Bosniya və Herseqovina kondominiumu

Bosniya və Herseqovina kondominiumu — 1878—1908-ci illərdə Avstriya-Macarıstan və Osmanlı İmperiyası (faktiki olaraq Avstriya-Macarıstanın inzibati tabeliyində idi) tərəfindən formal olaraq idarə olunan ərazi. 1908-ci ildə Avstriya-Macarıstan tərəfindən anneksiya olunmuşdur; 1919-cu ildə Serblər, Xorvatlar və Slovenlər Krallığının tərkibinə daxil oldu.

Bosniya və Herseqovina kondominiumu serb. Кондоминијум у Босни и Херцеговини xorv. Kondominijum u Bosni i Hercegovini alm. Wohnanlage von Bosnien und Herzegowina‎ mac. Bosznia-Hercegovina Társasháza
Bayrağı Gerbi
Avstriya-Macarıstan. Bosniya və Herseqovina yaşıl rənglə göstərilib, Transleytaniya (Macarıstan tacının torpaqları) mavi ilə göstərilib, Sisleytaniya (Avstriya tacının torpaqları) isə qırmızı ilə
Statusu	Avstriya-Macarıstan və Osmanlı İmperiyasının kondominiumu (1908-ci ilə qədər)
Paytaxtı və ən böyük şəhəri	Sarayevo
Rəsmi dilləri	almanca, Bosniya dili
Ümumi dilləri	alman, bosniya və serb-xorvat dilləri
Dini	İslam, Ortodoks xristianlıq, Katolisizm
İdarəetmə forması	Konstitusiyalı monarxiya
Kral
• 1878—1916	I Frans İosif
• 1916—1918	I Karl
Hərbi qubernatoru
• 1878 ilk	Yozef Filipoviç
• 1914—1918 son	Stefan Sarkotiç
Mülki qubernatoru
• 1878 - 1880 ilk	Leopold Fridrix fon Hofman
• 1918 son	Paul Küx-Xrobak
Tarixi
• Berlin müqaviləsi	13 iyul, 1878
• Bosniya böhranı	7 oktyabr, 1908
• Slovenlər, Xorvatlar və Serblər dövlətinə daxil olunması	1 yanvar, 1918
Ərazisi
• Ümumi	51.082 km²
Əhalisi
• 1910-cu il	1 898 044
Valyutası	Krona
Sələfi Xələfi Bosniya vilayəti Slovenlər, Xorvatlar və Serblər dövləti
...

Rusiya-Osmanlı müharibəsinin nəticəsində 1878-ci ildə imzalanan Berlin müqaviləsinin şərtlərinə əsasən Bosniya əyaləti Avstriya-Macarıstan qoşunu tərəfindən işğal olundu, lakin rəsmi olaraq Osmanlı İmperiyasının bir hissəsi kimi qalırdı (bax: kondominium). İşğal illəri ərzində Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti vilayəti imperiyanın iqtisadi və siyasi strukturuna daxil etmək və orada bir sıra əhəmiyyətli iqtisadi və mədəni dəyişikliklər keçirməyə nail oldu. 1908-ci ildə Avstriya-Macarıstan tərəfindən anneksiya oldu və ölkənin tərkibinə daxil edildi.

Tarixi

Bosniya və Herseqovina tarixi
Bu məqalələr ölkə seriyasındandır
Slavyanlardan öncəki dövr
İllirik • Dalmatsiya
Orta əsrlər
Bosniya banatı • Bosniya Krallığı
Osmanlı İmperiyası
Bosniya əyaləti • Bosniya vilayəti
Avstriya-Macarıstan
Bosniya və Herseqovina kondominiumu
Yuqoslaviya
Vrbas banovinası • Drina banovinası • Zeta banovinası • Xorvatiya banovinası
Müstəqil Xorvatiya Dövləti
Bosniya və Herseqovina Sosialist Respublikası
Müstəqillik dövrü
Bosniya və Herseqovina Respublikası, Xorvatiya Herseq-Bosna Respublikası, Serb Respublikası, Qərbi Bosniya Respublikası
Bosniya və Herseqovina
b m r

İşğalı

Əsas məqalə: Bosniya və Herseqovinanın Avstriya-Macarıstan işğalı

1877-1878-ci illərdə baş verən Rusiya-Türkiyə müharibəsi başa çatdıqdan sonra Böyük güclər Berlin Konqresini təşkil etdilər, orada Bosniya vilayətinin Avstriya-Macarıstanın nəzarəti altına verilməsi qərara alındı. Ərazi Avstriya-Macar qüvvələri tərəfindən tutulmuşdur. Avstriya-Macarıstan həmçinin Sancak bölgəsinə də qoşunlarını yeritmişdir. Bosniyanın işğalı üçün Avstriya-Macarıstan komandanlığı 6-cı, 7-ci, 20-ci və 28-ci piyada diviziyaları, cəmi 82 113 əsgər və zabit, 13 313 at və 112 silah istifadə etmişdir. Qoşunların komandanlığını general Yozef Filipoviç həyata keçirirdi. Bosniya və Herseqovina ərazisinə qoşunların girişi 29 iyul 1878-ci ildə başladı. Keçmiş Osmanlı vilayətinin bütün ərazisi 20 oktyabr tarixinədək nəzarət altına alındı.

Bosniya və Herseqovinadakı Osmanlı ordu birləşmələri 40 000 hərbi qulluqçudan ibarət idi, hansılar ki, yerli yığma qoşun döyüşçüləriylə birlikdə təxminən 93 000 insan təşkil edirdi. Osmanlı və avstriya-macar qoşunları arasında əhəmiyyətli döyüşlər Çitluk, Stolats, Livno və Klobuk şəhərləri yaxınlığında baş vermişdir. Sarayevo 1878-ci ilin oktyabr ayında nəzarət altına alındı. Avstriya-Macarıstanın itkisi 5000-dən çox ölən və yaralanan insandan ibarət idi. Müqavimət üç həftə ərzində dayandırıldı. Avstriya-Macarıstan qüvvələrinə qarşı əsas müqaviməti Osmanlı qoşunlarının getməsindən sonra imtiyazlı statuslarını itirəcəklərini güman edən yerli müsəlmanlar göstərirdilər.

