Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Almanların Qafqaza ekspedisiyası 1918-ci il mayın sonlarında I Dünya Müharibəsində Qafqaz yürüşü zamanı Almaniya İmperiyası tərəfindən keçmiş Rusiya ərazisi olan Zaqafqaziyaya göndərilmiş hərbi ekspedisiya idi. Onun əsas məqsədi Gürcüstan Demokratik Respublikasında sabitlik yaradaraq almaniyayönlü hökumət formalaşdırmaq və Osmanlı İmperiyasının Abşeron yarımadasındakı neft ehtiyatlarına çıxışının qarşısını almaqla Almaniya üçün neft tədarükünü təmin etmək idi.
| Almaniyanın Qafqaz ekspedisiyası | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Tarix | 8 İyun - 21 Oktyabr 1918 | |||
| Yeri | Qafqaziya | |||
| Nəticəsi | Almanlar geri çəkilir | |||
| Münaqişə tərəfləri | ||||
| ||||
| Komandan(lar) | ||||
| ||||
| Tərəflərin qüvvəsi | ||||
| ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | ||||
Fon
5 dekabr 1917-ci ildə ruslar və Osmanlılar tərəfindən Ərzincan Sülh müqaviləsi imzalandı, Bununla da Rusiya ilə Osmanlı İmperatorluğu arasındakı Orta Şərq Cəbhəsi və Qafqaz Cəbhəsində silahlı qarşıdurmalara son qoyuldu.İttihad və Tərəqqi Komitəsi Osmanlı-Rus dostluq müqaviləsinin imzalanması (1918-ci il 1 yanvar) ilə bolşeviklərlə ittifaq qurmaq üçün hərəkətə keçdi. 1918-ci il yanvarın 11-də Lenin və Stalin tərəfindən "Ermənistan haqqında" xüsusi fərman imzalanmış və bu fərman əsasında keçmiş çar ordusunda təlim keçmiş 100 mindən çox erməni Osmanlı maraqlarına qarşı əməliyyatlar aparmaq üçün silahlandırılaraq Qafqazdan Anadoluya qaytarılmışdır. 1918-ci il yanvarın 20-də Təlat paşa erməni ordusunun legionlarını silahlandıran bolşeviklərə qarşı rəsmi etiraz etdi. Daha sonralar Nikolay Nikolayeviç Yudeniçin Rusiya Qafqaz Ordusunun yerini bolşeviklər və ermənilər tutacaqdı.
1918-ci il martın 3-də Ərzincan atəşkəsindən dərhal sonra Rusiyanın I Dünya Müharibəsindən çıxması ilə bağlı Brest-Litovsk müqaviləsi imzalandı.1918-ci il mart-aprel ayları arasında Osmanlı İmperiyası iləZaqafqaziya Seyminin nümayəndə heyəti arasında Trabzon sülh konfransı keçirildi. Ənvər paşa danışıqların sonunda Brest-Litovskda Şərqi Anadolu vilayətlərinin Osmanlının ərazisi kimi tanınması müqabilində Qafqazdakı bütün türk ambisiyalarından əl çəkməyi təklif etdi. Brest-Litovsk müqaviləsi vətəndaş müharibəsində iştirak edən bolşeviklərə bir qədər rahatlıq verdi. Lakin Bakının neft mədənləri rusların nəzarətində deyildi və Almaniyanın neftə tələbatı həmişəkindən daha yüksək idi. 1918-ci il martın 30-dan aprelin 2-dək bolşevik sovetlərinin güclü dəstəyi ilə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının Bakı qubernatorluğunun Bakı şəhərində və ona bitişik ərazilərində minlərlə azərbaycanlı və digər müsəlman daşnaklar tərəfindən kütləvi şəkildə qətlə yetirildi. Bu hadisə Mart günləri və ya Mart hadisələri kimi tanınır.
Aprelin 5-də Zaqafqaziya nümayəndə heyətinin rəhbəri Akaki Çxenkeli Brest-Litovsk müqaviləsini sonrakı danışıqlar üçün əsas kimi qəbul etdi və rəhbər orqanları bu mövqeyi qəbul etməyə çağırdı.Tiflisdə hökm sürən əhval-ruhiyyə çox fərqli idi. Ermənilər Gürcüstana bu mövqedən imtina etməklə bağlı təzyiq göstərirdilər. Onlar Osmanlı İmperiyası ilə öz aralarında münaqişəli vəziyyətin olduğunu bəyan edirdilər. Beləliklə yaranmış fikir ayrılıqları fonunda döyüşlər yenidən başladı və Vehip Paşanın başçılığı altında Osmanlı qoşunları şərqdə yeni torpaqları ələ keçirərək müharibədən əvvəlki sərhədlərinə qayıtdılar.
