fbpx
Wikipedia

ABŞ-ın iqtisadi tarixi

ABŞ iqtisadiyyatının tarixi 16, 17, 18-ci əsrlərdə Şimali Amerikanın kolonizasiyası ilə başlayır. İkinci dərəcəli rol oynayan kolonial iqtisadiyyatlar bir müddət sonra 13 müstəqil fermer iqtisadiyyatlarına çevrilirlər. 1776-cı ildə isə birləşərək Amerika Birləşmiş Ştatlarını yaradırlar. Hal-hazırda ABŞ iqtisadiyyatı nəhəng, sənayələşmiş, inteqrasiya olunmuş iqtisadiyyata çevrilmişdir. ABŞ iqtisadiyyatı dünya iqtisadiyyatının təxminən 25 faizini təşkil edir. Bu inkişafın əsas səbəbləri böyük vahid bazar, inkişafa təkan verən siyasi-hüquqi sistem, yüksəl məhsuldarlı böyük əkinçilik sahələri, zəngin təbii sərvətlər (xüsusən ağac, kömür, dəmir, və neft), sahibkarlıq ruhu və material və insan resurslarına investisiya yatırımıdır. ABŞ iqtisadiyyatında olan yüksək əmək haqqı milyonlarla miqrantı cəlb edir. ABŞ iqtisadiyyatının inkişafında texnoloji və sənayə amilləri böyük rol oynamışdır.

Kolonizasiyadan əvvəl

1492-ci ildə Xristofor Kolumb İspan bayrağı altında üzərək Asiyaya yol tapmaq əvəzinə "Yeni dünya"nı kəşf edir. Növbəti 100 ildə qızıl, var-dövlət, şan-şöhrət tapmaq və imperiyaçılıq məqsədi ilə ingilis, ispan, portuqal, holland və fransız tədqiqatçıları "Yeni dünya"ya yollanırlar. Ancaq Meksikadan şimalda az şan-şöhrət və qızıl olduğundan onların çoxu buranı tərk edir. Məskunlaşmaq məqsədi ilə insanlar bura bir müddət keçəndən sonra gəldilər. 1565-ci ildə ispanlar Sant-Avqustində kiçik bir qalanın əsasını qoyurlar, ingilislərdən ibarət kiçik bir qrup isə 1607-ci ildə Ceymstaunun əsasını qoymuşdur. Onlar öz aralarında ticarətlə məşğul olurdular. Bu zaman yerli amerikalılar immunitet çatışmamazlığından əziyyət çəkirlər. Buna səbəb avropalıların özləri ilə gətirdiyi mikroblardır. Yerli amerikalıların iqtisadi sistemləri, məsələn, irokezlərin iqtisadi sistemi, ovçuluğun, yığıcılığın və fermerçiliyin müxtəlif kombinasiyalarını özlərində cəmləşdirirlər. Avropalıların gəlişi və nəticədə yeni xəstəliklərin yayılması, avropa mallarının axını, avropalılarla işgüzar əlaqələrin əmələ gəlməsi, xəz, at, spirtli içki ticarəti, müharibələr, torpaq itkisi, rezervasiyalarla məhdudlaşdırılma yerli xalqların iqtisadiyyatlarının dəyişməsinə səbəb olmuşdur.

Kolonizasiya dövrü

 
SalemMassaçusetsdə yükdaşıma səhnəsi, 1770-ci il

İlk məskunların Amerikaya gəlməklərinin müxtəlif məqsədləri var idi. Massaçusetsdən olan Puritanlar "Yeni İngiltərə"də yeni pak din yaratmaq istəyirdilər. Digər koloniyalar, məsələn, Virciniya, sırf biznes məqsədləri ilə yaranmışdı. Gələcəkdə ABŞ-a çevriləcək ingilis koloniyaların uğurlu olmasının əsas səbəbi burada çarter şirkətlərinin mövcud olmasındadır. Çarter şirkətləri aksionerlərdən (adətən tacirlər və varlı torpaq sahibləri) ibarət qruplardır. Onlar adətən öz maraqlarını güdürlər və olsun ki, İngiltərənin milli maraqlarını da həyata keçirtməyə çalışırdılar. Özəl sektorun belə şirkətləri maliyyələşdirməsi ilə yanaşı, kral da onları iqtisadi haqlarla, siyasi və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi ilə təltif edirdi. Koloniyalar, adətən, tez mənfəət gətirmirdilər. Bu səbəbdən ingilis investorlar öz kolonial çarterlərini məskunlara çevirirdilər. Siyasi nəticələr vaxtında həll olunmadığından ağır idi. Kolonistlər özləri tək başına öz həyatlarını, cəmiyyətlərini, iqtisadiyyatlarını qurmalı idilər.

Koloniyalar boyunca insanlar kiçik fermalarda yaşayırdılar və maddi cəhətdən müstəqil idilər. Bir neçə kiçik şəhərlərdə və Cənubi Karolina ilə Virciniyanın geniş plantasiyalarında bəzi zəruri mallar və dəbdəbəli əşyalar idxal olunurdu. Əvəzində buradan tütün, düyü və indiqo ixrac olunur.

Un üyüdən dəyirman və ağac emalı müəssisəsi kimi kiçik lokal sənayə obyektləri koloniyaların inkişaf etməsi ilə əmələ gəlirlər. Sahibkarlar balıqçı və ticarət gəmiləri düzəltmək üçün limanlar və dəmirçixanalar tikirlər. 18-ci əsrdə ayrı-ayrı regionların iqtisadi nöqteyi nəzərdən rolu aydınlaşmağa başladı. Belə ki, Yeni İngiltərə gəmiqayırmaya və dənizçiliyə üstünlük verirdi; Meriləndin, Virciniyanın və Karolinanın plantasiyaları tütün, düyü və indiqo yetişdirirdilər (çoxsu qul gücündən istifadə edərək); Nyu-York, Pensilvaniya, Nyu-CersiDelaver kimi koloniyalar isə kənd təsərrüfatı və xəz malları ilə məşğul olurdular. Qullar istisna olmaqla ümumən yaşayış səviyyəsi yüksək idi, hətta İngiltərənin özündən də yüksək.

Yeni İngiltərə

Yeni İngiltərənin iqtisadiyyatı bütün kolonial dövr ərzində stabil olaraq inkişaf edirdi. Buna hətta ixrac oluna biləcək kənd təsərrüfatı malının olmamasıda əngəl yaratmırdı. Bütün provinsiyalar və çox şəhərlər iqtisadiyyatın inkişafını infrastruktur layihələrini subsidiyalaşdırmaqla təmin etmək istəyirdilər. Məsələn, yeni yollar salmaqla, körpülər, mehmanxanalarbərələr tikməklə. Onlar ağac emalı müəssisələrinə, un üyüdən dəyirmanlara, polad əridən müəssisələrə, parça emal edən müəssisələrə, duzşüşə istehsalı ilə məşğul olan müəssisələrə subsidiyalar, mükafatlar verirdilər. Onlara monopolist statusları verirdilər. Ən əsası koloniyaların qanunvericiliyi biznes üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Koloniyaların hüquqi sistemi münaqişələri müzakirə etməklə yoluna qoymağa imkan yaradırdı, müqavilələrin şərtlərini icra etməyə məcbur edirdi, mülkiyyət hüququnu qoruyurdu. Bu regionu əzimkarlıq və sahibkarlıq səciyyələndirirdi. Buna səbəb həmçinin "Protestant əmək etikası"nın tələbləri idi. Protestantlıq insanlardan çox işləməyi tələb edir, çünki bu onların ilahi çağırışıdır.

İnkişafın faydaları Yeni İngiltərədə geniş yayılmaqda idi. Bu faydaları tacirlər, fermerlər, muzdlu işçilər öz üzərində hiss edirdi. Əhalinin sayının sürətlə artması yaxşı ferma torpaqlarının çatışmazlığına səbəb olur. Bunun nəticəsində yeni ailələrin qurulması ləngiyir və insanlar uzaq qərbə üz tuturlar. Şəhərlərdə güclü sahibkarlıq var idi və işçilərin ixtisaslaşmasında davamlı artım var idi. Kişilərin əmək haqqları 1775-ci ilə kimi davamlı olaraq artırdı. Qadınlar üçün yeni peşələr peyda olurdu: toxuculuq, müəllimlik, dərzilik. Bu region Yeni Fransa ilə sərhəddə yerləşdiyindən çoxsaylı müharibələr zamanı britaniyalılar sursat almaq, yollar salmaq üçün və kolonial əsgərlər üçün pul xərcliyirdilər. Sahildə yerləşən limanlar balıqçılıqda beynəlxalq ticarətdə və gəmiqayırmada ixtisaslaşmağa başladılar, 1780-ci ildən sonra isə balina ovunda. Kənd təsərrüfatı malları üçün genişlənən şəhər bazarının olması ilə birlikdə bu faktorlar iqtisadiyyatın inkişafına səbəb olurdu. Buna hətta texnoloji innovasiyaların olmamasıda mane ola bilmirdi.