Kondominiumun bəzi hissələrində (xüsusən də Herseqovinada) gərginlik davam edirdi. 1881-ci ildə qəbul olunan hərbi xidmətə çağırış qanunu 1882-ci ilin yanvar ayında başlayan silahlı üsyanın başlamasına səbəb oldu. Həminki ilin mart ayında üsyan yatırdılmışdı və onun liderləri edam edilmişdir. İşğaldan sonra əsasən müsəlman əhalinin kütləvi mühacirəti başladı. Ancaq Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti vəziyyəti sabitləşdirmək və sosial və inzibati islahatlara başlamağı bacardı. Avstriya hakimiyyəti Bosniyanın cənub slavyanları arasında millətçiliyin böyüməsinin qarşısını almaq və qanunların kodlaşdırılmasına böyük diqqət yetirirdi.

Anneksiya

Əsas məqalə: Bosniya böhranı

6 oktyabr 1908-ci ildə Avstriya-Macarıstan İmperatoru Frans Iosif Bosniya və Herseqovinanı Avstriya-Macarıstana birləşdirmək niyyətində olduğunu bildirdi, həmçinin yerli xalqın muxtariyyət və konstitusiya hüquqlarının təmin olunacağını söyləmişdi. Bu qərar Rusiya, Osmanlı İmperiyası, Böyük Britaniya, İtaliya, Serbiya, Monteneqro, Almaniya və Fransanı əhatə edən Bosniya böhranının başlanmasına səbəb oldu. 1909-cu ilin aprel ayında status-kvonu təsdiqləyən və Bosniya və Herseqovinanın Avstriya ilhaqını tanıyan Berlin müqaviləsi imzalanmışdır.

Bosniya və Herseqovinanın ilhaqı Avstriyanın bir tərəfdən Rusiya, digər tərəfdən Serbiya ilə münasibətlərini pisləşdirdi. Serbiya Bosniyanın Avstriya-Macarıstana daxil edilməsini qanunsuz hesab etdi, bu, ölkədə millətçi düşüncənin artmasına səbəb oldu. Serbiyada Bosniya ilə Serbiyanın "yenidən birləşməsinə" yönəlmiş təşkilatlar meydana çıxmağa başladı. Nəticədə, bu gərginlik Sarayevo sui-qəsdinə və Birinci Dünya Müharibəsinin başlanmasına səbəb oldu.

Birinci Dünya müharibəsi

28 iyun 1914-cü ildə Sarayevoda Qavrilo Prinsip Avstriya taxt-tacının vəliəhdi, ershersoq Frans Ferdinandı qətlə yetirdi. Sarayevo sui-qəsdindən sonra Zavidoviçi, Mostar, Şamats, Doboy və Bosniya və Herseqovinanın digər şəhərlərində Yosip Frankın Təmiz Hüquq Partiyasının təşkil etdiyi talanlara çevrilən anti-serb etirazları başlandı. İğtişaşlar zamanı serb kilsələri, pravoslav ziyarətgahları və serb vətəndaşlarının əmlakları dağıdılırdı. Bir çox serblər, xüsusilə Serbiya və Monteneqro ilə sərhəddə yaşayanlar qaçqın vəziyyətinə düşdülər.

Müharibə zamanı Bosniya və Herseqovinanın əhalisi səfərbərliyə cəlb edildi. Lakin Bosniya və Herseqovina ərazisi münaqişə zonasından aralıda idi və müharibəni nisbətən daha az zərər ilə başa vurdu. Birinci Dünya Müharibəsinin bitməsindən sonra Bosniya və Herseqovina, sonradan Serblər, Xorvatlar və Slovenlər Krallığının ayrılmaz hissəsinə çevrilən Slovenlər, Xorvatlar və Serblər dövlətinin tərkibinə daxil oldu.

İslahatlar və idarəetmə

 

Sarayevo vətəndaşları anneskiya edilmə elanı verən afişanı oxuyurlar. 1908-ci il.

 

Benyamin fon Kallai — Bosniya və Herseqovinanın idarə edilməsində məsul olan Avstriya-Macarıstan maliyyə naziri.

İşğaldan anneksiyaya qədər Bosniyanın dövlət-hüquqi statusu "hüquqi anomaliya" idi, rəsmi olaraq Osmanlı əyaləti olaraq qalırdı, sultan qanuni idarəçi olmağa davam edirdi, faktiki olaraq isə hakimiyyət isə Avstriya-Macarıstana aid idi. Habsburq monarxiyasının rəsmi hüquqi sahəsində Bosniya və Herseqovina nə Sisleytaniya, nə də Transleytaniyaya daxil deyil idi. O, Habsburq tacına aid olan və Avstriya və Macarıstan hökumətləri tərəfindən birlikdə idarə olunan imperiyanın xüsusi, üçüncü ərazi vahidinə əlavə olundu, onların adından inzibati funksiyaları monarxiyanın Maliyyə Nazirliyi yerinə yetirirdi. Bosniyanın hüquq sistemi nə Avstriya, nə də Macaristana aid idi; sakinləri də avstriya və ya macar vətəndaşları sayılmırdılar. 1910-cu il konstitusiyasının qəbul edilməsinə qədər əyalət heç bir muxtariyyət hüququna malik deyildi və monarxiyanın icra hakimiyyətində iştirak etmirdi.

Yeni ərazinin inteqrasiyası tədricən davam edirdi, artıq 1879-cu ildə Bosniya və Herseqovina Avstriya-Macarıstan gömrük sisteminə daxil edilmişdir.

1883-1903-cü illərdə Bosniya və Herseqovinanın valisi Avstriya-Macarıstan Maliyyə Naziri Benyamin fon Kallai idi. Balkanlardakı əvvəlki diplomatik fəaliyyətinə görə əyalətdəki vəziyyət haqqında yaxşı xəbərdar idi və Bosniya və Herseqovinada islahatlar planını hazırladı. Kallainin fəaliyyətlərindən biri feodal türk rəhbərliyinin modernləşdirilmiş avstriya idarəçilik sistemi ilə əvəz olunması idi. İdarətmə, maliyyə və məhkəmə Avstriya nümunəsinə uyğun olaraq təşkil edilirdi. Bosniya və Herseqovinanın daxili idarəetmənin rəsmi dili olaraq alman dili geniş yayılmışdır. Kallai yüksək təhsilli və sərt seçimi prosedurunu keçmiş məmurları məqsədlərinə çatmaq üçün əsas vasitə hesab edirdi. Əgər Türkiyə rəhbərliyinin 120 məmuru vardısa, onda Avstriya-Macarıstanın 1881-ci ildə 600, 1897-ci ildə 7 378, ilhaq zamanı məmurların sayı 9 539-a çatdı.