Mayın 11-də Batumda yeni sülh konfransı keçirildi. Bu konfransda Osmanlılar öz tələblərini Tiflisi, o cümlədən Aleksandropol və Eçmiədzin, həmçinin Qars və Culfanı Bakı ilə birləşdirəcək dəmir yolunun çəkilməsini istəyirdilər. Respublikanın nümayəndə heyətinin erməni və gürcü üzvləri bu təklifə birmənalı yanaşmadı. Mayın 21-dən başlayaraq Osmanlı ordusu yenidən irəlilədi. Münaqiişənin sonrakı mərhələsi Sərdarabad döyüşü (21–29 may), Kara Killisse döyüşü (1918) (24–28 may) və Baş Abaran döyüşü (21–24 may) ilə nəticələndi. 1918-ci il mayın 28-də Gürcüstan Almaniya ilə Poti müqaviləsini imzaladı və almanları Rusiya inqilabından sonrakı təxribata və Osmanlının hərbi irəliləyişlərinə qarşı qoruyucu kimi görərək, alman ekspedisiyasının perspektivini alqışladı.
Hərbi qüvvələr
Ekspedisiya demək olar ki, yalnız Bavariya qoşunlarından ibarət idi və onun tərkibinə 29-cu Bavariya piyada alayı (7-ci və 9-cu Yager batalyonları), 10-cu Şturm batalyonu, 1 pulemyot dəstəsi və minaatan176 tərəfindən gücləndirilmiş 7-ci Bavariya Süvari Briqadası daxil idi. 3000 nəfərdən ibarət komanda general-mayor Fridrix Freyherr Kress fon Kressenşteyn tərəfindən idarə olunurdu. General Erix Ludendorff da ekspedisiyanın nəzarəti və təşkili ilə məşğul idi; O, Berlində gürcü nümayəndələri ilə görüşüb, onlara Kayzer II Vilhelmi görüşmək üçün müşayiət etdi. Qafqaz gürcülərindən başqa İmperator Alman Ordusunun gürcü legionunda xidmət edən gürcülər də var idi. Bu zabit və əsgərlərin çoxu xüsusi olaraq alman hərbi qulluqçuları üçün verilən Gürcüstan Kraliça Tamar ordeni ilə təltif edilmişdi. Bu qüvvə dəniz yolu ilə Krımdan Gürcüstanın Qara dəniz limanına 1918-ci il iyunun 8-də eniş etdiyi Poti limanına yerləşdirildi və daha sonra Suriya və Ukraynadan hərbi missiya yerinə yetirən alman qüvvələri də Gürcüstanda xidmətə cəlb edildi.
Osmanlı İmperiyasının bölgədə Üçüncü Ordusu da öz mövcudluğunu qoruyurdu.
Ekspedisiya
Öncəsi
İyunun 4-də İrəvanın 7 kilometrliyinə və Eçmiədzinin 10 kilometriliyinə qədər irəliləmiş Osmanlı Üçüncü Ordusunun təzyiqləri altında, Birinci Ermənistan Respublikası Batum müqaviləsini imzalamağa məcbur oldu.
İyunun 10-da alman qüvvələri Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə gəldi və şəhərin əsas magistralında Almaniya-Gürcüstan birgə hərbi paradını keçirdi. Alman ekspedisiyasına tezliklə Rusiyadakı keçmiş alman hərbi əsirləri və 19-cu əsrin ortalarında Gürcüstanda məskunlaşmış Vürtemberq kolonistləri də qoşuldu. Birləşmiş alman-gürcü qarnizonları Gürcüstanın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Poti, Oçamçire, Kutaisi və Borçalıda yerləşdirilmişdi.
Atışma
Alman qoşunlarının Gürcüstana gəlişi Qafqazın nüfuzu və ehtiyatları, xüsusən də Bakı yaxınlığındakı və Xəzər dənizi üzərindəki neft yataqları və Qara dənizdə Batumi ilə əlaqəli dəmir yolu və boru kəmərləri uğrunda artan Alman-Türkiyə rəqabəti ilə eyni vaxta təsadüf etdi (Bakı-Batumi boru kəməri). 1918-ci il iyunun əvvəlində Vehip Paşanın başçılığı ilə Osmanlı 3-cü Ordusu Tiflisə gedən əsas yolda hücum intensivliyini artırdı və ortaq alman-gürcü qüvvələri ilə qarşı-qarşıya gəldi.