Amerika inqilabı

13 koloniyada yaşayan amerikalılar Britaniyadan ingilislərin malik olduğu haqqları özlərinə də tələb etməyə başladılar. Onlar ödədikləri vergilər əvəzinə uzaq britaniya parlamentinə öz nümayəndələrini göndərmək istəyirdilər. Amerikalılar Britaniyada istehsal olunan malları boykot etməklə müqavimət göstərməyə cəhd edirlər. Əvəzində Britaniya "Amerika haqqları"nı ləğv edir və 1774-cü ildə 5 "dözülməz qanun" qəbul edir. Əvəzində amerikalılar inqilab edirlər. Bunun nəticəsində müharibə başlayır və Amerika Birləşmiş Ştatları yaranır. Britaniya amerikalıların limanlarını blokadaya almaqla iqtisadiyyatlarını çökdürmək istəyirdi. Lakin amerikalıların 90 faizi fermalarda və yalnız 10 faizi şəhərlərdə yaşayırdı. Buna görə amerika iqtisadiyyatı möhkəm idi və 1775-ci ildən 1783-cü ilə kimi davam edən uzun müharibəyə dəstək ola bilirdi.

Amerika inqilabı ayrılmaz insan haqlarını doğurdu. Yaşamaq, azadlıq, xoşbəxt olmaq üçün çalışmaq haqqını. Bu haqlar həm şəxsi, həm də iqtisadi müstəqillik verirdi, liberalizmin və respublikanizmin siyasi dəyərlərindən istifadə etmək üçün şərait yaradırdı, insanın təbii haqqlarını təsdiqləyirdi, hər kəsin qanun qarşısında bərabər olduğunu təsdiqləyirdi, vətəndaş borcu və ləyaqəti anlayışlarını yeridirdi, ümumi rifahın yaxşılaşması məqsədini vurğulayırdı.

 
İnqilab dövrünə aid karikatura. ABŞ inəyin buynuzlarını kəsir (ABŞ-ın Britaniyanın nəzarətindən çıxmağını göstərir). Dərdli ingilis isə digər avropadan olan qüvvələrin süd toplamaq üçün sıraya düzülməyini seyr edir. Karikatura inqilab dövründə ABŞ-ın ticarət statusunu simvolizə edir

Britaniyanın amerikalılara, fransızlara və ispanlara qarşı müharibəsi Britaniyaya təxminən 100 milyon funta başa gəldi. Xəzinə lazım olan pulun 40 faizini borc alır, qalan hissəsini isə vergilər hesabına yığır. Böyük xərclər Fransanın müflisliyinə və fransız inqilabına səbəb olur.

Konqres və Amerika ştatları üçün müharibəni maliyələşdirmək çətin idi. 1775-ci ildə koloniyalarda qızılnan 12 milyon dollardan çox maliyyə vəsaiti yox idi. Bu isə heç hazırki əməliyyatları maliyyələşdirməyə imkan vermirdi, müharibəni maliyyələşdirməkdən söhbət belə gedə bilməzdi.

Vəziyyəti britaniyalılar daha da ağırlaşdırırlar. Onlar bütün amerika limanlarını blokadaya alaraq malların ixracını və idxalını mümkünsüz edirlər. Vəziyyətdən çıxış yolu könüllülərin köməyi və vətənpərvər vətəndaşların ianəsi idi. Vəziyyətdən digər çıxış yolu isə hazırki ödənişləri gecikdirməkdə, əsgərlərə və sursatla təmin edənlərə dəyərdən düşmüş valyuta ilə ödəniş etməkdə və müharibədən sonra vəziyyətin yaxşı olacağını vəd etməkdə idi. Həqiqətən, 1783-cü ildə əsgər və zabitlərə müharibə dövründə etdikləri xidmətə görə torpaq sahələri verilmişdir. 1781-ci ildə Riçard Morrisin maliyyə superintendantı vəzifəsinə gəlməsi ilə maliyyə məsələlərində güclü lider peyda olur. Morris 1782-ci ildə Fransanın verdiyi borcu özəl "Şimali Amerika Bankı"nı yaratmaq üçün xərcləyir. Bu bank müharibəni maliyyələşdirməklə məşğul olurdu. Morris prezidentin təminatına xərclənilən məbləği azaldır, müqavilələri icra etmək üçün rəqabətli hərraclar təşkil edir, hesablama əməliyyatları üzərində nəzarəti gücləndirir və ştatlardan federal hökumətin pul payını və sursat tələb edirdi.

Müharibə amerikalılara 66 milyon dollara başa gəlmişdi. Konqres əsasən 4 üsulla müharibə xərclərini qapatmağa çalışırdı. Konqres 2 dəfə (1775-1780-ci illərdə və 1780-1781-ci illərdə) kağız pul çap etmişdi. İlk çap 242 milyon dollarla ölçülürdü. Əvvəl hesab edilirdi ki, dövrəyə buraxılan pullar vergiləri ödəmək üçün istifadə olunaraq dövlətə qayıdacaq. Lakin 1791-ci ildə pullar sahiblərindən satın alınır (1 dollar 1 sentə satılır). 1780-ci ildə insanlar dediyi kimi pullar "qara qəpiyə dəyməz"di ("not worth a Continental"). Buna görə ikinci dəfə yeni valyuta çap olunur. İkinci çap demək olarki dəyərsiz oldu, ancaq federal hökumət 1791-ci ildə 1 dollara 100 sent ödəyərək pulları satın alır. Həmən vaxt ştatlar, əsasəndə Virciniya və Karolina, 200 milyon dollardan çox dəyərdə öz valyutalarını çap edirlər. Əslində kağız pulların çapı inasanlardan vergi yığmağın bir üsulu idi. O zaman bu cür vergi yığımı yeganə mümkün olan üsul idi. Sürətli inflyasiya gəlirləri dəyişməz olan insanlar üçün çətinlik törədirdi, lakin insanların 90 faizi fermer olduğundan onlara inflyasiyanın təsiri birbaşa deyildi. Borclular borclarını dəyərdən düşmüş kağızlarla ödəməklə mənfəət götürürdülər. Ən böyük çətinliyi Kontinental Ordunun əsgərləri çəkirdi. Onların əmək haqqları onsuzda vaxtı vaxtında ödənilmirdi. Bundan əlavə inflyasiya nəticəsində onların əmək haqqları hər növbəti ay dəyərdən daha çox düşürdü. Bunun nəticəsində onların döyüş ruhu zəifləyir, ailələrinin çətinliklərini daha da artırır.

1776-cı ildən başlayaraq Konqres varlı insanlardan pul yığmağa başlayaraq pul toplamaq istəyirdi. Müharibədən sonra isə öhdəliklərini yerinə yetirəcəyinə söz verirdi. Lakin bu üsulla çox məbləğdə pul yığmaq mümkün olmur, çünki o vaxt amerikalılarda az sikkə pulu var idi və çox varlılar ingilislər tərəfindən dəstəklənirdi. 1776-cı ildən başlayaraq Fransa gizlincə amerikalıları pulla, barıtla, hərbi təchizatla təmin edərək Britaniyanı zəiflətmək istəyirdi. 1778-ci ildə Fransa müharibəyə rəsmən qatılanda kömək etməyə davam edirdi. Fransa hökuməti ParisdəkiAmsterdamdakı bankirlər kimi amerikalıların müharibəsi üçün böyük məbləğdə pul borc almışdılar. 1790-cı illərdə bütün borclar geri qaytarılır.

1777-ci ildən başlayaraq Konqres ştatlardan dəfələrlə pul istəyir. Lakin ştatlarında vergi sistemi olmadığından onlardan kömək az idi. 1780-ci ilə kimi Konqres qarğıdalı, mal əti, donuz əti tələb edir. Bu cür səmərəsiz sistemlə Konqres ordunu birtəhər təmin edir.

