fbpx
Wikipedia

Araz Türk Cümhuriyyəti

Avqust 16, 2021

Araz Türk Cümhuriyyəti — 1918-ci ilin noyabr ayının 3-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Osmanlı İmperiyasının dəstəyi ilə Əmir bəy Əkbərzadə tərəfindən Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsində və onun çevrəsindəki ərazilərdə yaradılmış dövlət qurumu.

Araz Türk Cümhuriyyəti
3 noyabr 1918–26 iyun 1919
Bayrağı
PaytaxtıNaxçıvan
Ən böyük şəhəriNaxçıvan, İğdır, Ordubad
Rəsmi dilləriTürk dili
Dini
İslam
İdarəetmə formasıParlamentli respublika
Nazirlər Şurasının sədri 
• 1918–1919
Əmir bəy Əkbərzadə
Tarixi 
• Yaranması
3 noyabr 1918
• Süqutu
26 iyun 1919
Ərazisi
Əhalisi
• Təxmini
1 milyon nəfər
İndi tərkibində Azərbaycan
Türkiyə
Ermənistan

Cümhuriyyətə qədərki dövrdə Naxçıvan

1826-1828-ci illərdə Rusiya imperiyası ilə Qacarlar arasında gedən müharibə Türkmənçay müqaviləsi ilə başa çatdı. İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiya tərəfindən işğal edilir. 1828-ci ilin martın 21-də Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ləğv edildi və bu xanlıqların ərazisində Qacar dövləti və Osmanlıdan köçürülməkdə olan ermənilər üçün qondarma "Erməni vilayəti" yaradıldı. Bu müqavilənin 15-ci bəndi əsas gətirilərək Qacarlar dövlətindən 10652 nəfər erməni köçürülür. 1830-cu ilin siyahıyaalınmasına əsasən bölgədə 13369 erməni vardı. Halbuki bölgənin müsəlman əhalisi 17.138 nəfər təşkil edirdi. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv edilir. Əvəzində təşkil edilən İrəvan qəzası Gürcü-İmeretin quberniyasının tərkibinə daxil edilir. 1849-cu ildə İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Yeni Bayazid qəzalarından ibarət İrəvan quberniyası təşkil edilir və 1917-ci ilə qədər bu struktur dəyişməz qalmışdır. 1918-ci ildə Azərbaycanın bir hissəsi olsa da, Andranik Ozanyan 1918-ci il 4 iyun Batum müqaviləsini tanımır və bölgənin istilasına çalışır. Zəngəzurun işğalı burda yaşayan Azərbaycanlıların qırğını ilə nəticələnir. İyulda daşnaklar Naxçıvanın Yaycı kəndini talan edirlər. İyulun 19-da Türk ordusu bölgəni geri alır. 30 oktyabrda Mudros müqaviləsidan sonra Türk Ordusu bölgəni tərk etməsi bura nəzarəti çətinləşdirdi. Ona görə də bölgədə 1918-ci ilin 3 noyabrında Araz Türk Cumhuriyyəti qurulur.

Cümhuriyyətin qurulması

 
Naxçıvan şəhərində Araz-Türk Respublikasının qərargahının yerləşdiyi bina

Cümhuriyyətin qurulmasının iki başlıca səbəbi var idi:

  1. Erməni-daşnakların bölgəyə dair əsassız ərazi iddialarını gerçəkləşdirmələrinə, burada öz hakimiyyətlərini yaratmalarına, yerli türk-müsəlman əhalisinin soyqırımına imkan verməmək.
  2. Qafqazda gedən proseslər və baş verən hadisələrlə əlaqədar Azərbaycandan müvəqqəti olaraq ayrı düşən Naxçıvan mahalının tezliklə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qatılmasına nail olmaq.

1918-ci il noyabrın sonunda yerli əhali Qafqazda altıncı olan Araz Cümhuriyyətinin müvəqqəti müstəqilliyini elan etdi. Bu Cümhuriyyət bir tərəfdən erməni iddialarını dəf etməyə, digər tərəfdən isə bütün əhalisinin həm din, həm də dil cəhətdən can atdığı Azərbaycanla birləşməni hazırlamağa cəhd edirdi. Araz-Türk Demokratik Cümhuriyyətinin elan edilməsi hələ lap keçmişlərdən regional müstəqilliyə can atan Naxçıvan diyarı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Yaradılmış hökumətin başında demokratik inkişaf tərəfdarı və yerli feodalların düşməni Əmir bəy dururdu. Əmir bəyə və onun tərəfdarlarına qarşı köhnə qaydaları saxlamağa can ayan iri bəylər və xanlar, Cəfərqulu xan çıxış edirdilər. Tanınmış və qədim xan nəslinə mənsub olan Cəfərqulu xan keçmiş xan hökumətini və əzəmətini bərpa etmək istəyən əhali arasında geniş şöhrət qazanmışdı və bu əhaliyə böyük təsir göstərə bilirdi. Onun oğlu, çar ordusu leyb-qvardiyasının geniş rotmistri Kəlbəli xan Rusiyanın yüksək hərbi mükafatlarını almışdı. Belə hesab edilirdi ki, Cəfərqulu xan və onun ətrafındakılar monarxiyalı Rusiyanın tərəfdarları idilər, lakin bunu daha dəqiqliklə təsdiq edən sənədlər tapılmamışdır. Cümhuriyyətin mərkəzi hökumət orqanı kimi hökumətxana yaradıldı, onun tərkibinə əsasən Milli Şuranın üzvləri daxil oldular. Bundan başqa Araz-Türk Cümhuriyyətinin Parlamenti yaradıldı, lakin Parlament fəaliyyətini genişləndirə bilmədi.