İyunun 10-da türklər hücuma keçərək çoxlu əsir götürdülər, bunun cavabında Berlindən Osmanlı İmperiyasındana qoşunlarını geri çəkməsi ilə bağlı rəsmi xəbərdarlıq gəldi.Hans fon Sektt Gürcüstana göndərildi və Batumidə Ənvər Paşa ilə görüşdü. Osmanlı hökuməti Vehip Paşanı işindən uzaqlaşdırdı, hərbi əməliyyatlar təxirə salındı, beləliklə Osmanlı Batumi-Tiflis-Bakı dəmir yolu və onunla əlaqəli boru kəməri uğrunda Almaniyanın təzyiqinə boyun əyməli oldu. Osmanlılar İranın şimal-qərbində ingilis qüvvələrinə qarşı blokadaya alınmaqla öz strateji istiqamətlərini Azərbaycana istiqamətləndirdilər.Nuru Paşa Osmanlı Qafqaz İslam Ordusunun idarəçiliyinə rəhbərlik edirdi.
Bakıya gedən yolda
Bakıya doğru irəliləmək üçün Balkanlardan və Ukraynadan iki əlavə alman diviziyası köçürüldü. Eyni zamanda, Almaniya Moskvadakı bolşevik hökumətinə maliyyə yardımı edirdi və Bakı neftinə zəmanətli çıxış müqabilində Osmanlı İslam Ordusuna Bakıya doğru hərbi əməliyyatlarını dayandırmağı təklif edirdi. Avqustun 27-də Moskvada bolşevik hökuməti ilə Almaniya arasında bağlanmış müqaviləyə əsasən, sonuncu Bakı neft hasilatının dörddə birini almalı idi ki, bu da Xəzər dənizi vasitəsilə və aşağı Volqadan yuxarı Ukraynadakı almanların dəstəklədiyi qüvvələrə göndərəcəkdi.
Alman hökuməti Osmanlıdan Azərbaycana hücumu dayandırmağı xahiş etdi. Ənvər Paşa bu tələbə məhəl qoymadı. Bakı döyüşündən sonra Nuru Paşanın başçılığı ilə Osmanlı İslam Ordusu 1918-ci il sentyabrın 15-də şəhəri ələ keçirdi.
Sentyabrın 17-də Bakı Kommunasının şəhəri tərk edən qüvvələri ilə birlikdə Biçeraxovun dəstəsi və polkovnik Fridrix fon der Holtsun rəhbərlik etdiyi alman Qafqaz ekspedisiyası bir araya gəldi. Qriqori Korqanov Bakı döyüşündə iştirak edən gürcü kommunist fəalı, Rusiya inqilabı zamanı Azərbaycandakı 26 Bakı komissarları və bolşevik partiyasının rəhbərlərindən biri idi. Lakin Almaniyada həmin ayın sonunda başlayan ağır siyasi böhran Qafqaz ekspedisiyasını uğursuzluğa düçar etdi.
Sonrası
Oktyabrın 21-də Almaniya hökuməti bütün qoşunların bölgədən çıxarılmasını əmr etdi. Göyərtəsində alman əsgərləri olan sonuncu gəmi 1918-ci il dekabrın 13-də Gürcüstanın Poti şəhərindən yola düşdü. Beləliklə, onlar 1919-cu ilin aprelində I Dünya Müharibəsində həqiqi xidmətdən vətənə qayıdan sonuncu alman hərbi birləşməsi oldu.
İstinadlar
- , Russian Azerbaijan 1905–1920, page 119
- McMeekin, Sean. The Berlin-Baghdad Express: Ottoman Empire and Germany's bid for World Power. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press of the Harvard University Press. 2010. ISBN .Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; "McMeekin" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - McMeekin, Sean. The Ottoman Endgame: War, Revolution, and the Making of the Modern Middle East, 1908 – 1923. . October 13, 2015. ISBN .
- Ezel Kural Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Page 326
- Richard Hovannisian "The Armenian people from ancient to modern times" Pages 292–293
- (1962). A Modern History of Georgia, p. 207–8. London: Weidenfeld and Nicolson.