Yeni dövlət

 
1700-1850-ci illərdə iqtisadi artımın tentensiyaları

Frenk Burqinin 1989-cu ildə Filadelfiya konventi ətrafında apardığı tətqiqat göstərir ki, dövlətin iqtisadiyyatın nizamlanmasında iştirakı dövlətin baniləri tərəfindən nəzərdə tutulmuşdu. Bu Konfederasiya Maddələrinin təsiri altında yaranan iqtisadi və maliyyə xaosunu aradan qaldırmaq üçün lazım idi. İqtisadiyyatın dövlət nəzarəti altına keçməsi üçün edilməmişdi. Bunu etməkdə məqsəd ABŞ-ın təkcə siyasi cəhətdən deyil, həm də iqtisadi cəhətdən müstəqilliyini təmin etmək idi. ABŞ-ın iqtisadi cəhətdən Avropadakı qüvvələrdən asılı olmamasını təmin etmək idi. Elm, ixtira, sənayə və ticarətə dəstək ola biləcək güclü mərkəzi hakimiyyətin yaradılması ABŞ iqtisadiyyatının inkişafına təkan verəcək amil kimi qəbul olunurdu. Bununla da sübut etmək olardı ki, ABŞ-ın öz taleyini özü müəyyən etməsi üçün lazımı qədər güclü iqtisadiyyatı var. Frenk Burqi yazır:

Çox güman ki, ABŞ konstitusiyasını tərtib edənlər dövlətin passivliyi, qarışmamazlığı ilə razılaşa bilməzdilər. Dövlətin passivliyi onların məqsədlərinə uyğun deyildi. Onlar konfederasiyanın passivliyindən narazı idilər. Ceyms Vilson, konventin liderlərindən biri deyirdi: "Hazırki konfederasiyanın ən vacib səhvlərindən biri onun passiv olmasıdır. Konqresin həddən artıq idarə etməsindən şikayət yoxdur. Onun həddən artıq az idarə etməsindən şikayət var. Bu qüsurun aradan qaldırılması üçün, biz bura göndərilmişik." Milli hökumətin səlahiyətlərinin Konstitusiyada necə detallı əks olduğuna nəzər salsaq: onların sayına, formullaşdırılmağına, onda görərik ki, konventin iştirakçıları elə bir dövlət aləti yaratmaq istəyirdilər ki, birliyi, sabitliyi, hakimiyyəti qoruyub saxlamaqda digər xarici dövlətlərlə bir sırada dayana bilsin.

Siyasi və iqtisadi azadlıq yalnız respublika formalı dövlətin qurulmasından sonra mümkün olacağı düşünülürdü. İnqilabın baş verməsi, konstitusiyanın və federal birliyin yaradılmasıda bu səbəbdəndi; belə hesab edilirdi ki, istənilən düzgün hökumətin məqsədi ümumi rifahı yaxşılaşdırmaqdı və respublikanı qoruyub saxlanılması hər şeydən öncə ictimai xeyirxahlıqdan və ya vətəndaş xeyirxahlığından asılıdır. Edqar Conson 1973-cü ildə ABŞ-ın təməli qoyulanda təsis edilən iqtisadi prinsiplər ətrafında apardığı tətqiqatında yazırdı:

Müasir ədəbiyyatda gözə çarpan əsas nöqteyi nəzər belə idi ki, iqtisadi aktivlikdən ictimaiyyətin xeyir qazanması üçün dövlət gərək sahibkarlığın üzərində öz nəzarətini gücləndirsin. Bordli deyirdi: "İnsanların öz fiziki gücünü və ağlını istehsalda necə işlədəcəyini özlərini seçmələri düzgündür. Lakin bu o demək deyil ki, qanunu yazanlar milli iqtisadiyyatın kursunu təyin etməkdən azaddırlar. Məsələn, onlar dəbdəbəli malların istehsalını təqdir etməməlidirlər, əgər qidada və yaxud digər zəruri malların istehsalında ehtiyyac varsa. Qanunu yazanlar yalnız ictimaiyyətin xeyriyyəçisi olarlarsa öz funksiyalarını yerinə yetirə bilərlər; yeni ölkələrdə onlar kənd təsərrüfatını, ticarəti qorumalı, immiqrasiyaya təkan verməli və istehsalı genişləndirməlidirlər. Sözsüz ki, azadlıq insanın nail olduğu ən əhəmiyyətli nemətlərdən biridir, lakin azadlıq təmkinlikdən tam azad olmaq demək deyil. Əsil azadlıq üçün elə bir qanunvericilik sistemi olmalıdır ki, insanları ictimai rifaha nail olmaq üçün səylərini birləşdirməyə şövqləndirsin. Buna görə hökumətin borcudur ki, ölkəni gücləndirəcək istənilən fəaliyyəti və biznesi dəstəkləsin. Həmçinin hökumət insanları zəiflədən, onları rüşvətxor edən adətləri, paktikanı, modanı məhv etməlidir".

Con Kasson yazırdı:

Milli istehsalçıların dəstəklənməsi və insan əməyini əvəz edən texnikanın istifadəsi məsələləri bir birindən izolyasiya olunmuş iqtisadi məsələlər rolunda deyil, ümumən bütün iqtisadiyyata təsir edən məsələlər rolunda çıxış edirlər. Gələcək istehsalçılar gərək təkcə öz mənfəətlərini deyil, həmçinin ideoloji məsələləri düşünsünlər. Onlar gərək "Bu hansı qiymətə başa gələcək" sualı ilə birgə "Bu respublikaçılığa necə təsir göstərəcək" sualını verərdilər. Və bu sual heç də ritorik sayıla bilməzdi. Ən azından o dövr üçün.

1787-ci ildə qəbul olunmuş ABŞ konstitusiyası xalqın birliyini, ümumi bazarın olmasını, daxili tarifin olmamasını və ştatlar arasında ticarətdən vergi tutulmamasını təmin edirdi. Federal hakimiyyətin dərəcəsi diskussiyalara səbəb olmuşdu. Aleksandr Hamilton Corc Vaşinqtonun administrasiyasında maliyyə naziri kimi bu məsələyə geniş nöqteyi nəzərdən yanaşırdı. Hamilton bu məsələyə "nəzərdə tutulan səlahiyyətlər" konsepsiyasından yanaşırdır. Bu o demək idi ki, federal hökumət konstitusiyanın həyata keçirilməsi üçün hətta konstitusiyada birbaşa qeyd edilməyən addımları atmağa ixtiyarı var. Hamilton idxal olunan mallara vergi təyin edir, o həmçinin viskiyə çox mübahisəli vergi təyin edir. Bunun köməyi ilə o dövlət borclarını qaytarır. Hamilton hesab edirdi ki, diversifikasiya olunmuş gəmiçilyin, istehsalın və bankçılığın köməyi ilə iqtisadi yüksəlişə nail olmaq olar. O lazım olan səlahiyyətləri konqresdən aldıqdan sonra 1791 -ci ildə ABŞ-ın ilk bankını yaradır. Bank 1811-ci ilə kimi fəaliyyət göstərir.

Beləcə, ABŞ-da 18-ci əsrin ilk yarısında siyasi iqtisadiyyat sistemi formalaşır. Bütün düyada buna amerika məktəbi deyirlər. Bu sistem əsasən Britaniyanın sisteminin əksi olaraq başa düşülür. Maykl Hadson iqtisadi icarə və zəhmətsiz gəlir anlayışlarının müasir iqtisadi təfəkkürdən qovulmasını izah edərkən yazır:

Almaniya və digər ölkələrin Britaniya ilə sənayə rəqabətinə girərək Britaniyadan fərqləndikləri kimi, Amerika da Britaniyadan fərqlənirdi. Azad ticarət siyasəti o vaxtkı şərtlərə uyğun deyildi. Britaniya iqtisadçılarının ümumi kimi təsvir etdikləri isə əslində Britaniyanın sinif strukturunu özündə əks etdirirdi, əsasəndə Normanların dövründən qalmış torpaq icarəsini əks etdirirdi. Azad ticarət iqtisadçıları ABŞ-dakı yüksək əmək haqqının olmasını burada geniş sahibsiz torpaqların olması ilə əlaqələndirirdilər. Fabriklərdə işləmək əvəzinə bu torpaqlarda yerləşmək olardı... Amerika sənayəsinin işçi qüvvəsi gərək o dərəcədə məhsuldar olardı ki, yüksək yaşayış səviyyəsini dəstəkləyə bilsin. Bu isə kapital üçün investisiya yatırımını, himayəedici tariflər və ictimai infrastruktura yatırım tələb edirdi... məhsuldarlıq, dövlət investisiyaları və əmək haqqı eyni zamanda artmağa başladılar. Belə şərait tox, yaxşı təlim keçmiş və yaşamaq üçün evi olan amerikalı işçiyə öz əməyini ucuz qiymətə satmağı mümkün edir.

Amerika və Britaniyanın siyasi iqtisadiyyat sistemlərinin fərqləri Henri Çarlz Keri tərəfindən 1851-ci ildə yazdığı "Maraqlar harmoniyası" kitabında tədqiq edilmişdir. Keri belə nəticə çıxarırdı:

Bu iki sistem dünyanın gözü qabağındadır;... Biri ticarətdə olan ehtiyyacı gücləndirir; digəri isə ticarəti nəzarətdə saxlamaq üçün hakimiyyəti gücləndirir. Biri hindusları işlədir və bütün dünyanı onların səviyyəsinə endirmək istəyir; digəri isə bütün dünyada insanın səviyyəsini özündəki səviyyəyə qədər yüksəltmək istəyir. Biri yoxsulluğun, savadsızlığın, əhalinin sayının azalmasının, barbarlığın tərəfdarı kimi çıxış edir; digəri isə zənginliyin, komfortun, ziyalılığın, sivilizasiyanın tərəfdarı kimi çıxış edir. Biri ümumdünya müharibəsi tərəfdarıdır; digəri isə ümumdünya sülhün tərəfdarıdır. Biri ingilis sistemidir; digərini isə biz şərəflə amerika sistemi adlandıra bilərik, çünki o yaradılan sistemlərdən yeganəsidir ki, insanların yaşayış şəraitini yaxşılaşdırmaqla yanaşı, həm də yüksəldir.

