fbpx
Wikipedia

Ərəblərin Anadoluya yürüşü (782)

Avqust 12, 2021

Ərəblərin 782-ci ildəki Anadoluya yürüşü — Abbasilər xilafətinin Bizans imperiyasına qarşı həyata keçirdiyi ən böyükhəcmli yürüşlərdən biri. Bu yürüş Bizansın hərbi uğurlarına bir cavab olaraq, Abbasi ordusunun hərbi gücünü nümayiş etdirmək üçün həyata keçirilmişdir. Abbasilər xilafətinin şərti vəliəhdi, gələcək xəlifə Harun ər-Rəşidin öndərliyindəki Abbasi ordusu Bizansın paytaxtı olan Konstantinopol (indiki İstanbul) şəhərindən Bosforun digər sahilindəki Krisopol (indiki Üskudar) şəhərinə qədər çatmışdır. Eyni zamanda, ikinci dərəcəli qüvvələr isə Anadolunun qərb hissələrinə basqınlar təşkil etmiş, oradakı Bizans qoşunlarını darmadağın etmişdir. Ər-Harun Konstantinopol şəhərini mühasirə almaq istəmədiyindən və bunun üçün yetərli dəniz gücünə malik olmadığından ordusunu geri çəkmişdir.

Ərəblərin 782-ci ildəki Anadoluya yürüşü
Əsas münaqişə: Bizans-ərəb müharibələri

Bizans dövründəki Anadolunun və Bizans-ərəb cəbhəsinin xəritəsi. təq. 780-ci il.
Tarix yaz–yay 782-ci il
Yeri Kiçik Asiya
Nəticəsi
    • Abbasi qələbəsi
    • Üçillik atəşkəs müqaviləsinin imzalanması
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
Tərəflərin qüvvəsi

95.793 (əl-Təbəri)

naməlum

Ölənlər və yaralananlar

naməlum

56.090 (əl-Təbəri)

Xəlifə əl-Mehdinin şərəfinə zərb edilmiş Abbasi dinarı.

Bu vaxt Abbasi ordusunun arxa hissəsini qorumaq üçün Frigiyada yerləşdirilən dəstəsi Bizans ordusu tərəfindən məhv edilmişdir. Beləliklə, onlar ər-Harunu tələyə salmışdır. Buna baxmayaraq, erməni əsilli sərkərdə Tatsatın Bizansa dönüklük etməsi ər-Harunun yenidən üstünlük əldə etməsinə gətirib çıxarmışdır. Abbasi taxtının vəliəhdi Konstantinopola atəşkəs təklifi göndərimiş və Bizansın aralarında imperatriça İrinanın baş naziri Stavrakinin də olduğu yüksək vəzifəli diplomatik nümayəndələrini əsir götürmüşdür. Bu, İrinanın üçillik atəşkəs imzalamağa və ağır bir illik xərac ödəməyə məcbur etmişdir. İrina bundan sonra diqqətini Balkanlara çevirmişdir, ancaq ərəblərlə olan gərginlik 786-cı ildə yenidən alovlanmış, 798-ci ildə əvvəlki müqaviləyə oxşar bir atəşkəs imzalanmışdır.

Zəmin

Əməvi xilafətinin 740-cü illərdəki vətəndaş müharibəsi və sonrakı Abbasi inqilabına səbəb oluna daxili çətinliklərindən öz mənafeyi üçün istifadə edən Bizans imperatoru V Konstantin (hak. 741–775) şərq sərhədlərindəki ərəblərə qarşı kiçikhəcmli basqınlar təşkil edərək onlara qarşı təcavüzkar bir siyasət güdmüşdür. Abbasi rejiminin 760-cı illərdən 770-ci illərə kimi tədricən birləşməsi ilə vəziyyət daha tənzimlənmişdi. Ərəblər Anadolunun dərinliklərinə doğru böyükhəcmli basqınlar təşkil etməyə davam edirdi, bizanslılar isə ərəblərə qarşı böyük əks-hücumlar həyata keçirirdi. Beləliklə, 778-ci ildə Mixail Laxanodrakon öndərliyindəki bizanslılar Germanikeya (indiki Qəhrəmanmaraş) şəhərini zəbt edir. Bizanslılar oranı yağmalayır, xeyli sayda suriyalı xristianı əsir götürür. Laxanodrakon Abbasi sərkərdəsi Tumamə ibn əl-Vəlid tərəfindən göndərilən ordunu uğurla dəf edir. Bizanslılar növbəti il Hədət adlı qala şəhərini ələ keçirir və oranı alt-üst edir. Buna görə də xəlifə əl-Mehdi (hak. 775–785) bir qədər laqeyd olan Tumaməni əl-Həsən ibn Qəhtəbə ilə əvəz edir. Əl-Həsən 30 minlik ordusu ilə Bizans torpaqlarına yürüş edir. Buna baxmayaraq, bizanslılar ona qarşı müqavimət göstərmədən şəhər və kəndləri tərk edir. Əl-Həsən də ərzaq çatışmazlığından çox uğur əldə etmədən geri çəkilməli olur.

Xəlifə əl-Mehdi Bizansın basqınlarına bir cavab olaraq, özü meydana çıxmaq qərarına gəlir. Əl-Mehdi 12 mart 780-ci il tarixində Bağdad şəhərini tərk edir, Hələbdən yenidən müdafiə vasitələri ilə təmin edilmiş Hədətə doğru irəliləyir. O, bundan sonra Arabissosa yürüş edir, ancaq orada ordunu tərk edərək Bağdada qayıdır. Onun ər-Rəşid ləqəbi olə tanınan Harun ordunun bir hissəsinə öndərlik etməyə başlayır ki, o da Armeniakona hücum edərək Semal qalasını ələ keçirir. Ordunun digər hissəsinə öndərlik edən Tumamə Anadolunun dərinliklərinə soxulur. O, Frakisi femasına qədər qərbə yürüş edir, ancaq orada Laxanodrakon tərəfindən ağır şəkildə məğlub edilir. 781-ci ilin iyun ayında Hədətdə xəlifə Ömərin (hak. 634–644) nəslindən olan Əbd əl-Kəbir öndərliyi altında bir ordu yığılır. İllik basqınlarını təşkil etməyə hazırlanan imperatriça İrina Anadolunun fema ordularının çağırır və hərəmağası sakellari İohannı onların başçısı təyin edir. Ərəblər Hədət keçidindən istifadə edərək Bizans Kappadokiyasına soxulur və Kaseriya (indiki Kayseri) yaxınlıqlarında Laxanodrakon öndərliyindəki Bizans qüvvələri ilə toqquşur. Ərəblər döyüşdə ağır şəkildə məğlub olur, Əbd əl-Kəbir isə yürüşü sona çatdıraraq Suriyaya qayıtmalı olur.