Ərazisi

Araz Türk Cumhuriyyətinin ərazisi 8696 km² təşkil edirdi. Cumhuriyyətin mərkəzi Naxçıvan şəhəri oldu. Onun ərazisində Naxçıvan, Şərur – Dərələyəz və Ordubad mahallarını, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Qəmərli, Mehri və s. bölgələr daxil idi.Bəzi müəlliflər cumhuriyyətin mərkəzinin İğdır şəhəri olduğunu söyləyirlər.

Dövlət strukturları-hakimiyyət orqanları

Araz Türk Cümhuriyyətində də siyasi durumun mürəkkəbliyinə görə geniş fəaliyyət göstərə bilməyən bir sıra dövlət strukturları-hakimiyyət orqanları mövcud olmuşdur. Onun parlamenti bölgədəki müsəlman milli şuralarının üzvlərindən ibarət idi. Araz Türk Cümhuriyyəti hökumətinə - Nazirlər Şurasına Əmir bəy Əkbərzadə başçılıq edirdi. Hökumətin tərkibinə isə İbrahim bəy Cahangirzadə - hərbi nazir; Əli bəy Qəmbər Bənyari - inzibati-ərazi işləri üzrə nazir; Həsən ağa Səfazadə - xarici işlər naziri; Məmməd Bəyzadə - ədliyyə naziri; Mirzə Hüseyn Mirzə Həsənzadə və Müfti Xoca Ekit Əfəndi daxil idilər. General Əli Əşrəf bəy hökumətə yardımçı olaraq seçilmişdi.

Könüllü xalq dəstələrinin təşkili

Araz Türk Cümhuriyyətinin hərbi naziri İbrahim bəy Cahangirzadənin rəhbərliyi ilə qısa müddətdə silahlı qüvvələr yaradılmışdı. Bu hərbi hissələr - könüllü xalq dəstələri 20 tabordan (batalyondan) ibarət idi. Həmin taborlardan 4-ü Naxçıvanda, 3-ü Şərur-Dərələyəzdə, digərləri isə Ordubad, Vedibasar, Qəmərli və s. ərazilərdə yerləşdirilmişdi. Tabor komandirlərindən Kəblə Muxtar (Nehrəm), Kəblə Kərim (Cəhri), İbrahimxəlil Axundov (Ordubad), Həsən Şahverdioğlu (Şərur-Dərələyəz) və b. Araz Türk Cümhuriyyəti ərazilərinin erməni quldur dəstələrinin silahlı basqınlarından müdafiəsində xüsusilə fərqlənmişdilər. Araz Türk Cümhuriyyətinin hərbi hissələrinin yaradılmasında və onların fəaliyyətinin təşkilində Osmanlı dövlətinin 9-cu ordusunun komandanı Yaqub Şevqi paşa və 9-cu diviziya komandiri polkovnik Rüştü bəyin böyük əməyi olmuşdu.

Araz Türk Cümhuriyyəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əlaqələri

Araz Türk Cümhuriyyəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışmış və ona qatılmaq üçün yollar aramışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən də müvafıq işlər görülmüşdü. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin təsisi haqqında qanun"da Azərbaycan Parlamentinə Naxçıvan, Şərur və Ordubaddan üç nəfər millət vəkilinin seçilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 7 dekabr 1918-ci il tarixli təntənəli iclasında Araz Türk Cümhuriyyətinin rəsmi nümayəndəsi Paşa Əliyev də iştirak etmişdi. O, diplomatik nümayəndələrin lojasında polkovnik Kokerel, Bakıdakı Qacar hökumətinin general-konsulu M. Səüdəl-Vəzara, maliyyə agenti Vəkil-əl-Mülk, Dağlılar hökumətinin nümayəndəsi A. Çermoyev, Dağlılar Respublikasının diplomatik nümayəndəsi A. Qantəmirov və Gürcüstan Respublikasının diplomatik nümayəndəsi İ. N. Karsivadze ilə yanaşı oturmuşdu. Araz-Türk Cümhuriyyətinin əhalisi Azərbaycan Parlamentinin açılışı haqqında xəbəri böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşıladı. O günlərdə özlərinin səlahiyyətli müvəkkili A. Hacıyevin imzası ilə Ordubad rayonunun əhalisi Azərbaycan Parlamentinə təbrik teleqramı göndərmiş, qarşıdakı çətin işdə ona müvəfəqiyyət arzulamış, onun “Qafqaz müsəlmanlarının arzularını doğruldacağına, öz fəaliyyəti ilə bizim də müstəqil yaşamağa layiq və öz taleyimizi həll etmək və hüquqlarımızı müdafiə etmək iqtidarında olduğumuzu bütün dünyaya sübut edəcəyinə” əmin olduqlarını bildirirdilər. Diqqətəlayiqdir ki, ordubadlılar bu Parlamenti “öz parlamenti” adlandırır və məlumat verirdilər ki, “onun yaradıcı işinə hər cür yardım etməyə hazırdırlar”.