Kallai tədricən monarxiyanın maraqlarına və bosniya maliyyə imkanlarına uyğun olaraq, Bosniyadakı sosial və iqtisadi şəraiti ümumi imperial vəziyyətə yaxınlaşdıraraq xalqın iştirakı olmadan idarəetməni nəzərdə tutan maarifləndirilmiş mütləqiyyət konsepsiyasını həyata keçirməyə başladı. Bu, işğaldan anneksiya vəziyyətinə keçmə yolunu açdı. Eyni zamanda Kallai Bosniya və Herseqovinada hökm sürən ictimai quruluşu dəyişdirməkdən çəkinirdi.

17 fevral 1910-cu ildə Bosniya və Herseqovinaya konstitusiya təqdim edildi, ona əsasən, əyalət hökuməti ilə birlikdə parlament də yaradıldı. Parlamentə üzvlər konfessiya əsasında seçilırdı: 31 yer - pravoslav, 24 - müsəlman, 16 - katolik millət vəkillərinə verildi. Vətəndaşlara tədricən genişlənməsini qanunvericilikdə nəzərdə tutulan minimal konstitusiya hüquqları verildi. Məhdud konstitusiya anlayışı, Avstriya-Macarıstan hakimiyyətinə görə, "Bosniya və Herseqovina xalqlarının mədəni geriliyinin məntiqi nəticəsi idi". Konstitusiya, fövqəladə vəziyyətdə məhdudlaşdırıla və ya ləğv edilə biləcəyini qeyd edərək əvvəlcədən mövcud olan vətəndaş hüquqlarını qanuniləşdirdi. Parlament qanunvericilik təşəbbüsündən və hökumətə nəzarət etmək hüququndan məhrum edildi. Bu hüquq, Baş İmperiya Maliyyə Nazirliyinin Bosniya və Herseqovina üzrə İdarəsinə aid idi.

Sosial-iqtisadi və demoqrafik məlumatlar

İqtisadiyyat

Benyamin fon Kallai rəhbərliyi dövründə vilayətin iqtisadi inkişafı xüsusi bir plana uyğun aparılırdı və sürətlənmiş modernləşmə xarakteri daşıyırdı. Uzunluğu XX əsrin əvvəllərinə qədər 1684 kilometr təşkil edən dəmir yolları inşa edildi, lakin onlar əsasən dar keçid xətlərdən ibarət idilər. Dəmir filizi, maqnezium, duz və kömür yataqları üzərində işlər aparılırdı. Kənd təsərrüfatında buxar və elektrik dəyirmanları tətbiq edilirdi, damazlıq heyvandarlıq yaradıldı. Eyni zamanda, 1858-ci ildə qəbul olunan aqrar qanuna əsaslanan türk torpaq istifadəsi sistemi qorunurdu. Torpaq hələ də imtiyazlarının qorunub saxlanıldığı müsəlman zadəganların nümayəndələrinə məxsus idi. Kəndlilər torpaq mülkiyyətçilərindən asılı olmağa davam edirdilər. Əhalinin əksəriyyəti kəndlərdə yaşayırdı, şəhər sakinləri Bosniya və Herseqovina əhalisinin 15% -ni təşkil edirdi.

Demoqrafiya

Aşağıdaki cədvəldə 1879—1910-cu illərdə Bosniya və Herseqovinanın əhalisi göstərilib:

Siyahıyalınma ili	Müsəlmanlar	%	Pravoslavlar	%	Katoliklər	%	İudalistlər	%	Toplam
1879	448 613	38,7 %	496 485	42,9 %	209 391	18,1 %	3 675	0,3 %	1 584 164
1885	492 710	36,9 %	571 250	42,8 %	265 788	19,9 %	5 805	0,4 %	1 336 091
1895	548 632	35 %	673 246	42,9 %	334 142	21,3 %	8 213	0,5 %	1 568 092
1910	612 137	32,2 %	825 418	43,5 %	434 061	22,9 %	11 868	0,6 %	1 898 044

Kondominiumda Avstriya-Macarıstanın digər yerlərindən gələn kiçik sayda miqrantlar var idilər. Bu, yeni milli qrupların yaranmasına səbəb oldu. Məsələn, 1910-cu il siyahıyaalınmasında Bosniyada 7095 çex aşkarlandı (onların 1702-si Sarayevoda qalırdılar).

Millətlərarası münasibətlər

Avstriya-Macarıstanın Bosniya siyasəti bosniya plüralizmi və dini müxtəlifliyini qorumağa çalışırdı. Avstriya-Macarıstan Maliyyə Naziri və Bosniyanın rəhbəri, 4 iyun 1882-ci ildə vəzifəyə təyin olunan Benyamin fon Kallai "Boşnyatstvo" (serb-xorv. Bošnjaštvo) adlanan siyasəti yürüdürdü, hansı ki, Bosniya xalqının böyük və güclü bir millətə mənsub olmaq hisslərini aşılamaq məqsədini daşıyırdı. Bosniya və Herseqovinanın əhalisi "bosniya dilində danışan, üç dinə etiqad edən və bərabər hüquqlara sahib olan bir cəmiyyət olaraq" qəbul edilirdi. 1861—1869-cu illər arasında Osmanlı sədrəzəmi Topal Osman Paşa da eyni məqsədləri güdürdü.

Bir tərəfdən yürüdülən bu siyasi addımlar Bosniya və Herseqovinanı irredentist qonşularından (pravoslav Serbiya, katolik Xorvatiya və müsəlman Osmanlı İmperiyası) təcrid etməyə və Bosniya pravoslav və katolik icmaları arasında yayılmış serb və xorvat dövlətçilik fikirlərini aradan qaldırmağa çalışırdı. Digər tərəfdən, Habsburq hökümdarları mövcud olan millətçilik ideyalarından (xüsusən Bosniya folkloru və simvolizmindən) istifadə edirdilər ki, Habsburq hökumətinə sadiqliyi ilə seçilən Boşnak vətənpərvərliyi anlayışını yaya bilsinlər. Buna görə də nəticəyə gəlmək olar ki, Habsburqların siyasəti anti-milli deyil, imperialist millətçiliyi üslubunu inkişaf etdirmək məqsədlərini daşıyırdı. Bu siyasət qarışıq nəticələr verdi. Ümumiyyətlə, serb və xorvat siyasətçilərinin çoxu sonda aparılan siyasətə məhəl qoymadı və ya ona qarşı çıxdılar, bundan başqa serb və xorvat siyasətçiləri Bosniya müsəlman qruplarının dəstəyini itirdilər. Eyni zamanda, Avstriya-Macarıstan rəsmiləri Bosniya və Herseqovinanı yeni və çiçəklənən ərazi olaraq fəal şəkildə təbliğ edirdilər. Habsburq məmurları Bosniya tarixi, folkloru və arxeologiyasına dair çox sayda eksponatı ictimaiyyətə təqdim edirdilər, Alfons Muxa kimi sənətkarlar isə Bosniya pavilyonunu 1900-cü ildə Paris Beynəxalq Sərgisində təqdim etmişdilər.