Bu məğlubiyyət xəlifəni qəzəbləndirir, onun yeni bir yürüşə hazırlanmasına səbəb olur. O, xilafətin gücünü və üstünlüyünü nümayiş etdirmək üçün ordu yığır. Bu, VIII əsrin ikinci yarısında Bizansa qarşı göndərilmiş ən böyük ordu idi. Müəyyən mənbələr qeyd edir ki, bu ordu 95.793 nəfərdən ibarət idi ki, bu da Bizansın Anadoludakı hərbi təsisatının təqribən iki qatına bərabər idi. Ordunun xərcləri təxmini 1.6 milyon nomizmaya bərabər idi ki, bu da Bizans imperiyasının ümumi illik gəlirlərindən daha çox idi. Bu ordunun nominal rəhbəri Harun idi, ancaq xəlifə ona kömək etməsi üçün təcrübəli sərkərdələr də göndərmişdir.

Yürüş

 
Harun ər-Rəşidin təsviri.

Harun 9 fevral 782-ci il tarixində Bağdad şəhərini tərk edir. Ərəblər Kilikiya qapısından Tavr dağlarına keçir, tez bir zamanda Maqida (indiki Niğdə) qalasını ələ keçirir. Onlar bundan sonra yayla boyunca ordu üçün nəzərdə tutulmuş yollar ilə irəliləyərək Frigiyaya daxil olur. Harun sərkərdələrindən olan hacib əl-Rəbi ibn Yunusu Nakoleyanı (indiki Seyidqazi, Əskişəhər) mühasirəyə almaq və ordunun arxa hissəsini qorumaq üçün tərk edir. Əl-Bərməki öndərliyindəki 30 minlik ordu isə Anadolunun zəngin qərb sahillərini yağlaması üçün göndərilir. Əsas orduya başçılıq edən Harun Opsiki femasına soxulur. Bundan sonra baş verən hadisələr ilkin mənbələr tərəfindən fərqli formada izah edilir. Buna baxmayaraq, yürüşün ümumi gedişatı əsaslı şəkildə izah edilə bilinər.

Uorren Tredqolda görə, Bizansın bu münaqişədəki qərarları İrinanın baş naziri hərəmağası Stavraki tərəfindən alınırdı. Stavrakinin strategiyası Harunun nəhəng ordusu ilə cəld şəkildə qarşıdurmadan qaçınmaq, ordunun bölünməsini gözləmək və onun müxtəlif dəstələrini ayrı-ayrı məhv etmək idi. Laxanodrakon öndərliyindəki frakililər əl-Bərməki ilə Daren adlı bir yerdə toqquşur, ancaq ağır itkilərlə məğlub edilir. Əl-Rəbi öndərliyindəki ordunun Nakoleyanı mühasirəsinin nəticəsi məlum deyil, ancaq ehtimal olunur ki, o, məğlub edilmişdir. Feofanın ifadəsindən şəhərin ələ keçirildiyini güman etmək olar, ancaq Suriyalı Mixail qeyd edir ki, ərəblər ağır itkilər yaşamış və şəhəri ələ keçirə bilməmişdir. Suriyalı Mixailin versiyası hoqioqrafik mənbələrdə də öz əksini tapır. Əl-Təbəri qeyd edir ki, ordunun Yəzid ibn Məzyad əl-Şeybani öndərliyindəki qismi Niketas adlı "qraflar qrafı"nın başçılıq etdiyi Bizans qüvvəsi ilə toqquşur. Bu döyüşün Nikeya (indiki İznik) yaxınlıqlarında baş tutduğu güman edilir. Niketas burada yaralır və bir ərəb sərkərdəsi ilə olan döyüşdə atdan yıxılır. O, fəaliyyətinə son verməli olur və böyük ehtimalla Nikomediya (indiki İzmit) şəhərinə köçməli olur. Harun onlara fikir vermədən Krisopol (indiki Üsküdar) şəhərinə irəliləyir. Şəhərin sahilində Bosfor boğazı, boğazın digər tərəfində isə Bizans imperiyasının paytaxtı olan Konstantinopol (indiki İstanbul) şəhəri yerləşirdi. Bosfor boğazını keçməsi üçün gəmisi olmayan və ilk növbədə Konstantinopol şəhərinə hücum etmək niyyətində olmayan Harunun bu hücumu öz gücünü nümayiş etməsi üçün həyata keçirdiyi güman olunur.

Əlavə olaraq, əldə etdiyi uğurlara baxmayaraq, Harunun vəziyyəti təhdidamiz idi, çünki əl-Rəbinin məğlubiyyəti onun xilafət ilə olan rabitə xətlərini təhlükəyə salmışdı. Nəticə etibarilə, Bizansın paytaxtının Asiyadakı şəhərətrafı ərazilərini yağlamayan Harun ordusunu geri çəkir, lakin onun ordusu Nikeyanın şərqindəki Sanqari çayı vadisi boyunca irəliləyərkən Bizans qüvvələri tərəfindən əhatə edilir. Onun arxasında Antoninin, önündə isə Tatsatın qoşunları var idi. Tatsat yaşadığı torpaqlar ərəb hakimiyyəti altına düşdükdən sonra, 760-cı ildə Bizansa qaçan bir erməni knyaz idi. Tatsat gizlin bir şəkildə Harun ilə əlaqə saxlayır. O, Haruna yardım göstərmək təklifi edir, qarşılığında isə əfv ediləcək və ailəsi ilə birlikdə doğulduğu Ərməniyyə əmirliyinə qayıdacaqdı. Feofan izah edir ki, Tatsatın bu hərəkətinin arxasında onun imperatriça İrinanın sevimlisi Stavrakiyə qarşı olan düşmənçiliyi dayanır, ancaq Tatsat geniş mənada, İrinanın rejimindən narazı idi. Almaniya bizansşünası Ralf-Yohannes Lilinin qeyd etdiyi kimi, "Tatsat yeni rejim altında özü üçün hansısa böyük bir imkan görmürdü və vəziyyətin ona təqdim etdiyi bu yaxşı fürsətdən istifadə etmişdir".

