Avstriya-Macarıstanın süqutu

Avstriya-Macarıstan

Avstriya-Macarıstan krallıqları və ölkələri: Sisleytaniya (Avstriya İmperiyası): 1. Bohemiya, 2. , 3. , 4. , 5. Dalmatiya, 6. , 7. , 8. , 9. , 10. , 11. , 12. , 13. , 14. , 15. ; Transleytaniya (Macarıstan krallığı): 16. Əsas Macarıstan 17. ; Avstriya və Macarıstanın birgə idarəsində: 18. Bosniya və Herseqovina (Avstriya-Macarıstan kondominiumu)

Avstriya-Macarıstanın süqutu — Avstriya-Macarıstan imperiyası Birinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətdən sonra, 1918-ci ilin payızında dağılmışdır. İkiyarıqlı monarxiya olan bu imperiyanın süqutu Mərkəzi Avropa və Balkanlarda bir sıra yeni dövlətlərin meydana çıxmasına, eləcə də geosiyasi sərhədlərin köklü dəyişməsinə səbəb oldu.

Tarixi

Avstriya–Macarıstan imperiyası 1867-ci ildə Avstriya imperiyası ilə Macarıstan krallığı arasında imzalanmış Avstriya–Macarıstan müqaviləsi nəticəsində yaradılmış ikiyarıqlı monarxiya idi. Bu siyasi qurumda hər iki hissənin – Sisleytaniya (Avstriya) və Transleytaniyanın (Macarıstan) öz parlamenti və hökuməti olsa da, imperiyanı birləşdirən ümumi ordu, xarici siyasət və maliyyə strukturu mövcud idi. 1914-cü ildə arxidük Frans Ferdinandın Saraybosnada öldürülməsi Avstriya–Macarıstan tərəfindən Serbiyaya qarşı müharibə elanına, bu isə Birinci Dünya müharibəsinin başlamasına səbəb oldu. İmperiya müharibənin ilk illərində Almaniya İmperiyası ilə birlikdə tərkibində vuruşurdu. Lakin müxtəlif etnik qruplardan ibarət olan Avstriya–Macarıstan ordusu tezliklə zəiflik göstərməyə başladı. Cəbhələrdə ardıcıl məğlubiyyətlər, ərzaq çatışmazlığı və inflyasiya ölkədə narazılığı artırdı.

İmperiya daxilində alman, macar, çex, slovak, polyak, rumın, serb, xorvat, ukraynalı, italyan və digər xalqların mərkəzdənqaçma meylləri güclənirdi. Müharibənin son illərində , Cənubi slavyanların birlik hərəkatı və Qərbi Ukrayna Xalq Respublikası kimi təşəbbüslər müstəqil dövlətlərin yaradılması istiqamətində real addımlar idi.

1918-ci ilin oktyabrında İtaliya ilə Avstriya–Macarıstan ordusunun məğlubiyyəti imperiyanın süqutunu sürətləndirdi. 1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında aşağıdakı hadisələr baş verdi:

• 28 oktyabr 1918 — Çexoslovakiya müstəqilliyini elan etdi.
• 29 oktyabr 1918 — parlamenti Yuqoslaviya krallığının əsasını qoydu.
• 31 oktyabr 1918 — Macarıstan Avstriya ilə birliyi ləğv etdi və müstəqilliyini elan etdi.
• 1 noyabr 1918 — Qərbi Ukrayna Xalq Respublikası elan olundu.
• 11 noyabr 1918 — imperator I Karl taxtdan rəsmi olaraq imtina etməsə də, dövlət idarəçiliyindən çəkildiyini bəyan etdi.

İmperator I Karl taxtdan rəsmi şəkildə imtina etməmişdi, lakin siyasi hakimiyyəti itirmişdi. O, 1921-ci ildə Portuqaliya vasitəsilə Madeyra adasına sürgün edildi və orada 1922-ci ildə vəfat etdi.

Beynəlxalq müqavilələr

Avstriya–Macarıstan imperiyasının süqutundan sonra yeni yaranan dövlətlərlə Antanta dövlətləri arasında bir sıra beynəlxalq sülh müqavilələri imzalandı. Bu müqavilələr imperiyanın hüquqi olaraq ləğvini və yeni dövlətlərin sərhədlərinin müəyyən edilməsini təmin edirdi.

Sen-Jermen-en-Le (1919)

Sen-Jermen müqaviləsi 10 sentyabr 1919-cu ildə Avstriya Respublikası ilə Antanta dövlətləri arasında imzalanmışdır. Müqavilənin əsas müddəaları:

• Avstriya–Macarıstan imperiyasının hüquqi olaraq ləğvi təsdiqləndi.
• Avstriya Almaniya ilə birləşməkdən imtina etməyə məcbur edildi ("Anschluss" qadağan edildi).
• Çexoslovakiya, Polşa, İtaliya, (sonradan Yuqoslaviya) kimi yeni və ya genişlənmiş dövlətlərin sərhədləri tanındı.
• Cənubi Tirol, İstriya və digər ərazilər İtaliyaya verildi.
• Avstriyanın silahlı qüvvələri məhdudlaşdırıldı.