Ordubad Milli Komitəsinin sədri Mir Hidayət Seyidzadənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə göndərdiyi 1918-ci il 22 dekabr tarixli bəyanatından bəlli olur ki, bölgədə siyasi birliyin - Araz Respublikasının yaradılması təşəbbüsü ilə Naxçıvan, Şərur müsəlmanları çıxış etmişlər və onların təklifi ilə bu prosesə ordubadlılar da qoşulmuşlar. Mir Hidayət Seyidzadə bu mühüm təşəbbüsü dəstəkləmələrini aşağıdakılarla əsaslandırmışdı:

  • Tiflisə və Gəncəyə yolların bağlanması;
  • Türklərin Ordubaddan getmələri ilə əlaqədar olaraq şəhərə yardım - ərzaq gətirilməsinin dayandırılması;
  • Bir sıra əngəllərin təşkilatı (Milli Komitəni) zəiflətməsi və kimə tabe olmağın, kimdən göstəriş almağın bilinməməsi;
  • Naxçıvan və Şərur müsəlmanlarının da bu cür vəziyyətə düçar olmaları və müsəlman - Araz dövlətini yaratmaq qərarına gəlinməsi;
  • Araz hökumətinin də Gəncə Hökuməti (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) ilə yaxınlaşmaq istəməsi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərovun hökumətin Baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyliyə ünvanladığı 1919-cu il 17 iyun tarixli məktubundan isə aydın olur ki, Osmanlı qoşunları Azərbaycandan getdikdən sonra Naxçıvan bölgəsinin Ermənistan tərəfindən işğal olunmaq təhlükəsi mahalın yerli əhalisinin Araz Cümhuriyyətini yaratmaqla, özünün müvəqqəti (yəni Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə birləşənədək) müstəqilliyini elan etməsiylə nəticələnmişdir.

Araz Türk Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurasının sədri Əmir bəy Əkbərzadə bölgə əhalisi arasında və siyasi dairələrdə çox bacarıqlı, vətənpərvər və millətsevər bir şəxsiyyət kimi dəyərləndirilirdi. Osmanlı dövlətinin Araz Türk Cümhuriyyəti hökuməti yanındakı daimi hərbi müşaviri Xəlil bəy, Kəlbalı xan, Cəfərqulu xan, Abbasqulu xan və b. da Cümhuriyyətin fəaliyyətinə yaxından yardım göstərənlərin sırasında idilər.

Araz Türk Cümhuriyyəti Bakıda fəaliyyət göstərən bir sıra ictimai siyasi qurumlarla da sıx əlaqələrə malik olmuşdur. Onun nümayəndəsi P.Bayrambəyov İrəvan quberniyası ictimai xadimlərinin 1919-cu il yanvarın 2-də keçirilən müşavirəsində iştirak və çıxış etmişdir. P.Bayrambəyov öz çıxışında keçmiş İrəvan mahalı müsəlmanlarının faciəli durumu və Araz Cümhuriyyətinin yaranması tarixi barədə ətraflı məlumat vermişdi. Həmin müşavirənin qərarında Ermənistan Respublikasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı yeridilən soyqırımı siyasətinə son qoyulması üçün tədbirlər görülməsi, bu məqsədlə də bölgəyə qarışıq tərkibli komissiya göndərilməsi, Bakıdakı ingilis general-qubernatoru Tomsonla müzakirələr aparılması, müvafıq qurumlara memorandumlar verilməsi və s. nəzərdə tutulurdu. Keçmiş İrəvan quberniyası müsəlmanlarının yenicə yaradılan "Həmyerlilər" cəmiyyətinin toplantısında (1919-cu il, 6 yanvar) isə Mirabbas Mirbağırovun xüsusi səlahiyyətlərlə bölgəyə ezam olunması və P.Bayrambəyovun Azərbaycan Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski ilə görüşünün keçirilməsi razılaşdırıldı. Qaçqınlara ayrılan bir milyon manat vəsaitdən 900000 manat Naxçıvana aparılmaq üçün P.Bayrambəyova verilmişdi.

Maraqlı fakt

Araz Türk Cümhuriyyətinin geniş səlahiyyətlərə malik olan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinə ezam edilən xüsusi nümayəndə heyəti 1919-cu il martın 8-də Naxçıvandan Bakıya gəlmişdi. Tərkibinə görkəmli şair və dramaturq Hüseyn Cavidin də daxil olduğu həmin nümayəndə heyəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi ilə müəyyən məsləhətləşmələr aparmışdı. Özünün çox ağır iqtisadi-maliyyə vəziyyətinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1919-cu ilə aid dövlət büdcəsində yalnız Ələt-Culfa dəmiryolunun tikintisinə 100.026.000 çervon vəsait ayırmışdı.