"Sən yunanların Konstantinopolunu əhatə etdin, mızraqını onun üzərinə yerləşdirdin və onun divarları biabırçılıq ilə örtülmüşdü. Sən onu almağı arzu etmirdin və müharibə qazanları qaynayarkən onun kralından aldığın xərac ilə özünü sübut etdin".

Mərvan ibn Abi Həfsanın Harun ər-Rəşidin 782-ci ildə Bizansa olan yürüşünü təsvir edən şeiri.

Bu minvalla, Harun İrinanı danışıqlar aparmağa çağıranda o, ən yüksək vəzifəli üç dövlət xadimindən – nökər Antoni, magistr Pyotr və hərəmağası Stavrakidən ibarət bir nümayəndə heyəti göndərir. Öz hərbi mövqelərdən əmin olan bizanslılar təhlükəsizlik vədləri və ya girov almağa diqqət yetirmədilər. Onlar ərəb düşərgəsinə çatan zaman Harun tərəfindən girov götürürlər. Tatsatın xəyanəti və Bizans qoşunlarının etibarsızlığı İrinanı həmin heyətin, xüsusilə də onun ən yaxın müttəfiqi Stavrakinin azad edilməsi üçün danışıqlara getməyə məcbur edir.

Abbasilər və Bizans üç il davam edəcək bir atəşkəs müqaviləsi imzalayır, bizanslılar isə illik xərac ödəməli olur. Ərəb mənbələri bu xəracın illik 70.000–100.000 qızıl nomizma arası məbləğ, bir mənbə isə əlavə 10.000 ipək parçasından ibarət olduğunu qeyd edir. Əl-Təbəri yazır ki, bu xərac "hər ilin aprel və iyun aylarının əvvəlləri"ndə ödəniləcək "doxsan və ya yetmiş min dinar"dan ibarət idi. Buna əlavə olaraq, bizanslılar Harunun öz torpaqlarına qayıtmasında kömək etməyə, həmçinin Tatsatın həyat yoldaşı və mülklərini verməyə məcbur edilirdi. Harun götürdüyü bütün girovları, hansı ki, əl-Təbəriyə görə, 5.643 nəfər idi, azad edir, ancaq o, qarət etdiklərini özündə saxlayır və 782-ci ilin sentyabr ayında xilafətə qayıdır. Əl-Təbərinin verdiyi məlumatlara görə, Harunun qüvvələri 194.450 dinar dəyərində qızıl, 21.414.800 dirhəm dəyərində gümüş talan etmiş, döyüşdə 54 min, əsarətdə isə 2.090 bizanslı öldürmüş, minicilik üçün nəzərdə tutulmuş 20 min heyvan götürmüş, 100 min mal-qaranı isə qılıncdan keçirmişdir. Əl-Təbəri həmçinin qeyd edir ki, talanın həcmi o qədər böyük idi ki, "iş üçün nəzərdə tutulmuş at bir dirhəmə, qatır on dirhəmdən aşağıya, iyirmi muzdlu isə bir dirhəmə satılır"dı ki, həmin dövrdə bir əməkçi və ya əsgər üçün gündəlik maaş bir və ya iki dirhəm idi.

Nəticə

Ərəblərin uğurlu yürüşü Bizans imperiyasında önəmli təkanlara səbəb olmuşdur. Bu yürüşün nəticəsi imperatriça İrinanın nüfuzuna ağır bir zərbə olmuşdur. Tatsat imperiyanı birdəfəlik tərk edir, Abbasilər xilafətinin daxilindəki Ərməniyyənin əmiri təyin edilir. Digər tərəfdən, Bizansın itkiləri, alçaldıcı sülh müqaviləsinə rəğmən və ərəblərin hücumunun miqyası nəzərə alındığında, o qədər də böyük deyildi. İrina üç il davam edən atəşkəs dövrünü öz daxili mövqeyini gücləndirmək üçün istifadə etmişidir. O, tədricən V Konstantinin dövründə təyin edilmiş sərkərdələri, o cümlədən uzun müddət orduda xidmət göstərmiş və ikonomax olan Mixail Laxanodrakonu vəzifədən azad etmişdir. Nəticə etibarilə, İrina ordu üzərindəki nəzarətini gücləndirmiş və Balkanların böyük bir qismini əlinə almış Dunay Bulqar dövlətinə qarşı yürüşlər həyata keçirmişdir.

Atəşkəsin imzalanmasına baxmayaraq, salnaməçi əl-Yaqubi qeyd edir ki, ərəblər 783, 784 və 785-ci illərdə Anadoluya basqınlar təşkil etmişdir. Bu, güman edilir ki, olduqca kiçikhəcmli basqınlar olub, çünki əsas mənbələr təsdiqləyir ki, hər iki tərəf də 785-ci ilin yazına qədər atəşkəsə riayət etmişdir. Həmin il, ordu üzərindəki nəzarətini gücləndirmiş olan və daxili cəbhədə ikonomaxlarla üzləşən İrina xərac ödəməyə son qoymaq qərarına gəlir və beləliklə, bu iki dövlət arasındakı münaqişə yenidən gərginləşmişdir. Bizanslılar 786-cı ilin əvvəllərində böyük bir qələbə çalmış, Kilikiyada yerləşən Hədət şəhərini talan və alt-üst etmişdir. Abbasilər bu şəhəri beş ildir ki, güclü bir qalaya və sərhədlərarası ekspedisiyalar üçün hərbi bazaya çevirmək məqsədilə müdafiə vasitələri ilə təmin edirdi. Abbasilər xilafəti Harun ər-Rəşidin həmin il xəlifə taxtına çıxması ilə üstünlük əldə etmişdir. Ərəblərin Bizansa göstərdiyi təzyiq daha güclənmiş, İrinanın 798-ci ildə yenidən atəşkəs imzalamasına, 782-ci ildəki şərtləri qəbul etməsinə gətirib çıxarmışdır.

