fbpx
Wikipedia

Əbdürrəhman Umarov

Avqust 08, 2021

Əbdürrəhman Umarov (d.1866 - ö.1933)- məşhur noqay maarifçisi və tarixçisi.

Əbdürrəhman Umarov
Əbdürrəhman İsmayıl oğlu Umarov
Doğum tarixi
Doğum yeri Həştərxan, Rusiya İmperiyası
Vəfat tarixi
Vəfat yeri Arxangelsk vilayəti, Coat of arms of the Soviet Union.svg
Vətəndaşlığı Rusiya İmperiyası Rusiya İmperiyası
SSRİ Coat of arms of the Soviet Union.svg
Atası İsmayıl Umarov
Milliyyəti Noqay
İxtisası tarixçi
filoloq
Təhsili Qaliyə mədrəsəsi
Fəaliyyəti Maarifçilik
Fəaliyyət illəri 1905–1933

Həyatı

Abdürrəhman İsmayıl oğlu Umarov 1866-cı ildə doğulub. Onun doğulduğu illərdə noqaylar hələ də köçəri halda yaşayırdılar. Buna görə də qaynaqlar onun hansı şəhərdə, hansı kənddə anadan olduğunu yazmaqdansa, hansı tayfadan olduğuna üstünlük verirlər. Abdürrəhman Umarov da Həştərxan bölgəsində yaşayan nayman tayfasındandır.

Təhsili

Abdürrəhman Umarov ilk təhsilini molla yanında alıb. Molla sadəcə ona oxumağı və yazmağı öyrətməyib, həmçinin, türk ləhcələrini, fars, ərəb dillərini öyrədir, dini və dünyəvi biliklərdən məlumat verir. İlkin hazırlığı yaxşı olduğundan Ufa şəhərindəki Qaliyə mədrəsəsinə daxil olanda şəhərdə yaşayan, ibtidai məktəbi bitirən yaşıdlarından o qədər də fərqlənmir. 1906-cı ildə Ufada imkanlı adamların topladığı vəsaitlə yaradılan, dövrünün böyük din xadimi və pedaqoqu Ziyaddin Kamaletdinovun rəhbəriliyi ilə fəaliyyətə başlayan mədrəsə ali təhsil ocağ kimi qurulduğunda çox vaxt adı Aliyə kimi də yazılır. Mədrəsədə təhsil dörd mərhələli idi. Üç illik birinci mərhələ ibtidai, dörd illik ikinci mərhələ rüşdi, 4 illik keçid mərhələsi iqdadiyə və üç illik ali mərhələ qaliyə adlanırdı. 20-ci yüzilliyin türk-tatar ziyalılarının böyük bir qisminin adı bu təhsil ocağı ilə bağlıdır. Burada klassik mədrəsələrdən fərqli olaraq dünyəvi elmlər də tədris edilir, tələbələr praktik işlərə hazırlanırdı. Mədrəsədə qəzet-jurnalların nəşri, mətbəə işləri təcrübi olaraq şagirdlərə tədris edilirdi. Buna görə də Qaliyə mədrsəsini bitirənlərin bir çoxu asanlıqla jurnalistik edir, qəzet-jurnal açır, mətbəə yaradaraq onu uğurla işlədə bilirdi.

 
XIX əsrə aid Noqay milli geyimində kişi fotosu.

Fəaliyyəti

1892-ci ildə Həştərxana dönən Abdürrəhman Umarov yeni üsulla dərslər keçiriləcək "Nizamiyyə" mədrəsəsini açır. Krımda İsmayıl bəy Kaspıralının təşəbbüsü ilə yaradılmış bu təhsil metodu tarixə cədidçilik, yəni yenilikçilik hərəkatı kimi daxil olur. Abdraxman Umarov 1906-cı ilə kimi məktəbdarlıqla məşğul olmuşdur. Onun ictimai işlərdə fəallığı 1905-ci il inqilabından sonra artır.

1900-cü illərə kimi Rusiya işğalı altında olan müsəlman şəhərlərinə nisbətən Həştərxan şəhərində oxumuşların sayı az idi. Buraya kadrlar əsasən Kazandan və İstanbuldan gəlirdi. Hətta şəhərin ictimai-siyasi həyatında iştirak edən, ticarətlə məşğul olan müsəlmanların sayı da az idi. 1900-cü ilin siyahıyaalmasına görə şəhərdə 50 minə yaxın müsəlman yaşayırdı. Onların da çoxunu tatarlar, noqaylar, az bir qismini isə qazaxlar, Qafqazdan, İrandan gələnlər təşkil edirdi.

1906-cı il avqustun 16-21-də Nijni Novqorodda keçirilən Rusiya Müsəlmanlarının III qurultayında və ondan sonra 1917-ci ilədək keçirilən Rusiya Müsəlmanlarının bütün qurultaylarının iştirakçısı olur.