Cümhuriyyətin süqutu

Çox qısa bir zaman kəsiyində mövcud olan və fəaliyyət göstərən Araz Türk Cümhuriyyəti, əsasən, Naxçıvan bölgəsi və çevrəsinin ermənilərin güclü hərbi və siyasi - diplomatik təzyiqinə məruz qalması, bu dövrdə Azərbaycanda sözükeçən başlıca xarici qüvvənin (ingilislərin) Araz Türk Cümhuriyyətini dəstəkləməməsi və əslində, ermənipərəst mövqe tutması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Araz Türk Cümhuriyyəti ilə geniş əlaqələr yarada və ona yetərincə hərbi, siyasi, maliyyə yardımı göstərə bilməməsi və s. səbəblərə görə süquta uğradı. Araz Türk Cümhuriyyətinin süqutu ermənilərin 1919-cu ilin əvvəlində bölgəyə hücumları ilə bağlı yaranan ağır və mürəkkəb şəraitlə də əlaqəli idi.

İrəvan quberniyası müsəlmanları "Həmyerlilər" cəmiyyətinin 1919-cu ilin yanvar-fevralında bölgəyə göndərdiyi Mirabbas Mirbağırovun öz səfəri barədəki məruzəsindən məlum olur ki, birincisi, ermənilərin Qəmərliyə hücumu zamanı Araz Türk Cümhuriyyəti dağılmışdı, ikincisi, Kəlbalı xan 400 nəfərədək olan Naxçıvan dəstəsini toplayıb Şərur əhalisinin köməyinə getmiş, erməniləri darmadağın etdikdən sonra bölgədə Cəfərqulu xan, Kəlbalı xan və Kərim xan İrəvanskidən ibarət diktatura hökuməti yaranmışdı.Araz Türk Cümhuriyyətinin yaradılması və qısamüddətli fəaliyyəti böyük tarixi əhəmiyyətə malik idi. Bu Cümhuriyyət Şimali Azərbaycan üçün çox ağır və gərgin bir dövrdə Naxçıvan bölgəsi və çevrəsinin türk-müsəlman əhalisinin erməni işğalçılarına qarşı mübarizəyə səfərbərliyə alınmasında mühüm rol oynadı. Ən başlıcası isə, bu ərazilərin erməni daşnaklarının əlinə keçməsinə imkan verməməklə Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazi bütövlüyü təmin edildi.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • Araz-Türk Respublikası
  • Hacıyev A. Qars və Araz-Türk respublikalarının tarixində. Bakı, 1994
  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan. Naxçıvan-2010.
  • AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik İsmayıl HACIYEV- Araz-Türk Respublikası Naxçıvanın erməni işğalından qorunmasında mühüm rol oynamışdır (şərq qapısı qəzeti .26.01.2013)

İstinadlar

  1. "Dil". axc.preslib.az.
  2. "Фарид Алекберли. История государственного языка в Азербайджане". "Elm". History & Heritage Website.
  3. Полное собрание законов Российской империи (ПСЗРИ). Собр. второе, т. III, 1828, СПб., 1830, с. 272-273
  4. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998, səh. 25-32
  5. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa, Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998, səh. 18-24
  6. Naxçıvan qədimdən bu günümüzə qədər. (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu). Bakı, 2014, s.190
  7. ↑ Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 970, siy. 1, iş 215, v. 9 – 9 arx.
  8. Azərbaycan Respublikası MDƏYTA, f. 894, siy. 10, iş 178, v. 7.
  9. Макинское ханство. Новый Восток, книга 1, М., 1922, с. 343
  10. Г. Мадатов. Победа Советской власти в Нахичевани и образеование Нахичеванской АССР . Баку, 1968, c. 55
  11. Onk, Nizamettin (1996). Kafkasya'dan Anadolu'ya Iğdır Tarihi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. s. 22.
  12. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. iki cilddə. I cild. Baş redaktor Yaqub Mahmudov. Bakı: Lider nəşriyyat, 2004, s.123
  13. ↑ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s.124
  14. ↑ “Azərbaycan” qəzeti, 10 dekabr 1918.
  15. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s.124-125
  16. İsmayıl Hacıyev. Araz- Türk Respublikası. Naxçıvan:"Əcəmi" NPB, 2019,136s
  17. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s.125


Sitat səhvi: <ref> tags exist for a group named "Ş", but no corresponding <references group="Ş"/> tag was found