Vahid Cənubi Slavyan dövləti ideyası (adətən müstəqil Serbiya Krallığı tərəfindən idarə ediləcəyi nəzərdə tutulurdu) Bosniya və Herseqovinanın da daxil olduğu bölgədə məşhur siyasi ideologiyaya çevrilmişdir.

Bosniya və Herseqovinadakı bəzi müsəlman dairələri "Bošnjak" (Boşnak) qəzetini nəşr edirdilər. Bu qəzet Bosniya və Herseqovina, Xorvatiya və Serbiyada qızğın müzakirələrə səbəb olmuşdur. Qəzet işğal altında olan Bosniya və Herseqovinada Avstriya-Macarıstan hakimiyyətini gücləndirməyə çalışan Kallainın siyasətini dəstəkləyirdi. Kallainin siyasəti müsəlmanlar arasında belə geniş qəbul edilməsə də, Bošnjak Bosniya və Herseqovinadakı bəzi müsəlmanların milli tələblərini təmsil edirdi.

Kallainin apardığı siyasət 1896 və 1899-cu illərdə tamamilə uğursuzluğa uğradı, çünki Bosniya serbləri və müsəlmanları dini və təhsil muxtariyyəti çağırışlarına başladılar. Kallainin planının xorvat və serb milli istəklərinə qarşı çıxmaq üçün bir sıra potensialı var idi, lakin 1899 və 1900-cü illərdən sonra Bosniya kimliyini təbliğ etmək siyasəti əhəmiyyətli bir nəticə vermədi.

Kallainin vəfatından sonra Bosniyada Avstriya-Macarıstan siyasəti zəiflədi və 1910-cu illərin ikinci yarısında, cənub slavyanlarının millətçiliyi Bosniyada ayrılmaz amilə çevrildi. Kallainin vəfatından sonra siyasətdən imtina edildi. 1905-ci ilə qədər millətçilik Bosniya siyasətinin ayrılmaz bir amili oldu ki, seçkilərdə lider olan üç qrupa uyğun milli siyasi partiyalar yarandı.

1878-ci ildə Avstriya-Macarıstan Bosniya və Herseqovinanı işğal etdikdən bir müddət sonra hökumət ərazinin dini fəaliyyətləri və qurumlarını suverenliyi altına aldı. Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti müsəlman ruhanilərini Avstriya-Macarıstan dövlət xadimləri edərək, ancaq onlarla əlaqədə olacağını bildirdi.

Bu qərarın mahiyyəti Bosniya müsəlmanlarını Osmanlı İmperiyasından və sultana tabe olan ruhanilərindən təcrid etmək idi. Müsəlmanlar yeni statuslarından xeyli dərəcədə narazı idilər və müsəlman siyasi müxalifəti yaratdılar. Bu müsəlman müxalifəti əvvəlcə Avstriya-Macarıstandan dini muxtariyyət tələb edirdilər, lakin sonradan gücləndikcə Osmanlı İmperiyasından da muxtariyyət istəməyə başladılar. Müsəlman müxalifəti dini və təhsil muxtariyyətini tələb edən serblərlə bir araya gəlməyə çalışırdı. Lakin müsəlman rəhbərliyi ilə serblər arasında həll olunmamış aqrar münasibətləri hər hansı bir ittifaqın yaranması üçün maneə idi. Yaranan ittifaq yalnız taktiki idi. Daha sonra müsəlman rəhbərliyi Osmanlı İmperiyasının Bosniya və Herseqovina üzərində suverenliyə xüsusi əhəmiyyət verməyə başladı və Osmanlı şeyxülislamının himayəsi altında dini fəaliyyətlərini təşkil etmək hüququnu tələb etdi.

 

Safvet-beq Basagiç Müsəlman Milli Təşkilatının ilk parlament prezidenti olaraq təyin olunmuşdur.

1903-cü ildə Kallainin ölümü ilə Bosniya və Herseqovinada vəziyyət liberallaşdı. Bosniya və Herseqovinadakı milli hərəkatlar siyasi partiyalara çevrildi. Müsəlmanlar 1906-cı ildə Müsəlman Milli Təşkilatını, serblər 1907-ci ildə Serbiya Milli Təşkilatını, xorvatlar isə 1908-ci ildə Xorvat Milli Birliyini yaratdılar. Digər əhəmiyyətli xorvat partiyası Xorvat Katolik Birliyi idi, halbuki o, Xorvat Milli Birliyindən daha az təmsil olunurdu.

Müsəlman Milli Təşkilatı, Bosniya və Herseqovinanı 1918-ci ildə Avstriya-Macarıstan dağılana qədər Osmanlı İmperiyasının bir hissəsi hesab edirdi. Onlar Avstriya-Macarıstanı Bosniya və Herseqovinaya nəzarət etmək üçün təyin edilmiş bir Avropa ölkəsi hesab edirdilər. Onların əsas məqsədi müsəlman dini muxtariyyətinə nail olmaq və o dövrdə mövcud olan aqrar münasibətləri qorumaq idi. Onlar 1909-cu ildə dini muxtariyyət əldə etdilər.