Qeydlər

  1. Özündən əvvəl gələn Əməvilərdən fərqli olaraq, Abbasi xəlifələri mühafizəkar bir xarici siyasət aparmışdır. Ümumi mənada, onlar ərazi hüdudlarından məmnun idilər, ancaq iştirak etdikləri bütün xarici yürüşlər qisas məqsədli və ya qabaqlıyıcı idi. Bu o deməkdir ki, onlar öz sərhədlərini qoruyub saxlamağı və qonşularını Abbasilərin qüdrəti ilə heyrətləndirməyi istəyirdilər. Eyni zamanda, Bizans imperiyasına qarşı edilən yürüşlər xüsusilə də daxili istehlak üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. İllik basqınlar erkən islam dövlətinin davam edən cihadın bir simvolu və xəlifə, ya da oğullarının şəxsən iştirak etdiyi tək xarici hərbi əməliyyatlar idi. Onlar dövlətin Abbasi ailəsinin üzvlərinin əmri ilə aparılan Həcc propaqandası ilə müvazi idi ki, bu da sülalənin müsəlman icmasının dini həyatındakı öncül rolunu ön plana çıxarmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bu vəzifəni təcəssüm etməyə can atan xüsusilə də Harun ər-Rəşid idi. İddialara görə, onun fəaliyyəti Həccə öndərlik etməkdən Bizansa hücuma etməyə növbələnirdi. Harunun cihaddakı fərdi iştirakının əvvəlcə nəzərə alınmayan dərəcəsi daha sonra onun xilafət anlayışının mərkəzi ehkamına çevrilmişdir. Müasir tarixşünaslığın öncül nümayəndələri Harunu o dövr üçün yeni bir hakim modeli olan "qazi-xəlifə"nin qurucusu hesab edir.
  2. O, Bərməkilər ailəsinin naməlum bir üzvüdür, ancaq onun Yəhya ibn Xalid olduğu güman edilir.
  3. Onlar: Övliya Feofan, Suriyalı Mixail və əl-Təbaridir.
  4. Övliya Feofana görə 15 min, Suriyalı Mixailə görə isə 10 min nəfər.
  5. Bu o deməkdir ki, növbəti iki il ərzində, aprel ayında 90 min, iyun ayında isə 70 min sikkə ödəniləcək.

Mənbə

İstinadlar

  1. Lili, 1996. səh. 147–149
  2. Tredqold, 1988. səh. 33–34
  3. ↑ Bruks, 1923. səh. 123
  4. ↑ Makripulias, 2002, Chapter 1 "Archived copy" (ingilis). 9 noyabr 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 31 iyul 2020..
  5. ↑ Tredqold, 1988. səh. 34
  6. ↑ Bruks, 1923. səh. 124
  7. ↑ Lili, 1996. səh. 148
  8. Tredqold, 1988. səh. 66–67
  9. Əl-Hibri, 2010. səh. 302
  10. Əl-Hibri, 2010. səh. 278–279
  11. Kennedi, 2001. səh. 105–106
  12. Əl-Şeyx, 2004. səh. 89–90
  13. Bosvort, 1989. səh. xvii
  14. Bonner, 1996. səh. 99–106
  15. Hauq, 2011. səh. 637–638
  16. Lili, 1996. səh. 150
  17. Tredqold, 1988. səh. 67
  18. Buks, 1923. səh. 124
  19. ↑ Lili, 1996. səh. 150–151
  20. Tredgold, 1988. səh. 67–68
  21. ↑ Tredqold, 1988. səh. 68
  22. ↑ Makripulias, 2002, Chapter 2.1 "Archived copy" (ingilis). 9 noyabr 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 1 avqust 2020..
  23. ↑ Manqo, Skott, 1997. səh. 629–630
  24. ↑ Lili, 1996. səh. 151
  25. Tredgold, 1988. səh. 68–69
  26. Kennedi, 1990. səh. 220–222
  27. ↑ Tredqold, 1988. səh. 69
  28. ↑ Makripulias, 2002, Chapter 2.2 "Archived copy" (ingilis). 9 noyabr 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 2 avqust 2020..
  29. ↑ Lili, 1996. səh. 152
  30. Kanar, 1926. səh. 102–103
  31. ↑ Kennedi, 1990. səh. 221
  32. Tredqold, 1988. səh. 69–70
  33. Kennedi, 2001. səh. 78–79
  34. Tredqold, 1988. səh. 70ff.
  35. Lili, 1996. səh. 153, 173ff.
  36. Makripulias, 2002, Chapter 3 "Archived copy" (ingilis). 9 noyabr 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 2 avqust 2020..
  37. Lili, 1996. səh. 153–154
  38. Bruks, 1923. səh. 125
  39. Tredqold, 1988. səh. 78–79
  40. Bruks, 1923. səh. 125–127
  41. Tredqold, 1988. səh. 101–105, 111–113

Ədəbiyyat

  • Bosvort, K.E. (1989). The History of al-Ṭabarī. SUNY Series in Near Eastern Studies (ingilis). Volume XXX: The ʿAbbāsid Caliphate in Equilibrium: The Caliphates of Mūsā al-Hādī and Hārūn al-Rashīd, A.D. 785–809/A.H. 169–192. Nyu York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-564-4.
  • Bonner, Maykl (1996). Aristocratic Violence and Holy War: Studies in the Jihad and the Arab–Byzantine Frontier (ingilis). Nyu-Heyven, Konnektikut: American Oriental Society. ISBN 0-940490-11-0.
  • Bruks, E. U. (1923). "Chapter V. (A) The Struggle with the Saracens (717–867)". The Cambridge Medieval History, Vol. IV: The Eastern Roman Empire (717–1453) (ingilis). Kembric: Cambridge University Press. 119–138. OCLC 241580719.
  • Kanar, Marius (1926). "Les expéditions des Arabes contre Constantinople dans l'histoire et dans la légende" [The Expeditions of the Arabs against Constantinople in History and in Legend]. Journal Asiatique (fransız) (208): 61–121. ISSN 0021-762X.
  • Əl-Şeyx, Nadiya Mariya (2004). Byzantium Viewed by the Arabs (ingilis). Kembric, Massaçusets: Harvard Center of Middle Eastern Studies. ISBN 978-0-932885-30-2.
  • Əl-Hibri, Tayyib (2010). "The empire in Iraq, 763–861". In Robinson, Çeys F. (ed.). The New Cambridge History of Islam (ingilis). Volume 1: The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries. Kembric: Cambridge University Press. səh. 269–304. ISBN 978-0-521-83823-8.
  • Hauq, Robert (2011). "Frontiers and the State in Early Islamic History: Jihād Between Caliphs and Volunteers". History Compass (ingilis). 9 (8): 634–643. doi:10.1111/j.1478-0542.2011.00791.x. ISSN 1478-0542.
  • Bosvort, K.E. (1989). The History of al-Ṭabarī. SUNY Series in Near Eastern Studies (ingilis). Volume XXX: The ʿAbbāsid Caliphate in Equilibrium: The Caliphates of Mūsā al-Hādī and Hārūn al-Rashīd, A.D. 785–809/A.H. 169–192. Nyu York: State University of New York Press. ISBN 978-0-88706-564-4.
  • Kennedi, Hyu (2001). The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State (ingilis). London: Routledge. ISBN 978-0-203-45853-2. (#parameter_ignored)
  • Lili, Ralf-Yohannes (1996). Byzanz unter Eirene und Konstantin VI. (780–802) trans-title=Byzantium under Irene and Constantine VI (780–802) (alman). Frankfurt: Peter Lang. ISBN 3-631-30582-6. (#missing_pipe)
  • Makripulias, Kristos (2002). . Encyclopedia of the Hellenic World, Asia Minor (ingilis). Afina: Foundation of the Hellenic World. 9 noyabr 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 iyul 2020.
  • Manqo, Kiril; Skott, Rocer (1997). The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History, AD 284–813. Oksford: Oxford University Press. ISBN 0-19-822568-7.
  • Tredqold, Uorren (1988). The Byzantine Revival, 780–842 (ingilis). Stenford, Kaliforniya: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-1462-4.