Avqust 16, 2021
araz, türk, cümhuriyyəti, 1918, ilin, noyabr, ayının, azərbaycan, xalq, cümhuriyyəti, osmanlı, imperiyasının, dəstəyi, ilə, əmir, bəy, əkbərzadə, tərəfindən, azərbaycanın, naxçıvan, bölgəsində, onun, çevrəsindəki, ərazilərdə, yaradılmış, dövlət, qurumu, noyabr. Araz Turk Cumhuriyyeti 1918 ci ilin noyabr ayinin 3 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Osmanli Imperiyasinin desteyi ile Emir bey Ekberzade terefinden Azerbaycanin Naxcivan bolgesinde ve onun cevresindeki erazilerde yaradilmis dovlet qurumu Araz Turk Cumhuriyyeti3 noyabr 1918 26 iyun 1919BayragiPaytaxtiNaxcivanEn boyuk seheriNaxcivan Igdir OrdubadResmi dilleriTurk dili S 1 2 DiniIslamIdareetme formasiParlamentli respublikaNazirler Surasinin sedri 1918 1919Emir bey EkberzadeTarixi Yaranmasi3 noyabr 1918 Suqutu26 iyun 1919ErazisiEhalisi Texmini1 milyon neferSelefi XelefiZaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasi Azerbaycan Xalq CumhuriyyetiErmenistan Respublikasi 1918 1920 Indi terkibindeAzerbaycan Turkiye Ermenistan Mundericat 1 Cumhuriyyete qederki dovrde Naxcivan 2 Cumhuriyyetin qurulmasi 3 Erazisi 4 Dovlet strukturlari hakimiyyet orqanlari 5 Konullu xalq destelerinin teskili 6 Araz Turk Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile elaqeleri 7 Maraqli fakt 8 Cumhuriyyetin suqutu 9 Hemcinin bax 10 Xarici kecidler 11 IstinadlarCumhuriyyete qederki dovrde Naxcivan Redakte1826 1828 ci illerde Rusiya imperiyasi ile Qacarlar arasinda geden muharibe Turkmencay muqavilesi ile basa catdi Irevan ve Naxcivan xanliqlari Rusiya terefinden isgal edilir 1828 ci ilin martin 21 de Azerbaycanin Irevan ve Naxcivan xanliqlari legv edildi ve bu xanliqlarin erazisinde Qacar dovleti ve Osmanlidan kocurulmekde olan ermeniler ucun qondarma Ermeni vilayeti yaradildi 3 Bu muqavilenin 15 ci bendi esas getirilerek Qacarlar dovletinden 10652 nefer ermeni kocurulur 4 1830 cu ilin siyahiyaalinmasina esasen bolgede 13369 ermeni vardi Halbuki bolgenin muselman ehalisi 17 138 nefer teskil edirdi 1840 ci ilde Ermeni vilayeti legv edilir Evezinde teskil edilen Irevan qezasi Gurcu Imeretin quberniyasinin terkibine daxil edilir 1849 cu ilde Irevan Aleksandropol Naxcivan Ordubad ve Yeni Bayazid qezalarindan ibaret Irevan quberniyasi teskil edilir ve 1917 ci ile qeder bu struktur deyismez qalmisdir 5 1918 ci ilde Azerbaycanin bir hissesi olsa da Andranik Ozanyan 1918 ci il 4 iyun Batum muqavilesini tanimir ve bolgenin istilasina calisir Zengezurun isgali burda yasayan Azerbaycanlilarin qirgini ile neticelenir Iyulda dasnaklar Naxcivanin Yayci kendini talan edirler 6 Iyulun 19 da Turk ordusu bolgeni geri alir 30 oktyabrda Mudros muqavilesidan sonra Turk Ordusu bolgeni terk etmesi bura nezareti cetinlesdirdi Ona gore de bolgede 1918 ci ilin 3 noyabrinda Araz Turk Cumhuriyyeti qurulur Cumhuriyyetin qurulmasi Redakte Naxcivan seherinde Araz Turk Respublikasinin qerargahinin yerlesdiyi bina Cumhuriyyetin qurulmasinin iki baslica sebebi var idi Ermeni dasnaklarin bolgeye dair esassiz erazi iddialarini gerceklesdirmelerine burada oz hakimiyyetlerini yaratmalarina yerli turk muselman ehalisinin soyqirimina imkan vermemek Qafqazda geden prosesler ve bas veren hadiselerle elaqedar Azerbaycandan muveqqeti olaraq ayri dusen Naxcivan mahalinin tezlikle Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetine qatilmasina nail olmaq 1918 ci il noyabrin sonunda yerli ehali Qafqazda altinci olan Araz Cumhuriyyetinin muveqqeti musteqilliyini elan etdi Bu Cumhuriyyet bir terefden ermeni iddialarini def etmeye diger terefden ise butun ehalisinin hem din hem de dil cehetden can atdigi Azerbaycanla birlesmeni hazirlamaga cehd edirdi 7 Araz Turk Demokratik Cumhuriyyetinin elan edilmesi hele lap kecmislerden regional musteqilliye can atan Naxcivan diyari ucun boyuk ehemiyyet kesb edirdi Yaradilmis hokumetin basinda demokratik inkisaf terefdari ve yerli feodallarin dusmeni Emir bey dururdu 8 Emir beye ve onun terefdarlarina qarsi kohne qaydalari saxlamaga can