Amerika sisteminin institusional mexanizmləri ilk dəfə maliyyə naziri Aleksandr Hamilton tərəfindən işlənib hazırlanmışdı. O ilk amerika bankının yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edir və sənayənin inkişafına təkan vermək üçün tarifləri qaldırır. Aleksandr Hamiltonun Aaron Burr tərəfindən dueldə öldürülməsindən sonra, müharibədən əvvəlki dövrdə amerikanın siyasi iqtisadiyyat məktəbi əsasən Henri Kley və Viqlər partiyası tərəfindən dəstəklənir.

Amerika sistemi və amerika məktəbini formalaşdıran dövlət proqramları çərçivəsində görülən işlər nəticəsində 1802-ci ildə patent bürosu yaradılır; 1807-ci ildə çay və liman naviqasiyasının yaxşılaşdırılması məqsədi ilə Milli Geodeziya Ölçmələri qurumu yaradılır; ordu qərbə müxtəlif ekspedisiyalar təşkil edir; bu ekspedisiyalar 1804-cü ildən (Lyuis və Klarkın ekspedisiyasından sonra) başlayaraq 1870-ci illərə kimi davam edir; ekspedisiyalar Topoqrafik Mühəndislərin Hərbi Korpusuna aid olan bir zabit tərəfindən yönləndirilir, o, pionerlərə vacib məlumatları çatdırır; hərbi mühəndis zabitləri kanal və yolların tikinti və ya ölçmə işlərinə nəzarət etmək və ya yardımçı olmaq məqsədi ilə təyin olunurlar; Amerikanın ilk və ikinci bankı yaradılır.

Tomas CeffersonCeyms Medison güclü mərkəzi hökumətin olmasına (həmçinin Hamiltonun iqtisadi siyasətinə) qarşı çıxırdılar. Lakin Vaşinqton administrasiyasının daxilində nüfüza sahib olan Hamiltonu dayandıra bilmirdilər. Buna baxmayaraq Cefferson 1801-ci ildə prezident olur və daha az mərkəzləşdirilmiş siyasəti, aqrar demokrasiyanı (Cefferson demokrasiyası) dəstəkləyir. Onun fəlsəfəsi sadə vətəndaşın iqtisadi və siyasi tiraniyadan qorunmasından ibarət idi. Cefferson kiçik fermerləri "ən vacib vətəndaşlar" adlandırırdı. Buna baxmayaraq Cefferson Hamiltonun siyasətinin əsaslarını dəyişməmişdir. Prezident olandan sonra Medison 1811-ci ildə bankın fəaliyyət müddətinin vaxtının bitməsinə imkan yaratdı. Lakin 1812-ci ilin müharibəsi milli bankın mövcud olmasında ehtiyyac olduğunu göstərir. Buna görə Medison pozisiyasını dəyişir. 1816-cı ildə 20 illik fəaliyyət müddəti ilə ABŞ-ın ikinci bankı yaradılır.

1812-ci ilin müharibəsi ABŞ-ın xarici ticarətinin demək olarki bütövlüklə qarşısını alır. Beləliklə ABŞ-da istehsal olunan mallara ehtiyyac artır. Buna görə azad ticarət siyasəti milliyətçiliklə və proteksionist tariflərlə xarakterizə olunan proteksionist siyasət ilə əvəz olunur. Əvvəllər bir silahın hissəsini digər silaha birləşdirmək çətin idi. Bu səbəbdən hər piyada alayının tərkibində bir silahçı olmalı idi. 1812-ci ilin müharibəsi isə qarşılıqlı əvəz olunan hissələri olan odlu silahlara ehtiyyac olduğunu göstərir. Buna görə Müharibə Departamenti belə silahların istehsalı məqsədi ilə müqavilələr bağlayır. Belə müqavilələrin nəticəsində müasir alətlərə ehtiyyac yaranır. Əsasəndə, daşdoğrayan, üyüdən, biçiçi, yonma maşınlarında. Bu alətlərin inkişafı kütləvi istehsala qadir olan sənayənin inkişafını mümkün etdi.

1830-cu illərdən 1860-cı ilə kimi Konqres yüksək vergilərin təyin olunmasına dair Viqlər partiyasının çağırışlarını dəfələrlə rədd edir. Konqres həmçinin bu partiyanın iqtisadi millətçilik siyasəti təklifini dəstəksiz qoyur. Bu siyasət özündə güclü dövlət nəzarətini, nizamlamasını və infrastrukturun makroiqtisadi inkişafını cəmləyirdi. Məsələn, prezident Endrü Cekson ABŞ-ın ikinci bankını ləğv edir. Vergilərin məbləği vətəndaş müharibəsindən əvvəl dəfələrlə endirilir. Qərbdə iri dəmiryolu layihələrinin maliyyələşdirilməsinə yaxud homstedlərə pulsuz torpaqların verilməsinə dair təkliflər Cənublular tərəfindən rədd edilir. Onlar bu layihələrin Şimalı gücləndirəcəyindən qorxurdular. Vətəndaş müharibəsi isə vəziyyəti tamamilə dəyişdi.

İstinadlar

  1. Bruce E.Johansen, The Encyclopedia of Native-American Economic History (Yerli Amerika iqtisadiyyatının tarixi) (1999)
  2. Edwin J. Perkins, The Economy of Colonial America (Kolonial Amerikanın iqtisadiyyatı)  (2-ci çap 1988)
  3. Jack P. Greene and J. R. Pole, A Companion to the American Revolution (Amerika inqilabına kompanyon) (2004) Fəsil 7
  4. Margaret Alan Newell, "The Birth of New England in the Atlantic Economy: From its Beginning to 1770, in Peter Temin, ed., Engines of Enterprise: An Economic History of New England(Harvard UP, 2000), səhifə 11–68, özəlliklə səhifə 41
  5. Gloria L. Main and Jackson T. Main, "The Red Queen in New England?," William and Mary Quarterly, Yanvar 1999, Tom 56, 1-ci nəşr, səhifə 121–50
  6. Merrill Jensen, The Founding of a Nation: A History of the American Revolution, 1763–1776(2008)
  7. Greene and Pole, A Companion to the American Revolution (2004) hissə 42, 48
  8. Paul Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers (1987) səhifə 81, 119
  9. John Brewer, The sinews of power: war, money, and the English state, 1688–1783 (1990) səhifə 91
  10. Curtis P. Nettels, The Emergence of a National Economy, 1775–1815 (1962) səhifə 23–44
  11. Charles Rappleye, Robert Morris: Financier of the American Revolution (2010) səhifə 225–52
  12. Oliver Harry Chitwood, A History of Colonial America (1961) səhifə 586–589
  13. Ralph Volney Harlow, "Aspects of Revolutionary Finance, 1775–1783," American Historical Review Tom 35, No. 1 (Oktyabr, 1929), səhifə 46–68
  14.  E. James Ferguson, The power of the purse: A history of American public finance, 1776–1790(1961)
  15. Erna Risch, Supplying Washington's Army (1982)
  16. E. Wayne Carp, To Starve the Army at Pleasure: Continental Army Administration and American Political Culture, 1775–1783 (1990)
  17. Bourgin, Frank (1989). The Great Challenge: The Myth of Laissez-Faire in the Early Republic. New York, NY: George Braziller Inc. səhifə 34–35.
  18. Wood, Gordon (1969). The Creation of the American Republic 1776–1787. Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press
  19. Johnson, E.A.J. (1973). The Foundations of American Economic Freedom: Government and Enterprise in the Age of Washington. Nyu-York. NY: University of Minnesota Press. səhifə 194–195.
  20. Kasson, John (1976). Civilizing the Machine: Technology and Republican Values in America, 1776–1900. Nyu-York, NY: Grossman Publishers. səhifə 6.
  21. Curtis P. Nettels, The Emergence of a National Economy, 1775–1815 (1962)
  22. Hudson, Michael (2010). America's Protectionist Takeoff 1815-1914: The Neglected American School of Political Economy. ISLET (Institute for the Study of Long-Term Economic Trends)
  23. Lively, Robert A. "The American System, a Review Article," Business History Review, XXIX (Mart, 1955). səhifə 81–96
  24. Hudson, Michael (2011). "Simon Patten on Public Infrastructure and Economic Rent Capture" in American Journal of Economics and Sociology, Tom 70, Nömrə. 4 (Oktyabr, 2011)
  25. Hudson, Michael (2011). "Simon Patten on Public Infrastructure and Economic Rent Capture" in American Journal of Economics and Sociology, Tom 70, Nömrə 4 (Oktyabr, 2011)
  26. Henry C. Carey, Harmony of Interests
  27. Lind, Michael (1997). Hamilton's Republic: Readings in the American Democratic Nationalist Tradition
  28. Boritt, Gabor S. (1994). Lincoln and the Economics of the American Dream
  29. Bray Hammond, Banks and Politics in America from the Revolution to the Civil War (1958)
  30. Matthew H. Wahlert, "Towards Protectionism: An Examination of the Napoleonic Wars, the War of 1812 and America's Trade Policy," New England Journal of History, Payız 2011, Tom 68 Nəşr 1, səhifə 4–20
  31. Harpers Ferry Armory and the New Technology : The Challenge of Change, by Smith, Merritt Roe, Cornell University Press, Ithaca, NY, U.S.A., 1980.
  32. Networked Machinists: High-Technology Industries in Antebellum America, by Meyer, David R., Johns Hopkins University Press, 2007.
  33. Yankee Enterprise: The Rise of the American System of Manufactures, by Mayr, Otto et al (ed), Smithsonian Institution Press, Washington, D.C., 1981.)
  34. Guelzo, Allen C. (1999). Abraham Lincoln: Redeemer President. Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans Pub. Co. ISBN 0-8028-3872-3.