Avqust 12, 2021
ərəblərin, anadoluya, yürüşü, ərəblərin, ildəki, anadoluya, yürüşü, abbasilər, xilafətinin, bizans, imperiyasına, qarşı, həyata, keçirdiyi, böyükhəcmli, yürüşlərdən, biri, yürüş, bizansın, hərbi, uğurlarına, cavab, olaraq, abbasi, ordusunun, hərbi, gücünü, nüm. Ereblerin 782 ci ildeki Anadoluya yurusu Abbasiler xilafetinin Bizans imperiyasina qarsi heyata kecirdiyi en boyukhecmli yuruslerden biri Bu yurus Bizansin herbi ugurlarina bir cavab olaraq Abbasi ordusunun herbi gucunu numayis etdirmek ucun heyata kecirilmisdir Abbasiler xilafetinin serti veliehdi gelecek xelife Harun er Residin onderliyindeki Abbasi ordusu Bizansin paytaxti olan Konstantinopol indiki Istanbul seherinden Bosforun diger sahilindeki Krisopol indiki Uskudar seherine qeder catmisdir Eyni zamanda ikinci dereceli quvveler ise Anadolunun qerb hisselerine basqinlar teskil etmis oradaki Bizans qosunlarini darmadagin etmisdir Er Harun Konstantinopol seherini muhasire almaq istemediyinden ve bunun ucun yeterli deniz gucune malik olmadigindan ordusunu geri cekmisdir Ereblerin 782 ci ildeki Anadoluya yurusuEsas munaqise Bizans ereb muharibeleriBizans dovrundeki Anadolunun ve Bizans ereb cebhesinin xeritesi teq 780 ci il Tarix yaz yay 782 ci ilYeri Kicik AsiyaNeticesi Abbasi qelebesi Ucillik ateskes muqavilesinin imzalanmasiMunaqise terefleriAbbasiler xilafeti Bizans ImperiyasiKomandan lar El Mehdi Harun er Resid Rebi ibn Yunus el Bermeki Irina Stavraki Mixail Laxanodrakon Tatsat Noker AntoniTereflerin quvvesi95 793 el Teberi namelumOlenler ve yaralananlarnamelum 56 090 el Teberi Xelife el Mehdinin serefine zerb edilmis Abbasi dinari Bu vaxt Abbasi ordusunun arxa hissesini qorumaq ucun Frigiyada yerlesdirilen destesi Bizans ordusu terefinden mehv edilmisdir Belelikle onlar er Harunu teleye salmisdir Buna baxmayaraq ermeni esilli serkerde Tatsatin Bizansa donukluk etmesi er Harunun yeniden ustunluk elde etmesine getirib cixarmisdir Abbasi taxtinin veliehdi Konstantinopola ateskes teklifi gonderimis ve Bizansin aralarinda imperatrica Irinanin bas naziri Stavrakinin de oldugu yuksek vezifeli diplomatik numayendelerini esir goturmusdur Bu Irinanin ucillik ateskes imzalamaga ve agir bir illik xerac odemeye mecbur etmisdir Irina bundan sonra diqqetini Balkanlara cevirmisdir ancaq ereblerle olan gerginlik 786 ci ilde yeniden alovlanmis 798 ci ilde evvelki muqavileye oxsar bir ateskes imzalanmisdir Mundericat 1 Zemin 2 Yurus 3 Netice 4 Qeydler 5 Menbe 5 1 Istinadlar 5 2 EdebiyyatZemin RedakteEmevi xilafetinin 740 cu illerdeki vetendas muharibesi ve sonraki Abbasi inqilabina sebeb oluna daxili cetinliklerinden oz menafeyi ucun istifade eden Bizans imperatoru V Konstantin hak 741 775 serq serhedlerindeki ereblere qarsi kicikhecmli basqinlar teskil ederek onlara qarsi tecavuzkar bir siyaset gudmusdur Abbasi rejiminin 760 ci illerden 770 ci illere kimi tedricen birlesmesi ile veziyyet daha tenzimlenmisdi Erebler Anadolunun derinliklerine dogru boyukhecmli basqinlar teskil etmeye davam edirdi bizanslilar ise ereblere qarsi boyuk eks hucumlar heyata kecirirdi 1 Belelikle 778 ci ilde Mixail Laxanodrakon onderliyindeki bizanslilar Germanikeya indiki Qehremanmaras seherini zebt edir Bizanslilar orani yagmalayir xeyli sayda suriyali xristiani esir goturur Laxanodrakon Abbasi serkerdesi Tumame ibn el Velid terefinden gonderilen ordunu ugurla def edir 2 3 4 Bizanslilar novbeti il Hedet adli qala seherini ele kecirir ve orani alt ust edir Buna gore de xelife el Mehdi hak 775 785 bir qeder laqeyd olan Tumameni el Hesen ibn Qehtebe ile evez edir El Hesen 30 minlik ordusu ile Bizans torpaqlarina yurus edir Buna baxmayaraq bizanslilar ona qarsi muqavimet gostermeden seher ve kendleri terk edir El Hesen de erzaq catismazligindan cox ugur elde etmeden geri cekilmeli olur 3 4 5 Xelife el Mehdi Bizansin basqinlarina bir cavab olaraq ozu meydana cixmaq qerarina gelir El Mehdi 12 mart 780 ci il tarixinde Bagdad seherini terk edir Helebden yeniden mudafie vasiteleri ile temin edilmis Hedete dogru irelileyir O bundan sonra Arabissosa yurus edir ancaq orada ordunu terk ederek Bagdada qayidir Onun er Resid leqebi ole taninan Harun ordunun bir hissesine onderlik etmeye baslayir ki o da Armeniakona hucum ederek Semal qalasini ele kecirir Ordunun diger hissesine onderlik eden Tumame Anadolunun derinliklerine soxulur O Frakisi femasina qeder qerbe yurus edir ancaq orada Laxanodrakon terefinden agir sekilde meglub edilir 5 6 7 781 ci ilin iyun ayinda Hedetde xelife Omerin hak 634 644 neslinden olan Ebd el Kebir onderliyi altinda bir ordu yigilir Illik basqinlarini teskil etmeye hazirlanan imperatrica Irina Anadolunun fema ordularinin cagirir ve heremagasi sakellari Iohanni onlarin bascisi teyin edir Erebler Hedet kecidinden istifade ederek Bizans