ayan iri beyler ve xanlar Ceferqulu xan cixis edirdiler Taninmis ve qedim xan nesline mensub olan Ceferqulu xan kecmis xan hokumetini ve ezemetini berpa etmek isteyen ehali arasinda genis sohret qazanmisdi ve bu ehaliye boyuk tesir gostere bilirdi Onun oglu car ordusu leyb qvardiyasinin genis rotmistri Kelbeli xan Rusiyanin yuksek herbi mukafatlarini almisdi Bele hesab edilirdi ki Ceferqulu xan ve onun etrafindakilar monarxiyali Rusiyanin terefdarlari idiler 9 lakin bunu daha deqiqlikle tesdiq eden senedler tapilmamisdir Cumhuriyyetin merkezi hokumet orqani kimi hokumetxana yaradildi onun terkibine esasen Milli Suranin uzvleri daxil oldular Bundan basqa Araz Turk Cumhuriyyetinin Parlamenti yaradildi lakin Parlament fealiyyetini genislendire bilmedi 10 Erazisi RedakteAraz Turk Cumhuriyyetinin erazisi 8696 km teskil edirdi Cumhuriyyetin merkezi Naxcivan seheri oldu Onun erazisinde Naxcivan Serur Dereleyez ve Ordubad mahallarini Serdarabad Uluxanli Vedibasar Qemerli Mehri ve s bolgeler 7 daxil idi Bezi muellifler cumhuriyyetin merkezinin Igdir seheri oldugunu soyleyirler 11 Dovlet strukturlari hakimiyyet orqanlari RedakteAraz Turk Cumhuriyyetinde de siyasi durumun murekkebliyine gore genis fealiyyet gostere bilmeyen bir sira dovlet strukturlari hakimiyyet orqanlari movcud olmusdur Onun parlamenti bolgedeki muselman milli suralarinin uzvlerinden ibaret idi Araz Turk Cumhuriyyeti hokumetine Nazirler Surasina Emir bey Ekberzade basciliq edirdi Hokumetin terkibine ise Ibrahim bey Cahangirzade herbi nazir Eli bey Qember Benyari inzibati erazi isleri uzre nazir Hesen aga Sefazade xarici isler naziri Memmed Beyzade edliyye naziri Mirze Huseyn Mirze Hesenzade ve Mufti Xoca Ekit Efendi daxil idiler General Eli Esref bey hokumete yardimci olaraq secilmisdi 12 Konullu xalq destelerinin teskili RedakteAraz Turk Cumhuriyyetinin herbi naziri Ibrahim bey Cahangirzadenin rehberliyi ile qisa muddetde silahli quvveler yaradilmisdi Bu herbi hisseler konullu xalq desteleri 20 tabordan batalyondan ibaret idi Hemin taborlardan 4 u Naxcivanda 3 u Serur Dereleyezde digerleri ise Ordubad Vedibasar Qemerli ve s erazilerde yerlesdirilmisdi Tabor komandirlerinden Keble Muxtar Nehrem Keble Kerim Cehri Ibrahimxelil Axundov Ordubad Hesen Sahverdioglu Serur Dereleyez ve b Araz Turk Cumhuriyyeti erazilerinin ermeni quldur destelerinin silahli basqinlarindan mudafiesinde xususile ferqlenmisdiler Araz Turk Cumhuriyyetinin herbi hisselerinin yaradilmasinda ve onlarin fealiyyetinin teskilinde Osmanli dovletinin 9 cu ordusunun komandani Yaqub Sevqi pasa ve 9 cu diviziya komandiri polkovnik Rustu beyin boyuk emeyi olmusdu 13 Araz Turk Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile elaqeleri RedakteAraz Turk Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile six elaqeler yaratmaga calismis ve ona qatilmaq ucun yollar aramisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumeti terefinden de muvafiq isler gorulmusdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin tesisi haqqinda qanun da Azerbaycan Parlamentine Naxcivan Serur ve Ordubaddan uc nefer millet vekilinin secilmesi nezerde tutulmusdu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin 7 dekabr 1918 ci il tarixli tenteneli iclasinda Araz Turk Cumhuriyyetinin resmi numayendesi Pasa Eliyev de istirak etmisdi O diplomatik numayendelerin lojasinda polkovnik Kokerel Bakidaki Qacar hokumetinin general konsulu M Seudel Vezara maliyye agenti Vekil el Mulk Daglilar hokumetinin numayendesi A Cermoyev Daglilar Respublikasinin diplomatik numayendesi A Qantemirov ve Gurcustan Respublikasinin diplomatik numayendesi I N Karsivadze ile yanasi oturmusdu Araz Turk Cumhuriyyetinin ehalisi Azerbaycan Parlamentinin acilisi haqqinda xeberi boyuk ruh yuksekliyi ile qarsiladi O gunlerde ozlerinin selahiyyetli muvekkili A Haciyevin imzasi ile Ordubad rayonunun ehalisi Azerbaycan Parlamentine tebrik teleqrami gondermis qarsidaki cetin isde ona muvefeqiyyet arzulamis onun Qafqaz muselmanlarinin