abş, iqtisadi, tarixi, abş, iqtisadiyyatının, tarixi16, əsrlərdə, şimali, amerikanın, kolonizasiyası, ilə, başlayır, ikinci, dərəcəli, oynayan, kolonial, iqtisadiyyatlar, müddət, sonra, müstəqil, fermer, iqtisadiyyatlarına, çevrilirlər, 1776, ildə, isə, birləş. ABS iqtisadiyyatinin tarixi16 17 18 ci esrlerde Simali Amerikanin kolonizasiyasi ile baslayir Ikinci dereceli rol oynayan kolonial iqtisadiyyatlar bir muddet sonra 13 musteqil fermer iqtisadiyyatlarina cevrilirler 1776 ci ilde ise birleserek Amerika Birlesmis Statlarini yaradirlar Hal hazirda ABS iqtisadiyyati neheng senayelesmis inteqrasiya olunmus iqtisadiyyata cevrilmisdir ABS iqtisadiyyati dunya iqtisadiyyatinin texminen 25 faizini teskil edir Bu inkisafin esas sebebleri boyuk vahid bazar inkisafa tekan veren siyasi huquqi sistem yuksel mehsuldarli boyuk ekincilik saheleri zengin tebii servetler xususen agac komur demir ve neft sahibkarliq ruhu ve material ve insan resurslarina investisiya yatirimidir ABS iqtisadiyyatinda olan yuksek emek haqqi milyonlarla miqranti celb edir ABS iqtisadiyyatinin inkisafinda texnoloji ve senaye amilleri boyuk rol oynamisdir Mundericat 1 Kolonizasiyadan evvel 2 Kolonizasiya dovru 2 1 Yeni Ingiltere 3 Amerika inqilabi 4 Yeni dovlet 5 IstinadlarKolonizasiyadan evvel Redakte1492 ci ilde Xristofor Kolumb Ispan bayragi altinda uzerek Asiyaya yol tapmaq evezine Yeni dunya ni kesf edir Novbeti 100 ilde qizil var dovlet san sohret tapmaq ve imperiyaciliq meqsedi ile ingilis ispan portuqal holland ve fransiz tedqiqatcilari Yeni dunya ya yollanirlar Ancaq Meksikadan simalda az san sohret ve qizil oldugundan onlarin coxu burani terk edir Meskunlasmaq meqsedi ile insanlar bura bir muddet kecenden sonra geldiler 1565 ci ilde ispanlar Sant Avqustinde kicik bir qalanin esasini qoyurlar ingilislerden ibaret kicik bir qrup ise 1607 ci ilde Ceymstaunun esasini qoymusdur Onlar oz aralarinda ticaretle mesgul olurdular Bu zaman yerli amerikalilar immunitet catismamazligindan eziyyet cekirler Buna sebeb avropalilarin ozleri ile getirdiyi mikroblardir Yerli amerikalilarin iqtisadi sistemleri meselen irokezlerin iqtisadi sistemi ovculugun yigiciligin ve fermerciliyin muxtelif kombinasiyalarini ozlerinde cemlesdirirler Avropalilarin gelisi ve neticede yeni xesteliklerin yayilmasi avropa mallarinin axini avropalilarla isguzar elaqelerin emele gelmesi xez at spirtli icki ticareti muharibeler torpaq itkisi rezervasiyalarla mehdudlasdirilma yerli xalqlarin iqtisadiyyatlarinin deyismesine sebeb olmusdur 1 Kolonizasiya dovru Redakte Salem Massacusetsde yukdasima sehnesi 1770 ci il Ilk meskunlarin Amerikaya gelmeklerinin muxtelif meqsedleri var idi Massacusetsden olan Puritanlar Yeni Ingiltere de yeni pak din yaratmaq isteyirdiler Diger koloniyalar meselen Virciniya sirf biznes meqsedleri ile yaranmisdi Gelecekde ABS a cevrilecek ingilis koloniyalarin ugurlu olmasinin esas sebebi burada carter sirketlerinin movcud olmasindadir Carter sirketleri aksionerlerden adeten tacirler ve varli torpaq sahibleri ibaret qruplardir Onlar adeten oz maraqlarini gudurler ve olsun ki Ingilterenin milli maraqlarini da heyata kecirtmeye calisirdilar Ozel sektorun bele sirketleri maliyyelesdirmesi ile yanasi kral da onlari iqtisadi haqlarla siyasi ve mehkeme hakimiyyetinin musteqilliyi ile teltif edirdi Koloniyalar adeten tez menfeet getirmirdiler Bu sebebden ingilis investorlar oz kolonial carterlerini meskunlara cevirirdiler Siyasi neticeler vaxtinda hell olunmadigindan agir idi Kolonistler ozleri tek basina oz heyatlarini cemiyyetlerini iqtisadiyyatlarini qurmali idiler Koloniyalar boyunca insanlar kicik fermalarda yasayirdilar ve maddi cehetden musteqil idiler Bir nece kicik seherlerde ve Cenubi Karolina ile Virciniyanin genis plantasiyalarinda bezi zeruri mallar ve debdebeli esyalar idxal olunurdu Evezinde buradan tutun duyu ve indiqo ixrac olunur 2 Un uyuden deyirman ve agac emali muessisesi kimi kicik lokal senaye obyektleri koloniyalarin inkisaf etmesi ile emele gelirler Sahibkarlar baliqci ve ticaret gemileri duzeltmek ucun limanlar ve demircixanalar tikirler 18 ci esrde ayri ayri regionlarin iqtisadi noqteyi nezerden rolu aydinlasmaga basladi Bele ki Yeni Ingiltere gemiqayirmaya ve denizciliye ustunluk verirdi Merilendin Virciniyanin ve Karolinanin plantasiyalari tutun duyu ve indiqo yetisdirirdiler coxsu qul gucunden istifade ederek Nyu York Pensilvaniya Nyu Cersi ve Delaver kimi koloniyalar ise kend teserrufati ve xez mallari ile mesgul olurdular Qullar istisna olmaqla umumen yasayis seviyyesi yuksek idi hetta Ingilterenin ozunden de yuksek 3 Yeni Ingiltere Redakte Yeni Ingilterenin iqtisadiyyati butun kolonial dovr erzinde stabil olaraq inkisaf edirdi Buna hetta ixrac oluna bilecek kend teserrufati malinin olmamasida engel yaratmirdi Butun provinsiyalar ve cox seherler iqtisadiyyatin inkisafini infrastruktur layihelerini subsidiyalasdirmaqla temin etmek isteyirdiler Meselen yeni yollar salmaqla korpuler mehmanxanalar ve bereler tikmekle Onlar agac emali muessiselerine un uyuden deyirmanlara polad eriden muessiselere parca emal eden muessiselere duz ve suse istehsali ile mesgul olan muessiselere subsidiyalar mukafatlar verirdiler Onlara monopolist statuslari verirdiler En esasi koloniyalarin qanunvericiliyi biznes ucun elverisli serait yaratmisdi Koloniyalarin huquqi sistemi munaqiseleri muzakire etmekle yoluna qoymaga imkan yaradirdi muqavilelerin sertlerini icra etmeye mecbur edirdi mulkiyyet huququnu qoruyurdu Bu regionu ezimkarliq ve sahibkarliq seciyyelendirirdi Buna sebeb hemcinin Protestant emek etikasi nin telebleri idi Protestantliq insanlardan cox islemeyi teleb edir cunki bu onlarin ilahi cagirisidir 4 Inkisafin faydalari Yeni Ingilterede genis yayilmaqda idi Bu faydalari tacirler fermerler muzdlu isciler oz uzerinde hiss edirdi Ehalinin sayinin suretle artmasi yaxsi ferma torpaqlarinin catismazligina sebeb olur Bunun neticesinde yeni ailelerin qurulmasi lengiyir ve insanlar uzaq qerbe uz tuturlar Seherlerde guclu sahibkarliq var idi ve iscilerin ixtisaslasmasinda davamli artim var idi Kisilerin emek haqqlari 1775 ci ile kimi davamli olaraq artirdi Qadinlar ucun yeni peseler peyda olurdu toxuculuq muellimlik derzilik Bu region Yeni Fransa ile serhedde yerlesdiyinden coxsayli muharibeler zamani britaniyalilar sursat almaq yollar salmaq ucun ve kolonial esgerler ucun pul xercliyirdiler Sahilde yerlesen limanlar baliqciliqda beynelxalq ticaretde ve gemiqayirmada ixtisaslasmaga basladilar 1780 ci ilden sonra ise balina ovunda Kend teserrufati mallari ucun genislenen seher bazarinin olmasi ile birlikde bu faktorlar iqtisadiyyatin inkisafina sebeb olurdu Buna hetta texnoloji innovasiyalarin olmamasida mane ola bilmirdi 5 Amerika inqilabi Redakte13 koloniyada yasayan amerikalilar Britaniyadan ingilislerin malik oldugu haqqlari