Kappadokiyasina soxulur ve Kaseriya indiki Kayseri yaxinliqlarinda Laxanodrakon onderliyindeki Bizans quvveleri ile toqqusur Erebler doyusde agir sekilde meglub olur Ebd el Kebir ise yurusu sona catdiraraq Suriyaya qayitmali olur 6 7 8 Bu meglubiyyet xelifeni qezeblendirir onun yeni bir yuruse hazirlanmasina sebeb olur O xilafetin gucunu ve ustunluyunu numayis etdirmek ucun ordu yigir a Bu VIII esrin ikinci yarisinda Bizansa qarsi gonderilmis en boyuk ordu idi Mueyyen menbeler qeyd edir ki bu ordu 95 793 neferden ibaret idi ki bu da Bizansin Anadoludaki herbi tesisatinin teqriben iki qatina beraber idi Ordunun xercleri texmini 1 6 milyon nomizmaya beraber idi ki bu da Bizans imperiyasinin umumi illik gelirlerinden daha cox idi Bu ordunun nominal rehberi Harun idi ancaq xelife ona komek etmesi ucun tecrubeli serkerdeler de gondermisdir 16 17 Yurus Redakte Harun er Residin tesviri Harun 9 fevral 782 ci il tarixinde Bagdad seherini terk edir Erebler Kilikiya qapisindan Tavr daglarina kecir tez bir zamanda Maqida indiki Nigde qalasini ele kecirir Onlar bundan sonra yayla boyunca ordu ucun nezerde tutulmus yollar ile irelileyerek Frigiyaya daxil olur Harun serkerdelerinden olan hacib el Rebi ibn Yunusu Nakoleyani indiki Seyidqazi Eskiseher muhasireye almaq ve ordunun arxa hissesini qorumaq ucun terk edir El Bermeki b onderliyindeki 30 minlik ordu ise Anadolunun zengin qerb sahillerini yaglamasi ucun gonderilir Esas orduya basciliq eden Harun Opsiki femasina soxulur Bundan sonra bas veren hadiseler ilkin menbeler c terefinden ferqli formada izah edilir Buna baxmayaraq yurusun umumi gedisati esasli sekilde izah edile biliner 18 19 20 Uorren Tredqolda gore Bizansin bu munaqisedeki qerarlari Irinanin bas naziri heremagasi Stavraki terefinden alinirdi Stavrakinin strategiyasi Harunun neheng ordusu ile celd sekilde qarsidurmadan qacinmaq ordunun bolunmesini gozlemek ve onun muxtelif destelerini ayri ayri mehv etmek idi 21 Laxanodrakon onderliyindeki frakililer el Bermeki ile Daren adli bir yerde toqqusur ancaq agir itkilerle d meglub edilir El Rebi onderliyindeki ordunun Nakoleyani muhasiresinin neticesi melum deyil ancaq ehtimal olunur ki o meglub edilmisdir Feofanin ifadesinden seherin ele kecirildiyini guman etmek olar ancaq Suriyali Mixail qeyd edir ki erebler agir itkiler yasamis ve seheri ele kecire bilmemisdir Suriyali Mixailin versiyasi hoqioqrafik menbelerde de oz eksini tapir 19 21 22 23 El Teberi qeyd edir ki ordunun Yezid ibn Mezyad el Seybani onderliyindeki qismi Niketas adli qraflar qrafi nin basciliq etdiyi Bizans quvvesi ile toqqusur Bu doyusun Nikeya indiki Iznik yaxinliqlarinda bas tutdugu guman edilir Niketas burada yaralir ve bir ereb serkerdesi ile olan doyusde atdan yixilir O fealiyyetine son vermeli olur ve boyuk ehtimalla Nikomediya indiki Izmit seherine kocmeli olur Harun onlara fikir vermeden Krisopol indiki Uskudar seherine irelileyir Seherin sahilinde Bosfor bogazi bogazin diger terefinde ise Bizans imperiyasinin paytaxti olan Konstantinopol indiki Istanbul seheri yerlesirdi Bosfor bogazini kecmesi ucun gemisi olmayan ve ilk novbede Konstantinopol seherine hucum etmek niyyetinde olmayan Harunun bu hucumu oz gucunu numayis etmesi ucun heyata kecirdiyi guman olunur 22 24 25 26 Elave olaraq elde etdiyi ugurlara baxmayaraq Harunun veziyyeti tehdidamiz idi cunki el Rebinin meglubiyyeti onun xilafet ile olan rabite xetlerini tehlukeye salmisdi Netice etibarile Bizansin paytaxtinin Asiyadaki seheretrafi erazilerini yaglamayan Harun ordusunu geri cekir lakin onun ordusu Nikeyanin serqindeki Sanqari cayi vadisi boyunca irelileyerken Bizans quvveleri terefinden ehate edilir Onun arxasinda Antoninin onunde ise Tatsatin qosunlari var idi 24 27 28 Tatsat yasadigi torpaqlar ereb hakimiyyeti altina dusdukden sonra 760 ci ilde Bizansa qacan bir ermeni knyaz idi Tatsat gizlin bir sekilde Harun ile elaqe saxlayir O Haruna yardim gostermek teklifi edir qarsiliginda ise efv edilecek ve ailesi ile birlikde doguldugu Ermeniyye emirliyine qayidacaqdi Feofan izah edir ki Tatsatin bu hereketinin arxasinda onun imperatrica Irinanin sevimlisi Stavrakiye qarsi olan dusmenciliyi dayanir ancaq Tatsat genis menada Irinanin rejiminden narazi idi Almaniya bizanssunasi Ralf Yohannes Lilinin qeyd etdiyi kimi Tatsat yeni rejim altinda ozu ucun hansisa boyuk bir imkan gormurdu ve veziyyetin ona teqdim etdiyi bu yaxsi fursetden istifade etmisdir 23 27 28 29 Sen yunanlarin Konstantinopolunu ehate etdin mizraqini onun uzerine yerlesdirdin ve onun divarlari biabirciliq ile ortulmusdu Sen onu almagi arzu etmirdin ve muharibe qazanlari qaynayarken onun kralindan aldigin xerac ile ozunu subut etdin Mervan ibn Abi Hefsanin Harun er Residin 782 ci ilde Bizansa olan yurusunu tesvir eden seiri 30 Bu minvalla Harun Irinani