- Erickson, Edward J. (2000) , p. 233
- Lang (1962), p. 182
- Erickson (2000), p. 186
- Briton Cooper. Busch (1976), Mudros to Lausanne: Britain’s Frontier in West Asia, 1918–1923, page 22. SUNY Press, ISBN
- Erickson (2000), p. 187
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Almanlarin Qafqaza ekspedisiyasi 1918 ci il mayin sonlarinda I Dunya Muharibesinde Qafqaz yurusu zamani Almaniya Imperiyasi terefinden kecmis Rusiya erazisi olan Zaqafqaziyaya gonderilmis herbi ekspedisiya idi Onun esas meqsedi Gurcustan Demokratik Respublikasinda sabitlik yaradaraq almaniyayonlu hokumet formalasdirmaq ve Osmanli Imperiyasinin Abseron yarimadasindaki neft ehtiyatlarina cixisinin qarsisini almaqla Almaniya ucun neft tedarukunu temin etmek idi Almaniyanin Qafqaz ekspedisiyasiTarix 8 Iyun 21 Oktyabr 1918Yeri QafqaziyaNeticesi Almanlar geri cekilirMunaqise terefleriOsmanli dovleti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Borcalilar Gurcustan Demokratik Respublikasi Alman ImperiyasiRusiya SFSRKomandan lar Mehmet Vehib pasa Emin aga Acalov Fridrix Freyherr Kress fon Kressensteyn Qiorqi KvinitadzeTereflerin quvvesibilinmir 3 00022 000 Vikianbarda elaqeli mediafayllarFon5 dekabr 1917 ci ilde ruslar ve Osmanlilar terefinden Erzincan Sulh muqavilesi imzalandi Bununla da Rusiya ile Osmanli Imperatorlugu arasindaki Orta Serq Cebhesi ve Qafqaz Cebhesinde silahli qarsidurmalara son qoyuldu Ittihad ve Tereqqi Komitesi Osmanli Rus dostluq muqavilesinin imzalanmasi 1918 ci il 1 yanvar ile bolseviklerle ittifaq qurmaq ucun herekete kecdi 1918 ci il yanvarin 11 de Lenin ve Stalin terefinden Ermenistan haqqinda xususi ferman imzalanmis ve bu ferman esasinda kecmis car ordusunda telim kecmis 100 minden cox ermeni Osmanli maraqlarina qarsi emeliyyatlar aparmaq ucun silahlandirilaraq Qafqazdan Anadoluya qaytarilmisdir 1918 ci il yanvarin 20 de Telat pasa ermeni ordusunun legionlarini silahlandiran bolseviklere qarsi resmi etiraz etdi Daha sonralar Nikolay Nikolayevic Yudenicin Rusiya Qafqaz Ordusunun yerini bolsevikler ve ermeniler tutacaqdi 1918 ci il martin 3 de Erzincan ateskesinden derhal sonra Rusiyanin I Dunya Muharibesinden cixmasi ile bagli Brest Litovsk muqavilesi imzalandi 1918 ci il mart aprel aylari arasinda Osmanli Imperiyasi ileZaqafqaziya Seyminin numayende heyeti arasinda Trabzon sulh konfransi kecirildi Enver pasa danisiqlarin sonunda Brest Litovskda Serqi Anadolu vilayetlerinin Osmanlinin erazisi kimi taninmasi muqabilinde Qafqazdaki butun turk ambisiyalarindan el cekmeyi teklif etdi Brest Litovsk muqavilesi vetendas muharibesinde istirak eden bolseviklere bir qeder rahatliq verdi Lakin Bakinin neft medenleri ruslarin nezaretinde deyildi ve Almaniyanin nefte telebati hemisekinden daha yuksek idi 1918 ci il martin 30 dan aprelin 2 dek bolsevik sovetlerinin guclu desteyi ile Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasinin Baki qubernatorlugunun Baki seherinde ve ona bitisik erazilerinde minlerle azerbaycanli ve diger muselman dasnaklar terefinden kutlevi sekilde qetle yetirildi Bu hadise Mart gunleri ve ya Mart hadiseleri kimi taninir Aprelin 5 de Zaqafqaziya numayende heyetinin rehberi Akaki Cxenkeli Brest Litovsk muqavilesini sonraki danisiqlar ucun esas kimi qebul etdi ve rehber orqanlari bu movqeyi qebul etmeye cagirdi Tiflisde