arzularini dogruldacagina oz fealiyyeti ile bizim de musteqil yasamaga layiq ve oz taleyimizi hell etmek ve huquqlarimizi mudafie etmek iqtidarinda oldugumuzu butun dunyaya subut edeceyine emin olduqlarini bildirirdiler 14 Diqqetelayiqdir ki ordubadlilar bu Parlamenti oz parlamenti adlandirir ve melumat verirdiler ki onun yaradici isine her cur yardim etmeye hazirdirlar 14 Ordubad Milli Komitesinin sedri Mir Hidayet Seyidzadenin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyskiye gonderdiyi 1918 ci il 22 dekabr tarixli beyanatindan belli olur ki bolgede siyasi birliyin Araz Respublikasinin yaradilmasi tesebbusu ile Naxcivan Serur muselmanlari cixis etmisler ve onlarin teklifi ile bu prosese ordubadlilar da qosulmuslar Mir Hidayet Seyidzade bu muhum tesebbusu desteklemelerini asagidakilarla esaslandirmisdi Tiflise ve Genceye yollarin baglanmasi Turklerin Ordubaddan getmeleri ile elaqedar olaraq sehere yardim erzaq getirilmesinin dayandirilmasi Bir sira engellerin teskilati Milli Komiteni zeifletmesi ve kime tabe olmagin kimden gosteris almagin bilinmemesi Naxcivan ve Serur muselmanlarinin da bu cur veziyyete ducar olmalari ve muselman Araz dovletini yaratmaq qerarina gelinmesi Araz hokumetinin de Gence Hokumeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile yaxinlasmaq istemesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti xarici isler naziri Memmed Yusif Ceferovun hokumetin Bas naziri Nesib bey Yusifbeyliye unvanladigi 1919 cu il 17 iyun tarixli mektubundan ise aydin olur ki Osmanli qosunlari Azerbaycandan getdikden sonra Naxcivan bolgesinin Ermenistan terefinden isgal olunmaq tehlukesi mahalin yerli ehalisinin Araz Cumhuriyyetini yaratmaqla ozunun muveqqeti yeni Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile birlesenedek musteqilliyini elan etmesiyle neticelenmisdir Araz Turk Cumhuriyyetinin Nazirler Surasinin sedri Emir bey Ekberzade bolge ehalisi arasinda ve siyasi dairelerde cox bacariqli vetenperver ve milletsever bir sexsiyyet kimi deyerlendirilirdi Osmanli dovletinin Araz Turk Cumhuriyyeti hokumeti yanindaki daimi herbi musaviri Xelil bey Kelbali xan Ceferqulu xan Abbasqulu xan ve b da Cumhuriyyetin fealiyyetine yaxindan yardim gosterenlerin sirasinda idiler 13 Araz Turk Cumhuriyyeti Bakida fealiyyet gosteren bir sira ictimai siyasi qurumlarla da six elaqelere malik olmusdur Onun numayendesi P Bayrambeyov Irevan quberniyasi ictimai xadimlerinin 1919 cu il yanvarin 2 de kecirilen musaviresinde istirak ve cixis etmisdir P Bayrambeyov oz cixisinda kecmis Irevan mahali muselmanlarinin facieli durumu ve Araz Cumhuriyyetinin yaranmasi tarixi barede etrafli melumat vermisdi Hemin musavirenin qerarinda Ermenistan Respublikasinda turk muselman ehaliye qarsi yeridilen soyqirimi siyasetine son qoyulmasi ucun tedbirler gorulmesi bu meqsedle de bolgeye qarisiq terkibli komissiya gonderilmesi Bakidaki ingilis general qubernatoru Tomsonla muzakireler aparilmasi muvafiq qurumlara memorandumlar verilmesi ve s nezerde tutulurdu Kecmis Irevan quberniyasi muselmanlarinin yenice yaradilan Hemyerliler cemiyyetinin toplantisinda 1919 cu il 6 yanvar ise Mirabbas Mirbagirovun xususi selahiyyetlerle bolgeye ezam olunmasi ve P Bayrambeyovun Azerbaycan Cumhuriyyeti Nazirler Surasinin sedri Feteli xan Xoyski ile gorusunun kecirilmesi razilasdirildi Qacqinlara ayrilan bir milyon manat vesaitden 900000 manat Naxcivana aparilmaq ucun P Bayrambeyova verilmisdi 13 Maraqli fakt RedakteAraz Turk Cumhuriyyetinin genis selahiyyetlere malik olan ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetine ezam edilen xususi numayende heyeti 1919 cu il martin 8 de Naxcivandan Bakiya gelmisdi Terkibine gorkemli sair ve dramaturq Huseyn Cavidin de daxil oldugu hemin numayende heyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti rehberliyi ile mueyyen meslehetlesmeler aparmisdi Ozunun cox agir iqtisadi maliyye veziyyetine baxmayaraq Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti 1919 cu ile aid dovlet budcesinde