 

Petar Koçiç — görkəmli bosniya serbi yazıçısı və siyasətçisi

Serbiyada çap olunmuş dərsliklər və bir sıra serbdilli kitablar qadağan olunmuşdur. Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti, Konstantinopol Pravoslav Kilsəsi ilə müqavilə imzaladı və onun sayəsində imperator, Bosniya və Herseqovinadakı Serb Pravoslav Kilsəsi üzərində nəzarəti əldə etdi. Serblər Avstriya-Macarıstanın dini qurumlarına nəzarət etməsinə qəti şəkildə narazı idilər və dini muxtariyyət əldə etmək üçün mübarizəyə başladılar. Müqavimət 1905-ci ildə onların xeyrinə başa çatdı. Dini muxtariyyət qazandıqdan sonra serblər dörd siyasi qrupun ətrafında toplandı, onlardan üçü xüsusi ilə seçilirdi. Görkəmli qruplar "Srpska riječ" (Serbiya sözü), "Narod i Otadžbina" (Xalq və Vətən) və "Dan" (Gün) kimi rəsmi qəzetlərinin adları ilə tanındılar. Daha sonra onlar vahid partiya şəklində birləşməyə qərar verdilər və beləliklə Serbiya Xalq Təşkilatını qurdular. Nisbi çoxluğu təmsil edən serblər üstünlük təşkil edən siyasi amil idilər, buna görə də onlar Bosniya və Herseqovinanın Osmanlı İmperiyası və Avstriya-Macarıstandan muxtariyyətini tələb etməyə başladılar. Serbiyalıların Bosniya və Herseqovinada siyasəti əsasən 3 qəzetin ətrafında toplanan üç fraksiyadan ibarət idi. Serbiya vətəndaş siyasətinin əsas problemi aqrar reaksiyası idi. Serb kəndliləri feodal münasibətlərin ləğvini tələb edirdilər, digər tərəfdən də milli istəklərinə çatmaq üçün Müsəlman Xalq Təşkilatı ilə əməkdaşlığı davam etdirmək niyyətində idilər. Petar Koçiçin "Narod i Otadžbina" qəzeti ətrafında birləşən qrup aqrar mövqeyini dəyişdirmək üçün Serbiya kəndlilərinin müsəlmanlara qarşı olduğlarını bəyan etdi. Koçiçin dəstəsi Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti ilə hər hansı bir əməkdaşlığa da qadağa qoymuşdur. Lazar Dimitriyeviçin "Dan" qəzeti ətrafına toplaşan qrup, aqrar əlaqələrin köklü bir şəkildə dəyişdirilməsini dəstəkləyirdi və Serbiya vətəndaş rəhbərliyini kəndlilərə qarşı laqeyd yanaşmasını tənqid edirdi, ancaq Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti ilə aqrar əlaqələrin dəyişdirilməsində tərəfdar olduqlarını bildirmişdi. Serbiya siyasətinin əsas məqsədi Bosniya və Herseqovinada Avstriya-Macarıstan hakimiyyətinin ləğv olunması və Bosniya və Herseqovinanın Serbiya Krallığına ilhaq edilməsi idi. Buna baxmayaraq, onların məqsədləri Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti ilə iqtisadi əməkdaşlığa maneə olmurdu.

 

Yosip Stadler — Vrhbosna arxiyepiskopu və Xorvat Katolik Birliyinin lideri

 

İvo Pilar — görkəmli xorvat tarixçisi, geosiyasətçi və Xorvatiya Xalq Birliyinin aparıcı ideoloqu

Milli istəkləri boğmaq üçün Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti Bosniya və Herseqovinadakı fransiskalıların fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa çalışırdı. İmperator və Müqəddəs Taxt Bosniya və Herseqovinada katolik kilsəsinin yenidən qurulması müzakirələrini aparırdılar. İmperatorun məqsədi Bosniya kilsəsinin kilsələr daxilindəki dünyəvi hakimiyyətə tabe olması idi. Sonda, 1881-ci ildə, Müqəddəs Taxt bir şərt ilə güzəşt getdi ki, imperator açıq-aydın öz hakimiyyətini bəyan etməsin, hansını ki imperator yenə də etdi. Bosniya və Herseqovina katolik kilsəsi üzərində dünyəvi hakimiyyətini qurduqdan sonra imperator Sarayevoda kafedral yaratdı və baş yepiskop kimi Yosip Stadleri təyin etdi. Bosniya və Herseqovinanın işğalından bir qədər əvvəl Xorvatiya saboru, imperatordan Bosniya və Herseqovinadakı vəziyyəti dəyişdirmək üçün ölkəni Xorvatiya-Slavoniya krallığı və Dalmatsiya krallığı ilə birləşməsini xahiş etdi. İmperator bu tələbi qəbul etməkdən imtina etdi və saboru ləğv elədi. Buna səbəb Avstriya-Macarıstan hakimiyyətinin Bosniya və Herseqovinanı qonşu slavyan ölkələri, Xorvatiya və Serbiyadan təcrid etmək və Bosniya və Herseqovina xalqlarının milli şüurlarını zəiflətmək planı idi. Hakimiyyət yalnız xorvat və serb adlarını deyil, hər hansı bir bayraq, gerb və xalq mahnılarını da aradan qaldırırdılar. Bosniya və Herseqovina və Üçcəhətli krallığında olan xorvatların ortaq marağını vurğulayan hər hansı bir fəaliyyət əvvəlcdən dayandırılırdı. Xüsusən Kallainın rəhbərliyi altında siyasi partiya yarada bilmədikləri üçün xorvatlar müxtəlif musiqi cəmiyyətləri, oxu salonları, məktəblər, təsərrüfat müəssisələri və qəzetlər yaradırdılar. Hökumət bu cəmiyyətlərə "xorvat" sözünü işlətməyi qadağan etdi, halbuki serb cəmiyyətlərinə "serb" sözünü işlətmək olardı. Yalnız bir müddət sonra "xorvat" sözünün istifadəsinə icazə verildi. Bu növ siyasəti macar dairələri irəli çəkilmişdilər, xüsusilə Kallai və onun varisi Ştefan Burian fon Rayejin rəhbərliyi vaxtında. Onların siyasətlərinin əsas məqsədi Bosniya və Herseqovinada Serbiyanın mövqeyini gücləndirməklə Xorvatiya mövqeyini zəiflətmək və Bosniya və Herseqovinanın Xorvatiya ilə birləşməsinin qarşısını almaq idi. Hakimiyyət Bosniya və Herseqovinanı qonşu Slavyan ölkələrinin təsirindən təcrid etməyə çalışsa da, Bosniyadakı xorvat xalqı Xorvatiyadan gələn üç əsas siyasi hərəkatın, əvvəlcə İllirizm hərəkatının, daha sonra yuqoslavizm və xorvat millətçiliyinin təsiri altına düşdü.