hokm suren ehval ruhiyye cox ferqli idi Ermeniler Gurcustana bu movqeden imtina etmekle bagli tezyiq gosterirdiler Onlar Osmanli Imperiyasi ile oz aralarinda munaqiseli veziyyetin oldugunu beyan edirdiler Belelikle yaranmis fikir ayriliqlari fonunda doyusler yeniden basladi ve Vehip Pasanin basciligi altinda Osmanli qosunlari serqde yeni torpaqlari ele kecirerek muharibeden evvelki serhedlerine qayitdilar Mayin 11 de Batumda yeni sulh konfransi kecirildi Bu konfransda Osmanlilar oz teleblerini Tiflisi o cumleden Aleksandropol ve Ecmiedzin hemcinin Qars ve Culfani Baki ile birlesdirecek demir yolunun cekilmesini isteyirdiler Respublikanin numayende heyetinin ermeni ve gurcu uzvleri bu teklife birmenali yanasmadi Mayin 21 den baslayaraq Osmanli ordusu yeniden ireliledi Munaqiisenin sonraki merhelesi Serdarabad doyusu 21 29 may Kara Killisse doyusu 1918 24 28 may ve Bas Abaran doyusu 21 24 may ile neticelendi 1918 ci il mayin 28 de Gurcustan Almaniya ile Poti muqavilesini imzaladi ve almanlari Rusiya inqilabindan sonraki texribata ve Osmanlinin herbi irelileyislerine qarsi qoruyucu kimi gorerek alman ekspedisiyasinin perspektivini alqisladi Herbi quvvelerEkspedisiya demek olar ki yalniz Bavariya qosunlarindan ibaret idi ve onun terkibine 29 cu Bavariya piyada alayi 7 ci ve 9 cu Yager batalyonlari 10 cu Sturm batalyonu 1 pulemyot destesi ve minaatan176 terefinden guclendirilmis 7 ci Bavariya Suvari Briqadasi daxil idi 3000 neferden ibaret komanda general mayor Fridrix Freyherr Kress fon Kressensteyn terefinden idare olunurdu General Erix Ludendorff da ekspedisiyanin nezareti ve teskili ile mesgul idi O Berlinde gurcu numayendeleri ile gorusub onlara Kayzer II Vilhelmi gorusmek ucun musayiet etdi Qafqaz gurculerinden basqa Imperator Alman Ordusunun gurcu legionunda xidmet eden gurculer de var idi Bu zabit ve esgerlerin coxu xususi olaraq alman herbi qulluqculari ucun verilen Gurcustan Kralica Tamar ordeni ile teltif edilmisdi Bu quvve deniz yolu ile Krimdan Gurcustanin Qara deniz limanina 1918 ci il iyunun 8 de enis etdiyi Poti limanina yerlesdirildi ve daha sonra Suriya ve Ukraynadan herbi missiya yerine yetiren alman quvveleri de Gurcustanda xidmete celb edildi Osmanli Imperiyasinin bolgede Ucuncu Ordusu da oz movcudlugunu qoruyurdu EkspedisiyaOncesi Iyunun 4 de Irevanin 7 kilometrliyine ve Ecmiedzinin 10 kilometriliyine qeder irelilemis Osmanli Ucuncu Ordusunun tezyiqleri altinda Birinci Ermenistan Respublikasi Batum muqavilesini imzalamaga mecbur oldu Iyunun 10 da alman quvveleri Gurcustanin paytaxti Tiflise geldi ve seherin esas magistralinda Almaniya Gurcustan birge herbi paradini kecirdi Alman ekspedisiyasina tezlikle Rusiyadaki kecmis alman herbi esirleri ve 19 cu esrin ortalarinda Gurcustanda meskunlasmis Vurtemberq kolonistleri de qosuldu Birlesmis alman gurcu qarnizonlari Gurcustanin muxtelif bolgelerinde o cumleden Poti Ocamcire Kutaisi ve Borcalida yerlesdirilmisdi Atisma Alman qosunlarinin Gurcustana gelisi Qafqazin nufuzu ve ehtiyatlari xususen de Baki yaxinligindaki ve Xezer denizi uzerindeki neft yataqlari ve Qara denizde Batumi ile elaqeli demir yolu ve boru kemerleri ugrunda artan Alman Turkiye reqabeti ile eyni vaxta tesaduf etdi Baki Batumi boru kemeri 1918 ci il iyunun evvelinde Vehip Pasanin basciligi ile Osmanli 3 cu Ordusu