Abdürrəhman Umarov 1907-ci ildə evində mətbəə açır. Bu mətbəəsi 1917-ci ilədk, yəni bolşeviklərin törətdiyi qarışıqlığadək fəaliyyətini davam etdirir. Bağlananadək 60-dan çox kitab çap edir ki, bunun da ümumi tiraji 123500 keçir. Şəhərdə ilk kitab mağazası, ilk oxu zalı açan da Abdraxman Umarov olur. Dindar ziyalı Abdürrəhman Umarov Volqa boyunu, Başqırdıstanı, Qazax çöllərini gəzərək noqay nəğmələrini də toplayır. Topladığı nəğmələrə ön söz yazıb 1912-ci ildə "Noqay jirları" adı altında çap etdirir.

Onun mədrəsələrdə tədris edilmək üçün yazdığı "Muqallim sarf lisan al-arab" dərsliyi 9 dəfə altı min tirajla, "Muqallimu naxvi lisan al-arabi" kitabı" iki dəfə bir neçə min tirajla çap olunur.

Qarşıdurma

Əsli Şirvandan olan və bir neçə il İstanbulda yaşayaraq, orada təhsilini davam etdirən Müstafa Lütfi əfəndi Şirvanski (İsmayılov) Həştərxana gəlişi şəhərdə bir dirçəlişə səbəb olur. Ticarət və maarifçilik məqsədilə Həştərxana gələn Mustafa Lütfi əfəndi 1905-ci il 17 oktyabr manfestinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək 1905-ci il noyabrın 26-da Həştərxanda ilk ictimai-siyasi cəmiyyət olan Şura-i İslamı qurur. Bu cəmiyyətin nəzdində 1906-cı il iyunun 6-da "Bürhan-i tərəqqi" qəzeti nəşrə başlayır və 1906–1912-ci illərdə fəaliyyət göstərmiş oğlanlar üçün Darülədəb, qızlar üçün "Numune-i tərəqq" adında yeni üsulla dərs verən məktəblər açır.

Bundan təsirlənən tatar və noqayların bir qrupu da Abdürrəhman Umarovun rəhbərliyi altında da Cemiyyet-i İslamiyeni qurur. Bu cəmiyyət "İdil" qəzetinin nəşrinə icazə alır. Naşiri Abdürrəhman Umarovun olan qəzetin redaktorluğuna "Bürhan-i tərəqqi" qəzetinin müxbiri Zahidullah Şerifullin gətirilir. Qəzetin ilk sayı 1907-ci il sentyabrın 7-də işıq üzü görür Cemiyet-i İslamiyə də öz məktəblərini təşkil edir.

Sonradan bu iki qəzet və ictimai hərəkatlar arasında qarşıdurma yarandı.

Rusiya müsəlmanları arasında böyük nüfuzu olan, İttifaq-i Müslimin Partiyasının sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov da Həştərxana gəlir. Şəhərin müsəlman öndərlərinin toplantısında Əlimərdan bəy Topçubaşov hər iki qrupun liderlərini barışdırır. Çox təəssüf ki, bu barışıq uzun sürmür. Hətta vəziyyət o qədər gərginləşir ki, Cemiyet-i İslamiye üzvlərindən bir qrup Həştərxan qubernatoruna şikayət edərək 1908-ci il yanvarın 22-də Mustafa Lütfini həbs etdirirlər.

Bu ziddiyyətlərə görə Mustafa Lütfini əfəndi bir neçə dəfə qısa müddətli həbs cəzasına məhkum olunub, onu cərimə ilə əvəzlənir. 1912-ci ildə Şura-i İslamı Cemiyet-i İslamiyeni birləşdirilir, onun qəzeti və məktəbləri bağlanır. İlk baxışda hər şey Cemiyet-i İslamiyeni xeyrinə bitdiyi kimi görünür. Əslində isə belə deyildi. Bu qarşıdurma müsəlmanların birləşməsinə əngəl olmağa yönəldilmişdi. Şura-i İslam və onun rəhbəri Mustafa Lütfini əfəndi dindaşlarının əlilə sıradan çıxarıldıqdan az sonra, yəni 1913-cü ilin payızında Abdürrəhman Umarov da panislamizmdə günahlandırılaraq 1914-cü ilin fevralında Kazana sürgün olunur və 1917-ci ilədək orada yaşamağa məcbur edilir.

Sovet hakimiyyəti dövrü

Əbdürrəhman Umarov bolşeviklərin gəlişini də xoş qarşılamır. Bolşeviklər də onun bütün malını, mülkünü, hətta əlyazmalarını və sənədləri müsadirə edirlər. "Həştərxan noqaylarının tarixi" əsərini yazan alim, pedaqoqu Sovet hökuməti 1926-cı ildə Məkkədə keçirilən Ümumdünya İslam Konfransına göndərir. Konfransdan döndükdən sonra da həmişə təqib və təzyiq altında olur.