Xorvatiya siyasətində iki fraksiya var idi və onların rəsmi siyasi təşkilatı yavaş-yavaş fəaliyyət göstərirdi. Bu Xorvatiya siyasi bölgüsünün əsas səbəbi, Fransiskan Bosniya əyaləti ilə arxiyepiskop dəftərxanası arasında təşkilat mövzusunda fikir ayrılığı idi. Xorvat siyasi partiyasının yaradılması üçün ilk təşəbbüs fransiskalıların dəstəyini qazanan xorvat ziyalılarından gəldi. 1908-ci ildə bəzi hazırlıqlardan sonra Xorvat Xalqları Birliyi (XXB) quruldu, qurumun əsas ideoloqu İvo Pilar oldu. Birliyin proqramı Bosniya və Herseqovinanın Avstriya-Macarıstan tərəfindən ilhaq edilməsi və Xorvatiyanın qalan ərazilərini Avstriya-Macarıstan İmperiyası ilə birləşməsinə dəstək verirdi. Birlik Bosniya və Herseqovinanın hər hansı başqa ölkə və ya muxtariyyəti ilə birləşməsi ideyasını rədd edərək, serblərlə münasibətlərdə ciddi qarşılıqlılığı dəstəkləyirdi. XXB nə sosial, nə aqrar münasibətlərdə dəyişiklik tələb etmirdi. Birlik müsəlman əhalisi ilə yaxşı münasibətlər qurmağa çalışırdı, çünki siyasi güc qazanmağın yeganə yolu bu idi. Buna görə, XXB təhkimçilik sisteminin sona çatmasını arzulayan Ştadlerin Xorvat Katolik Birliyi (XKB) tərəfindən sərt tənqid edilirdi. Pilar XXB-nin məqsədlərinə yalnız xorvatların müsəlman əhalinin dəstəyini qazanması halında nail ola biləcəyinə inanırdı və eyni zamanda katolik təbliğatına görə Ştadleri tənqid edirdi. Piların əsas rəqibi olan Ştadler katolik xorvatlara dini formatda təhsildən başqa heç bir şəkildə təhsil verilməməsini istəyirdi və bununla da katoliklər və müsəlmanlar arasındakı ayrılığın tərəfdarı idi. XKB, XXB kimi, Bosniya və Herseqovinanın digər Xorvatiya torpaqları ilə birləşməsinin istəyində idi. O, həmçinin xristian ideyalogiasını da təbliğ edirdi və XXB-dən fərqli XKB müsəlmanlarla əlaqələri olmadığından təhkimçilik sisteminin ləğv edilməsi fikrini müdafiə edirdi.

Siyasəti

1910-cu ildə Bosniya və Herseqovinanın Bosniya saboru (Bosanski sabor) adlı qanunverici orqanı yaradıldı, icra orqanın vəzifələrini torpaq qubernatorunun (zemaljski poglavar) rəhbərlik etdiyi Torpaq Şurası (Zemaljski savjet) yerinə yetirirdi.

Saborda aşağıdakı partiyalar təqdim olunmuşdular:

• Xorvatiya Xalqının Birliyi
• Xorvatiya Katolik Birliyi
• Müsəlman Xalq Partiyası
• Serbiya Xalq Təşkilatı

Bundan əlavə Bosniyada parlamentdən kənar partiyalar var idi:

• Müsəlman Mütərəqqi Partiyası
• Müsəlman Demokratlar
• Serbiya Xalq Müstəqil Partiyası
• Bosniya və Herseqovinanın Sosial Demokrat Partiyası

Sabor icra işlərinə təsir göstərmirdi, icra hakimiyyətini sorğuya çəkə və onun fəaliyyətini müzakirə edə bilməzdi. Qanunverici hakimiyyət imperator və Vena və Budapeştdə yerləşən hökumətdə qaldı. Saborun qanunvericilik funksiyası yerli məsələlərlə məhdudlaşırdı. Sabor 92 nəfərdən ibarət idi, onlardan 20 nəfər “vəziyyətə görə” daxil edilmişdir. Onlar kilsə və dünyəvi "yüksək nümayəndələrdən" ibarət idilər və onlar arasında baş müfti, vəqf-mearif idarəçisi, Sarayevo və Mostar şəhərlərinin daxil olmaqla ən hörmətli müftilər, dörd serb pravoslav yepiskopu, mitropolit, Serb Pravoslav Kilsəsi Şurası sədrinin müavini, Roma Katolik Baş Yepiskopu, Fransiskalılar ordeninin iki provinsialı, səfərad ravinni, Ali Məhkəmənin sədri, Sarayevo Vəkillər Kollegiyasının sədri, Sarayevo Bələdiyyə Başçısı və Sarayevo Ticarət və Sənət Kollegiyasının sədri yer alırdılar. Beş il müddətinə seçilən 72 deputatdan 16-sı katolik, 24-ü müsəlman, 31-i pravoslav idilər və 1 mandat yəhudilərə verilmişdir. Seçicilər deputatlarını geri çağıra bilməzdilər. Saborun sədri və onun müavini imperator tərəfindən təyin olunurdular. Seçkilər kuriya sistemi əsasında keçirilirdi: vətəndaşlar, dini mənsubiyyətlərindən asılı olaraq üç kuriyaya ayrılırdılar, kuriyaların hər biri sosial qruplardan ibarət idilər şəhər sakinləri, kənd sakinləri, böyük torpaq mülkiyyətçiləri və ziyalılar. Saborda deputat yerləri mütənasib milli-dini nisbətə görə verilirdi.

Sabora əlavə olaraq, 1910-cu il konstitusiyası Hökumət Şurası və Kotar (regional) Veçaları kimi qurumların yaradılmasını nəzərdə tutmuşdur. Hökumət şurasının vəzifələrindən biri digər hakimiyyət orqanları ilə əlaqə saxlamaq idi. Kotar Veçaları seçilmiş yerli hakimiyyət orqanlarından ibarət idilər, onlar Bosniya və Herseqovinanın əhalisinin dini nisbəti əsasında təyin olunurdular. ancaq onların səlahiyyətləri yerli, əsasən iqtisadi məsələlərlə ciddi şəkildə məhdudlaşırdı və ictimai-siyasi fəaliyyət göstərə bilmirdilər.

Administrasiya

 

Bosniya və Herseqovinanın rayonları:      Banya Luka rayonu      Bixaç rayonu      Mostar rayonu      Sarayevo rayonu      Travnik rayonu      Tuzla rayonu

Avstriya-Macarıstan administrasiyası dövründə Bosniya və Herseqovinanın inzibati-ərazi bölgüsü dəyişilməz qaldı, lakin yerli idarə modernləşdirildi. Regional hökumətin altı rayonu quruldu və bu bölgü 1922-ci ilə qədər qorunub saxlanıldı. Bundan başqa, ölkədə 54 icma var idi.