ozlerine de teleb etmeye basladilar Onlar odedikleri vergiler evezine uzaq britaniya parlamentine oz numayendelerini gondermek isteyirdiler Amerikalilar Britaniyada istehsal olunan mallari boykot etmekle muqavimet gostermeye cehd edirler Evezinde Britaniya Amerika haqqlari ni legv edir ve 1774 cu ilde 5 dozulmez qanun qebul edir 6 Evezinde amerikalilar inqilab edirler Bunun neticesinde muharibe baslayir ve Amerika Birlesmis Statlari yaranir Britaniya amerikalilarin limanlarini blokadaya almaqla iqtisadiyyatlarini cokdurmek isteyirdi Lakin amerikalilarin 90 faizi fermalarda ve yalniz 10 faizi seherlerde yasayirdi Buna gore amerika iqtisadiyyati mohkem idi ve 1775 ci ilden 1783 cu ile kimi davam eden uzun muharibeye destek ola bilirdi 7 Amerika inqilabi ayrilmaz insan haqlarini dogurdu Yasamaq azadliq xosbext olmaq ucun calismaq haqqini Bu haqlar hem sexsi hem de iqtisadi musteqillik verirdi liberalizmin ve respublikanizmin siyasi deyerlerinden istifade etmek ucun serait yaradirdi insanin tebii haqqlarini tesdiqleyirdi her kesin qanun qarsisinda beraber oldugunu tesdiqleyirdi vetendas borcu ve leyaqeti anlayislarini yeridirdi umumi rifahin yaxsilasmasi meqsedini vurgulayirdi Inqilab dovrune aid karikatura ABS ineyin buynuzlarini kesir ABS in Britaniyanin nezaretinden cixmagini gosterir Derdli ingilis ise diger avropadan olan quvvelerin sud toplamaq ucun siraya duzulmeyini seyr edir Karikatura inqilab dovrunde ABS in ticaret statusunu simvolize edir Britaniyanin amerikalilara fransizlara ve ispanlara qarsi muharibesi Britaniyaya texminen 100 milyon funta basa geldi Xezine lazim olan pulun 40 faizini borc alir qalan hissesini ise vergiler hesabina yigir 8 9 Boyuk xercler Fransanin muflisliyine ve fransiz inqilabina sebeb olur Konqres ve Amerika statlari ucun muharibeni maliyelesdirmek cetin idi 10 1775 ci ilde koloniyalarda qizilnan 12 milyon dollardan cox maliyye vesaiti yox idi Bu ise hec hazirki emeliyyatlari maliyyelesdirmeye imkan vermirdi muharibeni maliyyelesdirmekden sohbet bele gede bilmezdi Veziyyeti britaniyalilar daha da agirlasdirirlar Onlar butun amerika limanlarini blokadaya alaraq mallarin ixracini ve idxalini mumkunsuz edirler Veziyyetden cixis yolu konullulerin komeyi ve vetenperver vetendaslarin ianesi idi Veziyyetden diger cixis yolu ise hazirki odenisleri gecikdirmekde esgerlere ve sursatla temin edenlere deyerden dusmus valyuta ile odenis etmekde ve muharibeden sonra veziyyetin yaxsi olacagini ved etmekde idi Heqiqeten 1783 cu ilde esger ve zabitlere muharibe dovrunde etdikleri xidmete gore torpaq saheleri verilmisdir 1781 ci ilde Ricard Morrisin maliyye superintendanti vezifesine gelmesi ile maliyye meselelerinde guclu lider peyda olur Morris 1782 ci ilde Fransanin verdiyi borcu ozel Simali Amerika Banki ni yaratmaq ucun xercleyir Bu bank muharibeni maliyyelesdirmekle mesgul olurdu Morris prezidentin teminatina xerclenilen meblegi azaldir muqavileleri icra etmek ucun reqabetli herraclar teskil edir hesablama emeliyyatlari uzerinde nezareti guclendirir ve statlardan federal hokumetin pul payini ve sursat teleb edirdi 11 Muharibe amerikalilara 66 milyon dollara basa gelmisdi Konqres esasen 4 usulla muharibe xerclerini qapatmaga calisirdi 12 Konqres 2 defe 1775 1780 ci illerde ve 1780 1781 ci illerde kagiz pul cap etmisdi Ilk cap 242 milyon dollarla olculurdu Evvel hesab edilirdi ki dovreye buraxilan pullar vergileri odemek ucun istifade olunaraq dovlete qayidacaq Lakin 1791 ci ilde pullar sahiblerinden satin alinir 1 dollar 1 sente satilir 1780 ci ilde insanlar dediyi kimi pullar qara qepiye deymez di not worth a Continental Buna gore ikinci defe yeni valyuta cap olunur Ikinci cap demek olarki deyersiz oldu ancaq federal hokumet 1791 ci ilde 1 dollara 100 sent odeyerek pullari satin alir Hemen vaxt statlar esasende Virciniya ve Karolina 200 milyon dollardan cox deyerde oz valyutalarini cap edirler Eslinde kagiz pullarin capi inasanlardan vergi yigmagin bir usulu idi O zaman bu cur vergi yigimi yegane mumkun olan usul idi Suretli inflyasiya gelirleri deyismez olan insanlar ucun cetinlik toredirdi lakin insanlarin 90 faizi fermer oldugundan onlara inflyasiyanin tesiri birbasa deyildi Borclular borclarini deyerden dusmus kagizlarla odemekle menfeet gotururduler 13 En boyuk cetinliyi Kontinental Ordunun esgerleri cekirdi Onlarin emek haqqlari onsuzda vaxti vaxtinda odenilmirdi Bundan elave inflyasiya neticesinde onlarin emek haqqlari her novbeti ay deyerden daha cox dusurdu Bunun neticesinde onlarin doyus ruhu zeifleyir ailelerinin cetinliklerini daha da artirir 1776 ci ilden baslayaraq Konqres varli insanlardan pul yigmaga baslayaraq pul toplamaq isteyirdi Muharibeden sonra ise ohdeliklerini yerine yetireceyine soz verirdi Lakin bu usulla cox meblegde pul yigmaq mumkun olmur cunki o vaxt amerikalilarda az sikke pulu var idi ve cox varlilar ingilisler terefinden desteklenirdi 1776 ci ilden baslayaraq Fransa gizlince amerikalilari pulla baritla herbi techizatla temin ederek Britaniyani zeifletmek isteyirdi 1778 ci ilde Fransa muharibeye resmen qatilanda komek etmeye davam edirdi Fransa hokumeti Parisdeki ve Amsterdamdaki bankirler kimi amerikalilarin muharibesi ucun boyuk meblegde pul borc almisdilar 1790 ci illerde butun borclar geri qaytarilir 14 1777 ci ilden baslayaraq Konqres statlardan defelerle pul isteyir Lakin statlarinda vergi sistemi olmadigindan onlardan komek az idi 1780 ci ile kimi Konqres qargidali mal eti donuz eti teleb edir Bu cur semeresiz sistemle Konqres ordunu birteher temin edir 15 16 Yeni dovlet Redakte 1700 1850 ci illerde iqtisadi artimin tentensiyalari Frenk Burqinin 1989 cu ilde Filadelfiya konventi etrafinda apardigi tetqiqat gosterir ki dovletin iqtisadiyyatin nizamlanmasinda istiraki dovletin banileri terefinden nezerde tutulmusdu Bu Konfederasiya Maddelerinin tesiri altinda yaranan iqtisadi ve maliyye xaosunu aradan qaldirmaq ucun lazim idi Iqtisadiyyatin dovlet nezareti altina kecmesi ucun edilmemisdi Bunu etmekde meqsed ABS in tekce siyasi cehetden deyil hem de iqtisadi cehetden musteqilliyini temin etmek idi ABS in iqtisadi cehetden Avropadaki quvvelerden asili olmamasini temin etmek idi Elm ixtira senaye ve ticarete destek ola bilecek guclu merkezi hakimiyyetin yaradilmasi ABS iqtisadiyyatinin inkisafina tekan verecek amil kimi qebul olunurdu Bununla da subut etmek olardi ki ABS in oz taleyini ozu mueyyen etmesi ucun lazimi qeder guclu iqtisadiyyati var Frenk Burqi yazir Cox guman ki ABS konstitusiyasini tertib edenler dovletin passivliyi qarismamazligi ile razilasa bilmezdiler Dovletin passivliyi onlarin meqsedlerine uygun deyildi Onlar konfederasiyanin passivliyinden narazi idiler Ceyms Vilson konventin liderlerinden biri deyirdi Hazirki konfederasiyanin en vacib sehvlerinden biri onun passiv olmasidir Konqresin hedden artiq idare etmesinden