Tiflise geden esas yolda hucum intensivliyini artirdi ve ortaq alman gurcu quvveleri ile qarsi qarsiya geldi Iyunun 10 da turkler hucuma kecerek coxlu esir goturduler bunun cavabinda Berlinden Osmanli Imperiyasindana qosunlarini geri cekmesi ile bagli resmi xeberdarliq geldi Hans fon Sektt Gurcustana gonderildi ve Batumide Enver Pasa ile gorusdu Osmanli hokumeti Vehip Pasani isinden uzaqlasdirdi herbi emeliyyatlar texire salindi belelikle Osmanli Batumi Tiflis Baki demir yolu ve onunla elaqeli boru kemeri ugrunda Almaniyanin tezyiqine boyun eymeli oldu Osmanlilar Iranin simal qerbinde ingilis quvvelerine qarsi blokadaya alinmaqla oz strateji istiqametlerini Azerbaycana istiqametlendirdiler Nuru Pasa Osmanli Qafqaz Islam Ordusunun idareciliyine rehberlik edirdi Bakiya geden yolda Bakiya dogru irelilemek ucun Balkanlardan ve Ukraynadan iki elave alman diviziyasi kocuruldu Eyni zamanda Almaniya Moskvadaki bolsevik hokumetine maliyye yardimi edirdi ve Baki neftine zemanetli cixis muqabilinde Osmanli Islam Ordusuna Bakiya dogru herbi emeliyyatlarini dayandirmagi teklif edirdi Avqustun 27 de Moskvada bolsevik hokumeti ile Almaniya arasinda baglanmis muqavileye esasen sonuncu Baki neft hasilatinin dordde birini almali idi ki bu da Xezer denizi vasitesile ve asagi Volqadan yuxari Ukraynadaki almanlarin desteklediyi quvvelere gonderecekdi Alman hokumeti Osmanlidan Azerbaycana hucumu dayandirmagi xahis etdi Enver Pasa bu telebe mehel qoymadi Baki doyusunden sonra Nuru Pasanin basciligi ile Osmanli Islam Ordusu 1918 ci il sentyabrin 15 de seheri ele kecirdi Sentyabrin 17 de Baki Kommunasinin seheri terk eden quvveleri ile birlikde Biceraxovun destesi ve polkovnik Fridrix fon der Holtsun rehberlik etdiyi alman Qafqaz ekspedisiyasi bir araya geldi Qriqori Korqanov Baki doyusunde istirak eden gurcu kommunist feali Rusiya inqilabi zamani Azerbaycandaki 26 Baki komissarlari ve bolsevik partiyasinin rehberlerinden biri idi Lakin Almaniyada hemin ayin sonunda baslayan agir siyasi bohran Qafqaz ekspedisiyasini ugursuzluga ducar etdi SonrasiOktyabrin 21 de Almaniya hokumeti butun qosunlarin bolgeden cixarilmasini emr etdi Goyertesinde alman esgerleri olan sonuncu gemi 1918 ci il dekabrin 13 de Gurcustanin Poti seherinden yola dusdu Belelikle onlar 1919 cu ilin aprelinde I Dunya Muharibesinde heqiqi xidmetden vetene qayidan sonuncu alman herbi birlesmesi oldu Istinadlar Russian Azerbaijan 1905 1920 page 119 McMeekin Sean The Berlin Baghdad Express Ottoman Empire and Germany s bid for World Power Cambridge Massachusetts Belknap Press of the Harvard University Press 2010 ISBN 9780674057395 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi McMeekin adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib McMeekin Sean The Ottoman Endgame War Revolution and the Making of the Modern Middle East 1908 1923 October 13 2015 ISBN 9780698410060 Ezel Kural Shaw History of the Ottoman Empire and Modern Turkey Page 326 Richard Hovannisian The Armenian people from ancient to modern times Pages 292 293 1962 A Modern History of Georgia p 207 8 London Weidenfeld and Nicolson Erickson Edward J 2000 p 233 Lang 1962 p 182 Erickson 2000 p 186 Briton Cooper Busch 1976 Mudros to Lausanne Britain s Frontier in West Asia 1918 1923 page 22 SUNY Press ISBN 0 87395 265 0 Erickson 2000 p 187