danisiqlar aparmaga cagiranda o en yuksek vezifeli uc dovlet xadiminden noker Antoni magistr Pyotr ve heremagasi Stavrakiden ibaret bir numayende heyeti gonderir Oz herbi movqelerden emin olan bizanslilar tehlukesizlik vedleri ve ya girov almaga diqqet yetirmediler Onlar ereb dusergesine catan zaman Harun terefinden girov gotururler Tatsatin xeyaneti ve Bizans qosunlarinin etibarsizligi Irinani hemin heyetin xususile de onun en yaxin muttefiqi Stavrakinin azad edilmesi ucun danisiqlara getmeye mecbur edir 23 27 28 29 Abbasiler ve Bizans uc il davam edecek bir ateskes muqavilesi imzalayir bizanslilar ise illik xerac odemeli olur Ereb menbeleri bu xeracin illik 70 000 100 000 qizil nomizma arasi mebleg bir menbe ise elave 10 000 ipek parcasindan ibaret oldugunu qeyd edir 29 El Teberi yazir ki bu xerac her ilin aprel ve iyun aylarinin evvelleri nde odenilecek doxsan ve ya yetmis min dinar dan ibaret idi e 31 27 Buna elave olaraq bizanslilar Harunun oz torpaqlarina qayitmasinda komek etmeye hemcinin Tatsatin heyat yoldasi ve mulklerini vermeye mecbur edilirdi Harun goturduyu butun girovlari hansi ki el Teberiye gore 5 643 nefer idi azad edir ancaq o qaret etdiklerini ozunde saxlayir ve 782 ci ilin sentyabr ayinda xilafete qayidir 23 31 32 El Teberinin verdiyi melumatlara gore Harunun quvveleri 194 450 dinar deyerinde qizil 21 414 800 dirhem deyerinde gumus talan etmis doyusde 54 min esaretde ise 2 090 bizansli oldurmus minicilik ucun nezerde tutulmus 20 min heyvan goturmus 100 min mal qarani ise qilincdan kecirmisdir El Teberi hemcinin qeyd edir ki talanin hecmi o qeder boyuk idi ki is ucun nezerde tutulmus at bir dirheme qatir on dirhemden asagiya iyirmi muzdlu ise bir dirheme satilir di ki 31 hemin dovrde bir emekci ve ya esger ucun gundelik maas bir ve ya iki dirhem idi 33 Netice RedakteEreblerin ugurlu yurusu Bizans imperiyasinda onemli tekanlara sebeb olmusdur Bu yurusun neticesi imperatrica Irinanin nufuzuna agir bir zerbe olmusdur Tatsat imperiyani birdefelik terk edir Abbasiler xilafetinin daxilindeki Ermeniyyenin emiri teyin edilir Diger terefden Bizansin itkileri alcaldici sulh muqavilesine regmen ve ereblerin hucumunun miqyasi nezere alindiginda o qeder de boyuk deyildi Irina uc il davam eden ateskes dovrunu oz daxili movqeyini guclendirmek ucun istifade etmisidir O tedricen V Konstantinin dovrunde teyin edilmis serkerdeleri o cumleden uzun muddet orduda xidmet gostermis ve ikonomax olan Mixail Laxanodrakonu vezifeden azad etmisdir Netice etibarile Irina ordu uzerindeki nezaretini guclendirmis ve Balkanlarin boyuk bir qismini eline almis Dunay Bulqar dovletine qarsi yurusler heyata kecirmisdir 34 35 36 Ateskesin imzalanmasina baxmayaraq salnameci el Yaqubi qeyd edir ki erebler 783 784 ve 785 ci illerde Anadoluya basqinlar teskil etmisdir Bu guman edilir ki olduqca kicikhecmli basqinlar olub cunki esas menbeler tesdiqleyir ki her iki teref de 785 ci ilin yazina qeder ateskese riayet etmisdir 37 Hemin il ordu uzerindeki nezaretini guclendirmis olan ve daxili cebhede ikonomaxlarla uzlesen Irina xerac odemeye son qoymaq qerarina gelir ve belelikle bu iki dovlet arasindaki munaqise yeniden gerginlesmisdir Bizanslilar 786 ci ilin evvellerinde boyuk bir qelebe calmis Kilikiyada yerlesen Hedet seherini talan ve alt ust etmisdir Abbasiler bu seheri bes ildir ki guclu bir qalaya ve serhedlerarasi ekspedisiyalar ucun herbi bazaya cevirmek meqsedile mudafie vasiteleri ile temin edirdi 38 39 Abbasiler xilafeti Harun er Residin hemin il xelife taxtina cixmasi ile ustunluk elde etmisdir Ereblerin Bizansa gosterdiyi tezyiq daha guclenmis Irinanin 798 ci ilde yeniden ateskes imzalamasina 782 ci ildeki sertleri qebul etmesine getirib cixarmisdir 40 41 Qeydler Redakte Ozunden evvel gelen Emevilerden ferqli olaraq Abbasi xelifeleri muhafizekar bir xarici siyaset aparmisdir Umumi menada onlar erazi hududlarindan memnun idiler ancaq istirak etdikleri butun xarici yurusler qisas meqsedli ve ya qabaqliyici idi Bu o demekdir ki onlar oz serhedlerini qoruyub saxlamagi ve qonsularini Abbasilerin qudreti ile heyretlendirmeyi isteyirdiler 9 Eyni zamanda Bizans imperiyasina qarsi edilen yurusler xususile de daxili istehlak ucun boyuk ehemiyyet dasiyirdi Illik basqinlar erken islam dovletinin davam eden cihadin bir simvolu ve xelife ya da ogullarinin sexsen istirak etdiyi tek xarici herbi emeliyyatlar idi Onlar dovletin Abbasi ailesinin uzvlerinin emri ile aparilan Hecc propaqandasi ile muvazi idi ki bu da sulalenin muselman icmasinin dini heyatindaki oncul rolunu on plana cixarmaq ucun nezerde tutulmusdu 10 11 Bu vezifeni tecessum etmeye can atan xususile de Harun er Resid idi Iddialara gore onun fealiyyeti Hecce onderlik etmekden Bizansa hucuma etmeye novbelenirdi 12 Harunun cihaddaki ferdi istirakinin evvelce