sikayet yoxdur Onun hedden artiq az idare etmesinden sikayet var Bu qusurun aradan qaldirilmasi ucun biz bura gonderilmisik Milli hokumetin selahiyetlerinin Konstitusiyada nece detalli eks olduguna nezer salsaq onlarin sayina formullasdirilmagina onda gorerik ki konventin istirakcilari ele bir dovlet aleti yaratmaq isteyirdiler ki birliyi sabitliyi hakimiyyeti qoruyub saxlamaqda diger xarici dovletlerle bir sirada dayana bilsin 17 Siyasi ve iqtisadi azadliq yalniz respublika formali dovletin qurulmasindan sonra mumkun olacagi dusunulurdu Inqilabin bas vermesi konstitusiyanin ve federal birliyin yaradilmasida bu sebebdendi bele hesab edilirdi ki istenilen duzgun hokumetin meqsedi umumi rifahi yaxsilasdirmaqdi ve respublikani qoruyub saxlanilmasi her seyden once ictimai xeyirxahliqdan ve ya vetendas xeyirxahligindan asilidir 18 Edqar Conson 1973 cu ilde ABS in temeli qoyulanda tesis edilen iqtisadi prinsipler etrafinda apardigi tetqiqatinda yazirdi Muasir edebiyyatda goze carpan esas noqteyi nezer bele idi ki iqtisadi aktivlikden ictimaiyyetin xeyir qazanmasi ucun dovlet gerek sahibkarligin uzerinde oz nezaretini guclendirsin Bordli deyirdi Insanlarin oz fiziki gucunu ve aglini istehsalda nece isledeceyini ozlerini secmeleri duzgundur Lakin bu o demek deyil ki qanunu yazanlar milli iqtisadiyyatin kursunu teyin etmekden azaddirlar Meselen onlar debdebeli mallarin istehsalini teqdir etmemelidirler eger qidada ve yaxud diger zeruri mallarin istehsalinda ehtiyyac varsa Qanunu yazanlar yalniz ictimaiyyetin xeyriyyecisi olarlarsa oz funksiyalarini yerine yetire bilerler yeni olkelerde onlar kend teserrufatini ticareti qorumali immiqrasiyaya tekan vermeli ve istehsali genislendirmelidirler Sozsuz ki azadliq insanin nail oldugu en ehemiyyetli nemetlerden biridir lakin azadliq temkinlikden tam azad olmaq demek deyil Esil azadliq ucun ele bir qanunvericilik sistemi olmalidir ki insanlari ictimai rifaha nail olmaq ucun seylerini birlesdirmeye sovqlendirsin Buna gore hokumetin borcudur ki olkeni guclendirecek istenilen fealiyyeti ve biznesi desteklesin Hemcinin hokumet insanlari zeifleden onlari rusvetxor eden adetleri paktikani modani mehv etmelidir 19 Con Kasson yazirdi Milli istehsalcilarin desteklenmesi ve insan emeyini evez eden texnikanin istifadesi meseleleri bir birinden izolyasiya olunmus iqtisadi meseleler rolunda deyil umumen butun iqtisadiyyata tesir eden meseleler rolunda cixis edirler Gelecek istehsalcilar gerek tekce oz menfeetlerini deyil hemcininideoloji meseleleri dusunsunler Onlar gerek Bu hansi qiymete basa gelecek suali ile birge Bu respublikaciliga nece tesir gosterecek sualini vererdiler Ve bu sual hec de ritorik sayila bilmezdi En azindan o dovr ucun 20 1787 ci ilde qebul olunmus ABS konstitusiyasi xalqin birliyini umumi bazarin olmasini daxili tarifin olmamasini ve statlar arasinda ticaretden vergi tutulmamasini temin edirdi Federal hakimiyyetin derecesi diskussiyalara sebeb olmusdu Aleksandr Hamilton Corc Vasinqtonun administrasiyasinda maliyye naziri kimi bu meseleye genis noqteyi nezerden yanasirdi Hamilton bu meseleye nezerde tutulan selahiyyetler konsepsiyasindan yanasirdir Bu o demek idi ki federal hokumet konstitusiyanin heyata kecirilmesi ucun hetta konstitusiyada birbasa qeyd edilmeyen addimlari atmaga ixtiyari var Hamilton idxal olunan mallara vergi teyin edir o hemcinin viskiye cox mubahiseli vergi teyin edir Bunun komeyi ile o dovlet borclarini qaytarir Hamilton hesab edirdi ki diversifikasiya olunmus gemicilyin istehsalin ve bankciligin komeyi ile iqtisadi yukselise nail olmaq olar O lazim olan selahiyyetleri konqresden aldiqdan sonra 1791 ci ilde ABS in ilk bankini yaradir Bank 1811 ci ile kimi fealiyyet gosterir 21 Belece ABS da 18 ci esrin ilk yarisinda siyasi iqtisadiyyat sistemi formalasir Butun duyada buna amerika mektebi deyirler 22 23 Bu sistem esasen Britaniyanin sisteminin eksi olaraq basa dusulur 24 Maykl Hadson iqtisadi icare ve zehmetsiz gelir anlayislarinin muasir iqtisadi tefekkurden qovulmasini izah ederken yazir Almaniya ve diger olkelerin Britaniya ile senaye reqabetine girerek Britaniyadan ferqlendikleri kimi Amerika da Britaniyadan ferqlenirdi Azad ticaret siyaseti o vaxtki sertlere uygun deyildi Britaniya iqtisadcilarinin umumi kimi tesvir etdikleri ise eslinde Britaniyanin sinif strukturunu ozunde eks etdirirdi esasende Normanlarin dovrunden qalmis torpaq icaresini eks etdirirdi Azad ticaret iqtisadcilari ABS daki yuksek emek haqqinin olmasini burada genis sahibsiz torpaqlarin olmasi ile elaqelendirirdiler Fabriklerde islemek evezine bu torpaqlarda yerlesmek olardi Amerika senayesinin isci quvvesi gerek o derecede mehsuldar olardi ki yuksek yasayis seviyyesini destekleye bilsin Bu ise kapital ucun investisiya yatirimini himayeedici tarifler ve ictimai infrastruktura yatirim teleb edirdi mehsuldarliq dovlet investisiyalari ve emek haqqi eyni zamanda artmaga basladilar Bele serait tox yaxsi telim kecmis ve yasamaq ucun evi olan amerikali isciye oz emeyini ucuz qiymete satmagi mumkun edir 25 Amerika ve Britaniyanin siyasi iqtisadiyyat sistemlerinin ferqleri Henri Carlz Keri terefinden 1851 ci ilde yazdigi Maraqlar harmoniyasi kitabinda tedqiq edilmisdir Keri bele netice cixarirdi Bu iki sistem dunyanin gozu qabagindadir Biri ticaretde olan ehtiyyaci guclendirir digeri ise ticareti nezaretde saxlamaq ucun hakimiyyeti guclendirir Biri hinduslari isledir ve butun dunyani onlarin seviyyesine endirmek isteyir digeri ise butun dunyada insanin seviyyesini ozundeki seviyyeye qeder yukseltmek isteyir Biri yoxsullugun savadsizligin ehalinin sayinin azalmasinin barbarligin terefdari kimi cixis edir digeri ise zenginliyin komfortun ziyaliligin sivilizasiyanin terefdari kimi cixis edir Biri umumdunya muharibesi terefdaridir digeri ise umumdunya sulhun terefdaridir Biri ingilis sistemidir digerini ise biz serefle amerika sistemi adlandira bilerik cunki o yaradilan sistemlerden yeganesidir ki insanlarin yasayis seraitini yaxsilasdirmaqla yanasi hem de yukseldir 26 Amerika sisteminin institusional mexanizmleri ilk defe maliyye naziri Aleksandr Hamilton terefinden islenib hazirlanmisdi O ilk amerika bankinin yaradilmasi tesebbusu ile cixis edir ve senayenin inkisafina tekan vermek ucun tarifleri qaldirir 27 Aleksandr Hamiltonun Aaron Burr terefinden duelde oldurulmesinden sonra muharibeden evvelki dovrde amerikanin siyasi iqtisadiyyat mektebi esasen Henri Kley ve Viqler partiyasi terefinden desteklenir 28 Amerika sistemi ve amerika mektebini formalasdiran dovlet proqramlari cercivesinde gorulen isler neticesinde 1802 ci ilde patent burosu yaradilir 1807 ci ilde cay ve liman naviqasiyasinin yaxsilasdirilmasi meqsedi ile Milli Geodeziya Olcmeleri qurumu yaradilir ordu qerbe muxtelif ekspedisiyalar teskil edir bu ekspedisiyalar 1804 cu ilden Lyuis ve Klarkin