Trianon müqaviləsi (1920)

Trianon müqaviləsi 4 iyun 1920-ci ildə Macarıstan Respublikası ilə Antanta dövlətləri arasında bağlandı. Bu müqavilə ilə Macarıstan imperiyanın ən böyük ərazi itkilərini yaşayan varisi oldu:

• Transilvaniya və Banat bölgəsi Rumıniyaya verildi.
• Slovakiya və Ruteniya Çexoslovakiyaya birləşdirildi.
• Xorvatiya, Slavoniya və Voyevodina Yuqoslaviyaya qatıldı.
• Macarıstan ərazisinin 72%-ni itirdi, əhalisinin isə 60%-i yeni sərhədlər xaricində qaldı.
• Müqavilə macar cəmiyyətində dərin travma yaratdı və sonrakı onilliklərdə revanşist siyasətin əsasına çevrildi.

Neuilli müqaviləsi (1919)

Neuilli-sur-Seine müqaviləsi 27 noyabr 1919-cu ildə Bolqarıstan ilə Antanta dövlətləri arasında imzalandı, lakin Avstriya–Macarıstanın süqutu ilə bağlı dolayısı təsirlərə malik idi:

• Qərbi Frakiya bölgəsi Yunanıstana verildi.
• Bolqarıstan 100 milyon dollardan çox təzminat ödəməyə məcbur oldu.
• Müqavilə Balkanlarda yeni siyasi düzənin formalaşmasına töhfə verdi.

Sevr və Lozanna müqavilələri

Avstriya–Macarıstanla birbaşa əlaqəsi olmasa da, Osmanlı İmperiyası ilə imzalanmış bu müqavilələr bölgədə ümumi imperiyaların süqutuna aid kontekstdə önəmli idi.

• Sevr müqaviləsi (1920) Osmanlı imperiyasını parçalamağa yönəlmişdi, lakin Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən tanınmadı.
• Lozanna müqaviləsi (1923) isə Türkiyə ilə Antanta arasında qəbul olunmuş son sülh müqaviləsi idi.

Bu müqavilələr nəticəsində Mərkəzi və Şərqi Avropada çoxmillətli imperiyaların yerinə milli dövlətlər yarandı. Lakin sərhədlərin çəkilməsi bir çox etnik qrupun yeni yaranan dövlətlərin tərkibində azlıq vəziyyətinə düşməsinə və gələcək münaqişələrə səbəb oldu. Xüsusilə Trianon müqaviləsi II Dünya müharibəsinə gedən yolda siyasi radikalizmin artmasına şərait yaratdı.

İstinadlar

1.  Headlam, James Wycliffe. Austria-Hungary // Kisholm, Hyu (redaktor). Britannika Ensiklopediyası. 3 (XI). Cambridge University Press. 1911. 2–39.
2. "The collapse of Austria-Hungary". Encyclopædia Britannica.
3. Evans, R. J. W. "Remembering the Fall of the Habsburg Monarchy One Hundred Years on: Three Master Interpretations". Austrian History Yearbook. 51. 2020-04-02: 269–291. doi:10.1017/s0067237820000181. ISSN 0067-2378.
4. Judson, Pieter M. ""Where our commonality is necessary…": Rethinking the End of the Habsburg Monarchy". Austrian History Yearbook. 48. April 2017: 1–21. doi:10.1017/s0067237816000527. ISSN 0067-2378.
5. Stevenson, David. The First World War and International Politics. Clarendon Press. 1988. 139–148. ISBN .  21170640M.
6. "Hungarian foreign ministers from 1848 to our days". Mfa.gov.hu. 21 June 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 August 2016.
7. "ANNO, Wiener Zeitung, 1918-10-17, Seite 17". anno.onb.ac.at. İstifadə tarixi: 2023-05-24.
8. "ANNO, Neue Freie Presse, 1918-10-18, Seite 1". anno.onb.ac.at. İstifadə tarixi: 2023-05-24.
9. Zbyněk A. Zeman: Der Zusammenbruch des Habsburgerreiches 1914–1918 [The collapse of the Habsburg Empire 1914-1918], Verlag für Geschichte und Politik, Wien 1963, S. 225 ff.
10. Brook-Shepherd, Gordon. Um Krone und Reich. Die Tragödie des letzten Habsburgerkaisers [For the crown and the empire. The tragedy of the last Habsburg emperor] (alman). Vienna: Verlag Fritz Molden. 1968. 194 ff.
11. The Regency Kingdom has been referred to as a puppet state by Norman Davies in Europe: A history (Internet Archive, p. 910); by Jerzy Lukowski and Hubert Zawadzki in A Concise History of Poland (Google Books, p. 218); by Piotr J. Wroblel in Chronology of Polish History and Nation and History (Google Books, p. 454); and by Raymond Leslie Buell in Poland: Key to Europe (Google Books, p. 68: "The Polish Kingdom... was merely a pawn [of Germany]").
12. Neck, Rudolf, redaktorÖsterreich im Jahre 1918. Berichte und Dokumente [Austria in 1918. Reports and documents]. München: R. Oldenbourg Verlag. 1968. 64 ff.
13. "British Library". www.bl.uk. 10 October 2023 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-23.

Mənbə

• Taylor, A.J.P. The Habsburg Monarchy 1809–1918, Macmillan, 1941.
• Cornwall, Mark. The Dissolution of the Austro-Hungarian Empire, 1867–1918, Palgrave Macmillan, 2000.
• Judson, Pieter M. The Habsburg Empire: A New History, Harvard University Press, 2016.