nezere alinmayan derecesi daha sonra onun xilafet anlayisinin merkezi ehkamina cevrilmisdir Muasir tarixsunasligin oncul numayendeleri Harunu o dovr ucun yeni bir hakim modeli olan qazi xelife nin qurucusu hesab edir 13 14 15 O Bermekiler ailesinin namelum bir uzvudur ancaq onun Yehya ibn Xalid oldugu guman edilir Onlar Ovliya Feofan Suriyali Mixail ve el Tebaridir Ovliya Feofana gore 15 min Suriyali Mixaile gore ise 10 min nefer Bu o demekdir ki novbeti iki il erzinde aprel ayinda 90 min iyun ayinda ise 70 min sikke odenilecek Menbe RedakteIstinadlar Redakte Lili 1996 seh 147 149 Tredqold 1988 seh 33 34 1 2 Bruks 1923 seh 123 1 2 Makripulias 2002 Chapter 1 Archived copy ingilis 9 noyabr 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 iyul 2020 1 2 Tredqold 1988 seh 34 1 2 Bruks 1923 seh 124 1 2 Lili 1996 seh 148 Tredqold 1988 seh 66 67 El Hibri 2010 seh 302 El Hibri 2010 seh 278 279 Kennedi 2001 seh 105 106 El Seyx 2004 seh 89 90 Bosvort 1989 seh xvii Bonner 1996 seh 99 106 Hauq 2011 seh 637 638 Lili 1996 seh 150 Tredqold 1988 seh 67 Buks 1923 seh 124 1 2 Lili 1996 seh 150 151 Tredgold 1988 seh 67 68 1 2 Tredqold 1988 seh 68 1 2 Makripulias 2002 Chapter 2 1 Archived copy ingilis 9 noyabr 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 avqust 2020 1 2 3 4 Manqo Skott 1997 seh 629 630 1 2 Lili 1996 seh 151 Tredgold 1988 seh 68 69 Kennedi 1990 seh 220 222 1 2 3 4 Tredqold 1988 seh 69 1 2 3 Makripulias 2002 Chapter 2 2 Archived copy ingilis 9 noyabr 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 avqust 2020 1 2 3 Lili 1996 seh 152 Kanar 1926 seh 102 103 1 2 3 Kennedi 1990 seh 221 Tredqold 1988 seh 69 70 Kennedi 2001 seh 78 79 Tredqold 1988 seh 70ff Lili 1996 seh 153 173ff Makripulias 2002 Chapter 3 Archived copy ingilis 9 noyabr 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 avqust 2020 Lili 1996 seh 153 154 Bruks 1923 seh 125 Tredqold 1988 seh 78 79 Bruks 1923 seh 125 127 Tredqold 1988 seh 101 105 111 113 Edebiyyat Redakte Bosvort K E 1989 The History of al Ṭabari SUNY Series in Near Eastern Studies ingilis Volume XXX The ʿAbbasid Caliphate in Equilibrium The Caliphates of Musa al Hadi and Harun al Rashid A D 785 809 A H 169 192 Nyu York State University of New York Press ISBN 978 0 88706 564 4 Bonner Maykl 1996 Aristocratic Violence and Holy War Studies in the Jihad and the Arab Byzantine Frontier ingilis Nyu Heyven Konnektikut American Oriental Society ISBN 0 940490 11 0 Bruks E U 1923 Chapter V A The Struggle with the Saracens 717 867 The Cambridge Medieval History Vol IV The Eastern Roman Empire 717 1453 ingilis Kembric Cambridge University Press 119 138 OCLC 241580719 Kanar Marius 1926 Les expeditions des Arabes contre Constantinople dans l histoire et dans la legende The Expeditions of the Arabs against Constantinople in History and in Legend Journal Asiatique fransiz 208 61 121 ISSN 0021 762X El Seyx Nadiya Mariya 2004 Byzantium Viewed by the Arabs ingilis Kembric Massacusets Harvard Center of Middle Eastern Studies ISBN 978 0 932885 30 2 El Hibri Tayyib 2010 The empire in Iraq 763 861 In Robinson Ceys F ed The New Cambridge History of Islam ingilis Volume 1 The Formation of the Islamic World Sixth to Eleventh Centuries Kembric Cambridge University Press seh 269 304 ISBN 978 0 521 83823 8 Hauq Robert 2011 Frontiers and the State in Early Islamic History Jihad Between Caliphs and Volunteers History Compass ingilis 9 8 634 643 doi 10 1111 j 1478 0542 2011 00791 x ISSN 1478 0542 Bosvort K E 1989 The History of al Ṭabari SUNY Series in Near Eastern Studies ingilis Volume XXX The ʿAbbasid Caliphate in Equilibrium The Caliphates of Musa al Hadi and Harun al Rashid A D 785 809 A H 169 192 Nyu York State University of New York Press ISBN 978 0 88706 564 4 Kennedi Hyu 2001 The Armies of the Caliphs Military and Society in the Early Islamic State ingilis London Routledge ISBN 978 0 203 45853 2 parameter ignored Lili Ralf Yohannes 1996 Byzanz unter Eirene und Konstantin VI 780 802 trans title Byzantium under Irene and Constantine VI 780 802 alman Frankfurt Peter Lang ISBN 3 631 30582 6 missing pipe Makripulias Kristos 2002 Campaign of the Arabs in Asia Minor 781 82 Encyclopedia of the Hellenic World Asia Minor ingilis Afina Foundation of the Hellenic World 9 noyabr 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 31 iyul 2020 Manqo Kiril Skott Rocer 1997 The Chronicle of Theophanes Confessor Byzantine and Near Eastern History AD 284 813 Oksford Oxford University Press ISBN 0 19 822568 7 Tredqold Uorren 1988 The Byzantine Revival 780 842 ingilis Stenford Kaliforniya Stanford University Press ISBN 978 0 8047 1462 4 Menbe https az wikipedia org w index php title Ereblerin Anadoluya yurusu 782 amp oldid 5590787, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.