ekspedisiyasindan sonra baslayaraq 1870 ci illere kimi davam edir ekspedisiyalar Topoqrafik Muhendislerin Herbi Korpusuna aid olan bir zabit terefinden yonlendirilir o pionerlere vacib melumatlari catdirir herbi muhendis zabitleri kanal ve yollarin tikinti ve ya olcme islerine nezaret etmek ve ya yardimci olmaq meqsedi ile teyin olunurlar Amerikanin ilk ve ikinci banki yaradilir Tomas Cefferson ve Ceyms Medison guclu merkezi hokumetin olmasina hemcinin Hamiltonun iqtisadi siyasetine qarsi cixirdilar Lakin Vasinqton administrasiyasinin daxilinde nufuza sahib olan Hamiltonu dayandira bilmirdiler Buna baxmayaraq Cefferson 1801 ci ilde prezident olur ve daha az merkezlesdirilmis siyaseti aqrar demokrasiyani Cefferson demokrasiyasi destekleyir Onun felsefesi sade vetendasin iqtisadi ve siyasi tiraniyadan qorunmasindan ibaret idi Cefferson kicik fermerleri en vacib vetendaslar adlandirirdi Buna baxmayaraq Cefferson Hamiltonun siyasetinin esaslarini deyismemisdir Prezident olandan sonra Medison 1811 ci ilde bankin fealiyyet muddetinin vaxtinin bitmesine imkan yaratdi Lakin 1812 ci ilin muharibesi milli bankin movcud olmasinda ehtiyyac oldugunu gosterir Buna gore Medison pozisiyasini deyisir 1816 ci ilde 20 illik fealiyyet muddeti ile ABS in ikinci banki yaradilir 29 1812 ci ilin muharibesi ABS in xarici ticaretinin demek olarki butovlukle qarsisini alir Belelikle ABS da istehsal olunan mallara ehtiyyac artir Buna gore azad ticaret siyaseti milliyetcilikle ve proteksionist tariflerle xarakterize olunan proteksionist siyaset ile evez olunur 30 Evveller bir silahin hissesini diger silaha birlesdirmek cetin idi Bu sebebden her piyada alayinin terkibinde bir silahci olmali idi 1812 ci ilin muharibesi ise qarsiliqli evez olunan hisseleri olan odlu silahlara ehtiyyac oldugunu gosterir Buna gore Muharibe Departamenti bele silahlarin istehsali meqsedi ile muqavileler baglayir Bele muqavilelerin neticesinde muasir aletlere ehtiyyac yaranir Esasende dasdograyan uyuden bicici yonma masinlarinda Bu aletlerin inkisafi kutlevi istehsala qadir olan senayenin inkisafini mumkun etdi 31 32 33 1830 cu illerden 1860 ci ile kimi Konqres yuksek vergilerin teyin olunmasina dair Viqler partiyasinin cagirislarini defelerle redd edir Konqres hemcinin bu partiyanin iqtisadi milletcilik siyaseti teklifini desteksiz qoyur Bu siyaset ozunde guclu dovlet nezaretini nizamlamasini ve infrastrukturun makroiqtisadi inkisafini cemleyirdi 34 Meselen prezident Endru Cekson ABS in ikinci bankini legv edir Vergilerin meblegi vetendas muharibesinden evvel defelerle endirilir Qerbde iri demiryolu layihelerinin maliyyelesdirilmesine yaxud homstedlere pulsuz torpaqlarin verilmesine dair teklifler Cenublular terefinden redd edilir Onlar bu layihelerin Simali guclendireceyinden qorxurdular Vetendas muharibesi ise veziyyeti tamamile deyisdi Istinadlar Redakte Bruce E Johansen The Encyclopedia of Native American Economic History Yerli Amerika iqtisadiyyatinin tarixi 1999 Edwin J Perkins The Economy of Colonial America Kolonial Amerikanin iqtisadiyyati 2 ci cap 1988 Jack P Greene and J R Pole A Companion to the American Revolution Amerika inqilabina kompanyon 2004 Fesil 7 Margaret Alan Newell The Birth of New England in the Atlantic Economy From its Beginning to 1770 in Peter Temin ed Engines of Enterprise An Economic History of New England Harvard UP 2000 sehife 11 68 ozellikle sehife 41 Gloria L Main and Jackson T Main The Red Queen in New England William and Mary Quarterly Yanvar 1999 Tom 56 1 ci nesr sehife 121 50 Merrill Jensen The Founding of a Nation A History of the American Revolution 1763 1776 2008 Greene and Pole A Companion to the American Revolution 2004 hisse 42 48 Paul Kennedy The Rise and Fall of the Great Powers 1987 sehife 81 119 John Brewer The sinews of power war money and the English state 1688 1783 1990 sehife 91 Curtis P Nettels The Emergence of a National Economy 1775 1815 1962 sehife 23 44 Charles Rappleye Robert Morris Financier of the American Revolution 2010 sehife 225 52 Oliver Harry Chitwood A History of Colonial America 1961 sehife 586 589 Ralph Volney Harlow Aspects of Revolutionary Finance 1775 1783 American Historical Review Tom 35 No 1 Oktyabr 1929 sehife 46 68 E James Ferguson The power of the purse A history of American public finance 1776 1790 1961 Erna Risch Supplying Washington s Army 1982 E Wayne Carp To Starve the Army at Pleasure Continental Army Administration and American Political Culture 1775 1783 1990 Bourgin Frank 1989 The Great Challenge The Myth of Laissez Faire in the Early Republic New York NY George Braziller Inc sehife 34 35 Wood Gordon 1969 The Creation of the American Republic 1776 1787 Chapel Hill NC University of North Carolina Press Johnson E A J 1973 The Foundations of American Economic Freedom Government and Enterprise in the Age of Washington Nyu York NY University of Minnesota Press sehife 194 195 Kasson John 1976 Civilizing the Machine Technology and Republican Values in America 1776 1900 Nyu York NY Grossman Publishers sehife 6 Curtis P Nettels The Emergence of a National Economy 1775 1815 1962 Hudson Michael 2010 America s Protectionist Takeoff 1815 1914 The Neglected American School of Political Economy ISLET Institute for the Study of Long Term Economic Trends Lively Robert A The American System a Review Article Business History Review XXIX Mart 1955 sehife 81 96 Hudson Michael 2011 Simon Patten on Public Infrastructure and Economic Rent Capture in American Journal of Economics and Sociology Tom 70 Nomre 4 Oktyabr 2011 Hudson Michael 2011 Simon Patten on Public Infrastructure and Economic Rent Capture in American Journal of Economics and Sociology Tom 70 Nomre 4 Oktyabr 2011 Henry C Carey Harmony of Interests Lind Michael 1997 Hamilton s Republic Readings in the American Democratic Nationalist Tradition Boritt Gabor S 1994 Lincoln and the Economics of the American Dream Bray Hammond Banks and Politics in America from the Revolution to the Civil War 1958 Matthew H Wahlert Towards Protectionism An Examination of the Napoleonic Wars the War of 1812 and America s Trade Policy New England Journal of History Payiz 2011 Tom 68 Nesr 1 sehife 4 20 Harpers Ferry Armory and the New Technology The Challenge of Change by Smith Merritt Roe Cornell University Press Ithaca NY U S A 1980 Networked Machinists High Technology Industries in Antebellum America by Meyer David R Johns Hopkins University Press 2007 Yankee Enterprise The Rise of the American System of Manufactures by Mayr Otto et al ed Smithsonian Institution Press Washington D C 1981 Guelzo Allen C 1999 Abraham Lincoln Redeemer President Grand Rapids Mich W B Eerdmans Pub Co ISBN 0 8028 3872 3 Menbe https az wikipedia org w index php title ABS in iqtisadi tarixi amp oldid 5990763, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.