Ölümü

1929-cu ilin iyulunda və 1930-cu il avqustun 9-da onun evini yenidən yoxlayır, əsərlərini müsadirə edir, özünü istintaqa çəkirlər. Bu istintaqdan isə qurtula bilmir. Həbs edərək Arxangeliski vilayətinin Kiçik Karel kəndinə göndərirlər. Qoca alim və din xadimi 1933-cü ilin martında orada dünyasını dəyişir.

Xatirəsi

SSRİ dağıldıqdan sonra noqay və tatar alimləri Abdürrəhman Umarovun həyət və yaradıcılığını öyrənməyə, əsərlərini yenidən çap etməyə başlayırlar.

  1. ↑ Qoca yaşında həbs olunaraq, həbsdə dünyasını dəyişən alim
  2. ↑ Türk Dünyasının Məşhurları

Avqust 08, 2021
əbdürrəhman, umarov, 1866, 1933, məşhur, noqay, maarifçisi, tarixçisi, əbdürrəhman, ismayıl, oğlu, umarovdoğum, tarixi, 1866doğum, yeri, həştərxan, rusiya, imperiyasıvəfat, tarixi, 1933vəfat, yeri, arxangelsk, vilayəti, coat, arms, soviet, union, svgvətəndaşlı. Ebdurrehman Umarov d 1866 o 1933 meshur noqay maarifcisi ve tarixcisi 1 Ebdurrehman UmarovEbdurrehman Ismayil oglu UmarovDogum tarixi 1866Dogum yeri Hesterxan Rusiya ImperiyasiVefat tarixi 1933Vefat yeri Arxangelsk vilayeti Coat of arms of the Soviet Union svgVetendasligi Rusiya ImperiyasiRusiya Imperiyasi SSRI Coat of arms of the Soviet Union svgAtasi Ismayil UmarovMilliyyeti NoqayIxtisasi tarixci filoloqTehsili Qaliye medresesiFealiyyeti MaarifcilikFealiyyet illeri 1905 1933 Mundericat 1 Heyati 1 1 Tehsili 2 Fealiyyeti 2 1 Qarsidurma 3 Sovet hakimiyyeti dovru 4 Olumu 5 XatiresiHeyati RedakteAbdurrehman Ismayil oglu Umarov 1866 ci ilde dogulub Onun doguldugu illerde noqaylar hele de koceri halda yasayirdilar Buna gore de qaynaqlar onun hansi seherde hansi kendde anadan oldugunu yazmaqdansa hansi tayfadan olduguna ustunluk verirler Abdurrehman Umarov da Hesterxan bolgesinde yasayan nayman tayfasindandir Tehsili Redakte Abdurrehman Umarov ilk tehsilini molla yaninda alib Molla sadece ona oxumagi ve yazmagi oyretmeyib hemcinin turk lehcelerini fars ereb dillerini oyredir dini ve dunyevi biliklerden melumat verir Ilkin hazirligi yaxsi oldugundan Ufa seherindeki Qaliye medresesine daxil olanda seherde yasayan ibtidai mektebi bitiren yasidlarindan o qeder de ferqlenmir 1906 ci ilde Ufada imkanli adamlarin topladigi vesaitle yaradilan dovrunun boyuk din xadimi ve pedaqoqu Ziyaddin Kamaletdinovun rehberiliyi ile fealiyyete baslayan medrese ali tehsil ocag kimi quruldugunda cox vaxt adi Aliye kimi de yazilir Medresede tehsil dord merheleli idi Uc illik birinci merhele ibtidai dord illik ikinci merhele rusdi 4 illik kecid merhelesi iqdadiye ve uc illik ali merhele qaliye adlanirdi 20 ci yuzilliyin turk tatar ziyalilarinin boyuk bir qisminin adi bu tehsil ocagi ile baglidir Burada klassik medreselerden ferqli olaraq dunyevi elmler de tedris edilir telebeler praktik islere hazirlanirdi Medresede qezet jurnallarin nesri metbee isleri tecrubi olaraq sagirdlere tedris edilirdi Buna gore de Qaliye medrsesini bitirenlerin bir coxu asanliqla jurnalistik edir qezet jurnal acir metbee yaradaraq onu ugurla islede bilirdi 1 XIX esre aid Noqay milli geyiminde kisi fotosu Fealiyyeti Redakte1892 ci ilde Hesterxana donen Abdurrehman Umarov yeni usulla dersler kecirilecek Nizamiyye medresesini acir Krimda Ismayil bey Kaspiralinin tesebbusu ile yaradilmis bu tehsil metodu tarixe cedidcilik yeni yenilikcilik herekati kimi daxil olur Abdraxman Umarov 1906 ci ile kimi mektebdarliqla mesgul olmusdur Onun ictimai islerde fealligi 1905 ci il inqilabindan sonra artir 2 1900 cu