İnzibati idarəetmə iki yerdən təşkil olunurdu: Avstriya-Macarıstanın ümumimperiya maliyyə nazirləri vətəndaş qubernatoru hesab olunurdular; hərbi qubernatorlar ayrıca təyin olunurdular.

Aşağıdaki cədvəldə hərbi qubernatorların siyahısı göstərilib:

Nö.	Şəkili	Adı (Doğum və vəfat tarixləri)	Vəzifə müddəti		Milliyəti
1		Yozef Filipoviç (1818–1889)	13 iyul1878	18 noyabr 1878	xorvat
2		Vilhelm Vürtemberqli (1828–1896)	18 noyabr 1878	6 aprel 1881	alman
3		Hermann Dahlen fon Orlaburq (1828–1887)	6 aprel 1881	9 avqust 1882	alman
4		Yohann fon Appel (1826–1906)	9 avqust 1882	8 dekabr 1903	alman
5		Oygen fon Albori (1838–1915)	8 dekabr 1903	25 iyun 1907	alman
6		Anton fon Vinzor (1844–1910)	30 iyun 1907	7 mart 1909	alman
7		Maryan Vareşanin (1847–1917)	7 mart 1909	10 may 1911	xorvat
8		Oskar Potiorek (1853–1933)	10 may 1911	22 dekabr 1914	sloven
9		Stefan Sarkotiç (1858–1939)	22 dekabr 1914	3 noyabr 1918	xorvat

Dini

Avstriya-Macarıstan imperatoru, din xadimlərini vəzifəyə təyin və vəzifədən azad etmək və Papa, Ümumdünya Patriarxat və Şeyxülislam ilə razılaşmalar əsasında Bosniyanın dini qurumlarına nəzarət etmək imkanını əldə etmişdir.

1878-ci ilə qədər din adamları bütün Bosniya milli icmalarının ictimai-siyasi və mədəni elitasının dominant nümayəndələri idilərsə, Avstriya-Macarıstana tabe olunduqdan və burjua-liberal fikirlərin yayılmasından sonra ruhani iyerarxiyanın rolu azalmağa başladı. Nazirlər və müəllimlər idarəetmə və təhsil müəssisələrində əsas yerləri tutmağa başladılar. Birinci növbədə müsəlman və pravoslav ruhaniləri sıxışdırılırdılar. Katolisizm, əksinə, dövlət dini mövqeyini əldə edirdi.

Bosniya və Herseqovinanın Avstriya tərəfindən işğalı Bosniya Katolik Kilsəsində əhəmiyyətli islahatlara səbəb oldu. 1881-ci ildə Vrhbosna arxiyeparxiyası, Banya Luka yeparxiyası və Mostar Duvno yeparxiyası yaradıldı. 1884-cü ildə, Sarayevoda İsa Qəlbi Kafedralı inşasına başlanıldı və 1889-cu ildə tikintisi tamamlandı.

Avstriya hakimiyyəti Bosniya və Herseqovinanın katolik əhalisinin sayını artırmağa yönəlmiş bir siyasət yürüdürdü. 1914-cü ilə qədər ilk növbədə Almaniya və Qalisiyadan olan katolik mühacirlər üçün 20-yə yaxın koloniya yaradıldı. 180.000-dən 200.000-ə qədər insan köçürüldü, bu, yerli və əsasən müsəlman əhalisinin getməsi fonunda (təqribən 140.000 nəfər ölkəni tərk etmişdir) xüsusilə nəzərə çarpırdı. Tədricən, Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti, müstəqil şəkildə hərəkət etdiyinə görə, Fransiskalılar ordeninə inamını itirdi. Vatikanla bağlanan konkordat nəticəsində fransiskalılar imtiyazlı mövqelərini, yəni Bosniya katolisizminə olan müstəsna hüquqlarını itirdilər. Yeni təyin olunmuş arxiyepiskop Ştadler, keçmiş yezuit, 14 iyun 1882-ci ildə Sarayevoya gəldi və 1918-ci ildə ölümünə qədər orada qaldı. O, pravoslav və müsəlman əhalisini katolikləşdirmək üçün tədbirlər həyata keçirirdi. Katolik ruhaniləri, yezuit və fransiskalılar ilə birlikdə, əhali içində milliyyət hissini sıxışdırmaq siyasətini yürüdürdülər, bu, xüsusilə katolik serbləri üçün tətbiq olunurdu.

Pravoslav keşişlərinin fəaliyyəti üzərində xüsusi nəzarət qurulmuşdu. Kilsə-prixod məktəblərinin ləğvi olunması və ibtidai təhsilin ümumi dünyəviləşməsi əsas məqsədlərdən idilər. 1880-ci ildə Konstantinopol Patriarxlığı ilə müqavilə bağlandıqdan sonra imperator bölgədəki pravoslav metropolitanslarını təyin etmək hüququnu aldı. Bu tədbirlərə cavab olaraq Bosniya və Herseqovinanın pravoslav əhalisi kilsə məktəblərinin muxtariyyətinin tanınması və uşaqları kiril əlifbası ilə kilise məktəblərində təhsil almaq hüququ uğrunda mübarizəyə başladı. Onlar bu məqsədə yalnız 1905-ci ildə nail oldular.

Avstriya-Macarıstan hakimiyyəti vilayətin müsəlman əhalisini Osmanlı İmperiyasının təsirindən təcrid etməyə çalışırdı. Bu məqsədə çatmaq üçün İmperator Frans Yozef, öz əlaltısı Mustafa Omeroviçi Bosniya və Herseqovinanın müsəlman ruhanilərinin başçısı təyin etdi. Bölgədəki bütün dini müsəlman qurumları qorunub saxlandı. 1909-cu ildə müsəlmanlar ruhani məktəbi muxtariyyətini ala bildilər.

Qeydlər

1. Bosniyanın işğalından sonra Bosniya və Herseqovinanın rəsmi dili bosniya dili oldu.
2. 1907-ci ildə bosniya dili əvəzinə serb-xorvat dili Bosniya və Herseqovinanın rəsmi dili olaraq qəbul edildi.

