk (ingilis). 23 June 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-06-02.
62. "Dunkirk Medal (1940)". 9 August 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-07-11.

Ədəbiyyat

• Atkin, Ronald. Pillar of Fire: Dunkirk 1940. Edinburgh: Birlinn Limited, 1990. ISBN 1-84158-078-3.
• Bond, Brian. Britain, France and Belgium 1939–1940. London: Brasseys, 1990. ISBN 0-08-037700-9.
• Butler, J. R. M., ed. The War in France and Flanders 1939–1940: Official Campaign History. Uckfield, UK: Naval & Military Press Ltd., 2009. ISBN 978-1-84574-056-6.
• Franks, Norman L.R. Royal Air Force Fighter Command Losses of the Second World War, Volume 1. Operational Losses: Aircraft and crews, 1939–1941. London: Midland Publishing Limited, 2008. ISBN 978-1-85780-286-3
• Franks, Norman. The Air Battle of Dunkirk (2008 [1983], William Kimber, London) ISBN 0-7183-0349-0
• Frieser, Karl-Heinz. The Blitzkrieg Legend: The 1940 Campaign in the West. Annapolis, Maryland: Naval Institute Press. 2005. ISBN 978-1-59114-294-2
• Holland, James. The Rise of Germany. New York, NY: Atlantic Monthly Press, 2015. ISBN 978-0-8021-2397-8
• Holmes, Richard, ed. "France: Fall of". The Oxford Companion to Military History. New York: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-866209-2.
• Hooton, E.R. Luftwaffe at War; Blitzkrieg in the West. London: Chevron/Ian Allan, 2007. ISBN 978-1-85780-272-6.
• Hooton, E.R. (2010), The Luftwaffe: A Study in Air Power, 1933–1945, London: Classic Publications, ISBN 978-1-906537-18-0
• Keegan, John. The Second World War. New York: Viking Penguin, 1989. ISBN 0-670-82359-7.
• Kershaw, Ian. Fateful Choices: Ten Decisions That Changed the World, 1940–1941. London: Penguin Books, 2008. ISBN 978-0-14-101418-0.
• Kilzer, Louis. Hitler's Traitor: Martin Bormann and the Defeat of the Reich. New York: Presidio Press, 2000. ISBN 0-89141-710-9.
• Liddell Hart, B.H. History of the Second World War. New York: G.P. Putnam, 1970. ISBN 0-306-80912-5.
• Lord, Walter. The Miracle of Dunkirk. New York: The Viking Press, 1982 / London: Allen Lane, 1983. Citations from the Wordsworth Military Library reprint of 1998. ISBN 1-85326-685-X.
• MacDonald, John. Great Battles of World War II. Toronto, Canada: Strathearn Books Limited, 1986. ISBN 0-86288-116-1.
• McEwan, Ian. Atonement. London: Jonathan Cape, 2001. ISBN 0-224-06252-2.
• McGlashan, Kenneth B. with Owen P. Zupp. Down to Earth: A Fighter Pilot Recounts His Experiences of Dunkirk, the Battle of Britain, Dieppe, D-Day and Beyond. London: Grub Street Publishing, 2007. ISBN 1-904943-84-5.
• Murray, Willamson. Strategy for Defeat: The Luftwaffe 1935–1945. Princeton, New Jersey: University Press of the Pacific, 2002. ISBN 0-89875-797-5.
• Murray, Williamson and Allan R. Millett. A War to Be Won: Fighting the Second World War. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press, 2000. ISBN 0-674-00163-X.
• Postan Michael M.History of the Second World War: British War Production, London: HMSO, 1952.
• Salmaggi, Cesare and Alfredo Pallavisini. 2194 Days of War: An Illustrated Chronology of the Second World War. New York: Gallery Books, 1993. ISBN 0-8317-8885-2.
• Sebag_Montefiore, Hugh. Dunkirk: Fight to the Last Man. London: Penguin Books, 2006. ISBN 978-0-141-02437-0.
• Shirer, William L. The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. New York: Simon & Schuster, 1959. ISBN 0-330-70001-4.
• Smith, Peter C (2011). The Junkers Ju 87 Stuka: A Complete History. London: Crecy Publishing Limited. ISBN 978-0-85979-156-4.
• Taylor, A.J.P. and S.L. Mayer, eds. A History of World War Two. London: Octopus Books, 1974. ISBN 0-7064-0399-1.
• Thomas, Nick. RAF Top Gun: Teddy Donaldson CB, DSO, AFC and Bar, Battle of Britain Ace and World Air Speed Record Holder. London: Pen and Sword, 2008. ISBN 1-84415-685-0.
• Thompson, Major General Julian. Dunkirk: Retreat to Victory. London: Pan Books, 2009. ISBN 978-0-330-43796-7.
• Weinberg, Gerhard L. A World at Arms. New York: Cambridge University Press, 1994. ISBN 0-521-44317-2.
• Wilmot, Chester. The Struggle for Europe. Old Saybrook, Connecticut: Konecky & Konecky, 1952. ISBN 1-56852-525-7

Xarici keçidlər

• Dünkerk Müharibə Muzeyi (ing.)
• Çörçil: We shall fight on the beaches - UK Parliament Living Heritage (ing.)
•  (ing.)
• Dünkerk uğrunda döyüşə aid sənəd və foto nümünələri, Pate Jurnala əsasən (ing.)
• BBC-də döyüşün xəritəsi (ing.)
• Dünkerk 1940 (muzeyi) (ing.)