yalniz Elet Culfa demiryolunun tikintisine 100 026 000 cervon vesait ayirmisdi 15 Cumhuriyyetin suqutu RedakteCox qisa bir zaman kesiyinde movcud olan ve fealiyyet gosteren Araz Turk Cumhuriyyeti esasen Naxcivan bolgesi ve cevresinin ermenilerin guclu herbi ve siyasi diplomatik tezyiqine meruz qalmasi bu dovrde Azerbaycanda sozukecen baslica xarici quvvenin ingilislerin Araz Turk Cumhuriyyetini desteklememesi ve eslinde ermeniperest movqe tutmasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Araz Turk Cumhuriyyeti ile genis elaqeler yarada ve ona yeterince herbi siyasi maliyye yardimi gostere bilmemesi ve s sebeblere gore suquta ugradi Araz Turk Cumhuriyyetinin suqutu ermenilerin 1919 cu ilin evvelinde bolgeye hucumlari ile bagli yaranan agir ve murekkeb seraitle de elaqeli idi Irevan quberniyasi muselmanlari Hemyerliler cemiyyetinin 1919 cu ilin yanvar fevralinda bolgeye gonderdiyi Mirabbas Mirbagirovun oz seferi baredeki meruzesinden melum olur ki birincisi ermenilerin Qemerliye hucumu zamani Araz Turk Cumhuriyyeti dagilmisdi ikincisi Kelbali xan 400 neferedek olan Naxcivan destesini toplayib Serur ehalisinin komeyine getmis ermenileri darmadagin etdikden sonra bolgede Ceferqulu xan Kelbali xan ve Kerim xan Irevanskiden ibaret diktatura hokumeti yaranmisdi 16 Araz Turk Cumhuriyyetinin yaradilmasi ve qisamuddetli fealiyyeti boyuk tarixi ehemiyyete malik idi Bu Cumhuriyyet Simali Azerbaycan ucun cox agir ve gergin bir dovrde Naxcivan bolgesi ve cevresinin turk muselman ehalisinin ermeni isgalcilarina qarsi mubarizeye seferberliye alinmasinda muhum rol oynadi En baslicasi ise bu erazilerin ermeni dasnaklarinin eline kecmesine imkan vermemekle Azerbaycan Cumhuriyyetinin erazi butovluyu temin edildi 17 Hemcinin bax RedakteAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Naxcivan General Qubernatorlugu Cenub Qerbi Qafqaz Turk Cumhuriyyeti Ermeniler Terefinden Qetle Yetirilen Sehid Turkler Abidesi ve Muzeyi Naxcivan bolgesinde soyqirimlar 1917 1920 ci iller Zengezur qezasinda soyqirimlar 1918 1920 Xarici kecidler RedakteAraz Turk Respublikasi Haciyev A Qars ve Araz Turk respublikalarinin tarixinde Baki 1994 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Naxcivan Naxcivan 2010 AMEA Naxcivan Bolmesinin sedri akademik Ismayil HACIYEV Araz Turk Respublikasi Naxcivanin ermeni isgalindan qorunmasinda muhum rol oynamisdir serq qapisi qezeti 26 01 2013 Istinadlar Redakte Dil axc preslib az Farid Alekberli Istoriya gosudarstvennogo yazyka v Azerbajdzhane Elm History amp Heritage Website Polnoe sobranie zakonov Rossijskoj imperii PSZRI Sobr vtoroe t III 1828 SPb 1830 s 272 273 Vaqif Arzumanli Nazim Mustafa Tarixin qara sehifeleri Baki 1998 seh 25 32 Vaqif Arzumanli Nazim Mustafa Tarixin qara sehifeleri Baki 1998 seh 18 24 Naxcivan qedimden bu gunumuze qeder Naxcivan Muxtar Respublikasinin 90 illiyine hesr olunmus meqaleler toplusu Baki 2014 s 190 1 2 Azerbaycan Respublikasi MDEYTA f 970 siy 1 is 215 v 9 9 arx Azerbaycan Respublikasi MDEYTA f 894 siy 10 is 178 v 7 Makinskoe hanstvo Novyj Vostok kniga 1 M 1922 s 343 G Madatov Pobeda Sovetskoj vlasti v Nahichevani i obrazeovanie Nahichevanskoj ASSR Baku 1968 c 55 Onk Nizamettin 1996 Kafkasya dan Anadolu ya Igdir Tarihi Istanbul Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi s 22 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi iki cildde I cild Bas redaktor Yaqub Mahmudov Baki Lider nesriyyat 2004 s 123 1 2 3 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild s 124 1 2 Azerbaycan qezeti 10 dekabr 1918 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild s 124 125 Ismayil Haciyev Araz Turk Respublikasi Naxcivan Ecemi NPB 2019 136s Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild s 125 Sitat sehvi lt ref gt tags exist for a group named S but no corresponding lt references group S gt tag was foundMenbe https az wikipedia org w index php title Araz Turk Cumhuriyyeti amp oldid 5887444, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.