İstinadlar

1. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 159. ISBN 9785916741216. (rus.)
2. "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. 491. ISBN 978-5-211-05388-5.  (rus.)
3. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 157. ISBN 9785916741216.  (rus.)
4. Oršolić, Tado. ""Sudjelovanje dalmatinskih postrojbi u zaposjedanju Bosne i Hercegovine 1878."" (xorvat). Radovi / Institute for historical sciences in Zadar. 2012-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 сентября 2012. (#parameter_ignored)
5. Rothenburg, G. (1976). The Army of Francis Joseph. West Lafayette: Purdue University Press. 101–102.  (ing.)
6. "Austro-Hungarian rule" (ingilis). 2014-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-04-17. (#parameter_ignored_suggest)
7. Schachinger, Werner. (1996). Bošnjaci dolaze: Elitne trupe u K. und K. armiji. Cambi. 2. ISBN 953-96716-1-2.  (xorv.)
8. Albertini, Luigi. (2005). Origins of the War of 1914. 1. New York: Enigma Books. 218–219.  (ing.)
9. Dedijer, Vladimir. The Road to Sarajevo, Simon and Schuster, New York, 1966. р. 12 (ing.)
10. "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. 495. ISBN 978-5-211-05388-5.  (rus.)
11. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 170. ISBN 9785916741216.  (rus.)
12. Пахомова Л.Ю. Проблема управления новоприсоединенными землями в Новое время. Опыт австро-венгерского управления оккупированными областями - Боснией и Герцеговиной // Государственное управление. Электронный вестник. - 2008. - № 16. - С. 4  (rus.)
13. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 159. ISBN 9785916741216.  (rus.)
14. Абазович Д. Босния и Герцеговина: размышления о соотношении конфессиональной, этнической и национальной идентичности (на примере бошняков / мусульман) // Государство, религия, Церковь в России и за рубежом. - 2014. - № 2 (32). - С. 15  (rus.)
15. "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. 494. ISBN 978-5-211-05388-5.  (rus.)
16. "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. 493. ISBN 978-5-211-05388-5.  (rus.)
17. Velikonja, Mitja. (1992). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. ISBN 1-58544-226-7.  (ing.)
18. Шевченко К.В. Канун Первой мировой войны в чешском общественном мнении и прессе // Новейшая история России. - 2014. - № 3 (11). - С. 30  (rus.)
19. Sugar, Peter F. (1963). Industrialization of Bosnia-Hercegovina: 1878-1918. University of Washington Press. 201.  (ing.)
20. Sabrina Ramet (2008). "Nationalism and the 'Idiocy' of the Countryside: The Case of Serbia" (Serbia, Croatia and Slovenia at Peace and at War: Selected Writings, 1983-2007). LIT Verlag Münster. 74–76. ISBN 3-03735-912-9.  (ing.)
21. Zovko, 2007. səh. 17-18
22. Velikonja, 2003. səh. 130-135
23. Whose Bosnia? Nationalism and Political Imagination in the Balkans, 1840-1914. Ithaca and London: Cornell University Press. 2015. 160–198. ISBN 9780801453717.
24. Zovko, 2007. səh. 18
25. Zovko, 2007. səh. 18-19
26. Zovko, 2007. səh. 19
27. Zovko, 2007. səh. 19-20
28. Kapo, Midhat. ""Nacionalizam i obrazovanje: Studija slučaja Bosna i Hercegovina" / Nationalism and Education: Case Study Bosnia and Herzegovina" (ingilis).
29. Zovko, 2007. səh. 20
30. Zovko, 2007. səh. 20-21
31. Zovko, 2007. səh. 21
32. Zovko, 2007. səh. 21-22
33. Zovko, 2007. səh. 22
34. Zovko, 2007. səh. 22-23
35. Zovko, 2007. səh. 23-24
36. Zovko, 2007. səh. 24
37. Krišto, 2006. səh. 61
38. Zovko, 2007. səh. 24-25
39. Zovko, 2007. səh. 25
40. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 167. ISBN 9785916741216.  (rus.)
41. Džaja, Srećko M. (1994). Bosnien-Herzegowina in der österreichisch-ungarischen Epoche 1878-1918. Oldenbourg Wissenschaftsverlag. 45. ISBN 3-486-56079-4.  (alm.)
42. Okey, Robert. (1992). "State, Church and Nation in the Serbo-Croat Speaking Lands of the Habsburg Monarchy, 1850–1914" (Religion, State and Ethnic Groups). New York: University Press. 63. ISBN 1-85521-089-4.  (ing.)
43. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 158. ISBN 9785916741216.  (rus.)
44. "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. 492. ISBN 978-5-211-05388-5.  (rus.)
45. "Филимонова А.И. Босния и Герцеговина". Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. 160. ISBN 9785916741216.  (rus.)

Ədəbiyyat

• "Кузьмичёва Л.В. Босния и Герцеговина в 1878-1914 гг.". История южных и западных славян. 1. Москва: Издательство Московского университета. Матвеев Г.Ф., Ненашева З.С. 2008. ISBN 978-5-211-05388-5.
• Югославия в XX веке: очерки политической истории. М.: Индрик. К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. 2011. ISBN 9785916741216.
• Džaja, Srećko M. (1994). Bosnien-Herzegowina in der österreichisch-ungarischen Epoche 1878–1918. Oldenbourg Wissenschaftsverlag. ISBN 3-486-56079-4..
• Okey, Robert (1992). State, Church and Nation in the Serbo-Croat Speaking Lands of the Habsburg Monarchy, 1850–1914. New York University Press. ISBN 1-85521-089-4.
• Schachinger, Werner. (1996). Bošnjaci dolaze: Elitne trupe u K. und K. armiji. Cambi. ISBN 953-96716-1-2.
• Sugar, Peter F (1963). Industrialization of Bosnia-Hercegovina: 1878-1918. University of Washington Press.
• Zovko, Ljubomir (2007). Studije iz pravne povijesti Bosne i Hercegovine: 1878. - 1941 (Croatian). Mostar Universiteti. ISBN 978-9958-9271-2-6.
• Krišto, Jure (November 2006). "Ivo Pilar's Role in the Organization of Croats in Bosnia and Hercegovina". PILAR - Croatian Journal of Social Sciences and Humanities. Croatian History Institute (2). ISSN 1846-3010.
• Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. səh. 130. ISBN 1-58544-226-7.

Xarici keçidlər

• Oršolić, Tado. ""Sudjelovanje dalmatinskih postrojbi u zaposjedanju Bosne i Hercegovine 1878."" (xorvat). Radovi / Institute for historical sciences in Zadar. 2012-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 сентября 2012. (#parameter_ignored)
• "Austro-Hungarian rule" (ingilis). 2014-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-04-17. (#parameter_ignored_suggest)