illere kimi Rusiya isgali altinda olan muselman seherlerine nisbeten Hesterxan seherinde oxumuslarin sayi az idi Buraya kadrlar esasen Kazandan ve Istanbuldan gelirdi Hetta seherin ictimai siyasi heyatinda istirak eden ticaretle mesgul olan muselmanlarin sayi da az idi 1900 cu ilin siyahiyaalmasina gore seherde 50 mine yaxin muselman yasayirdi Onlarin da coxunu tatarlar noqaylar az bir qismini ise qazaxlar Qafqazdan Irandan gelenler teskil edirdi 1906 ci il avqustun 16 21 de Nijni Novqorodda kecirilen Rusiya Muselmanlarinin III qurultayinda ve ondan sonra 1917 ci iledek kecirilen Rusiya Muselmanlarinin butun qurultaylarinin istirakcisi olur Abdurrehman Umarov 1907 ci ilde evinde metbee acir Bu metbeesi 1917 ci iledk yeni bolseviklerin toretdiyi qarisiqligadek fealiyyetini davam etdirir Baglananadek 60 dan cox kitab cap edir ki bunun da umumi tiraji 123500 kecir Seherde ilk kitab magazasi ilk oxu zali acan da Abdraxman Umarov olur Dindar ziyali Abdurrehman Umarov Volqa boyunu Basqirdistani Qazax collerini gezerek noqay negmelerini de toplayir Topladigi negmelere on soz yazib 1912 ci ilde Noqay jirlari adi altinda cap etdirir 1 Onun medreselerde tedris edilmek ucun yazdigi Muqallim sarf lisan al arab dersliyi 9 defe alti min tirajla Muqallimu naxvi lisan al arabi kitabi iki defe bir nece min tirajla cap olunur Qarsidurma Redakte Esli Sirvandan olan ve bir nece il Istanbulda yasayaraq orada tehsilini davam etdiren Mustafa Lutfi efendi Sirvanski Ismayilov Hesterxana gelisi seherde bir dircelise sebeb olur Ticaret ve maarifcilik meqsedile Hesterxana gelen Mustafa Lutfi efendi 1905 ci il 17 oktyabr manfestinin verdiyi imkanlardan istifade ederek 1905 ci il noyabrin 26 da Hesterxanda ilk ictimai siyasi cemiyyet olan Sura i Islami qurur Bu cemiyyetin nezdinde 1906 ci il iyunun 6 da Burhan i tereqqi qezeti nesre baslayir ve 1906 1912 ci illerde fealiyyet gostermis oglanlar ucun Daruledeb qizlar ucun Numune i tereqq adinda yeni usulla ders veren mektebler acir Bundan tesirlenen tatar ve noqaylarin bir qrupu da Abdurrehman Umarovun rehberliyi altinda da Cemiyyet i Islamiyeni qurur Bu cemiyyet Idil qezetinin nesrine icaze alir Nasiri Abdurrehman Umarovun olan qezetin redaktorluguna Burhan i tereqqi qezetinin muxbiri Zahidullah Serifullin getirilir Qezetin ilk sayi 1907 ci il sentyabrin 7 de isiq uzu gorur Cemiyet i Islamiye de oz mekteblerini teskil edir Sonradan bu iki qezet ve ictimai herekatlar arasinda qarsidurma yarandi 2 Rusiya muselmanlari arasinda boyuk nufuzu olan Ittifaq i Muslimin Partiyasinin sedri Elimerdan bey Topcubasov da Hesterxana gelir Seherin muselman onderlerinin toplantisinda Elimerdan bey Topcubasov her iki qrupun liderlerini barisdirir Cox teessuf ki bu barisiq uzun surmur Hetta veziyyet o qeder gerginlesir ki Cemiyet i Islamiye uzvlerinden bir qrup Hesterxan qubernatoruna sikayet ederek 1908 ci il yanvarin 22 de Mustafa Lutfini hebs etdirirler 1 Bu ziddiyyetlere gore Mustafa Lutfini efendi bir nece defe qisa muddetli hebs cezasina mehkum olunub onu cerime ile evezlenir 1912 ci ilde Sura i Islami Cemiyet i Islamiyeni birlesdirilir onun qezeti ve mektebleri baglanir Ilk baxisda her sey Cemiyet i Islamiyeni xeyrine bitdiyi kimi gorunur Eslinde ise bele deyildi Bu qarsidurma muselmanlarin birlesmesine engel olmaga yoneldilmisdi Sura i Islam ve onun rehberi Mustafa Lutfini efendi dindaslarinin elile siradan cixarildiqdan az sonra yeni 1913 cu ilin payizinda Abdurrehman Umarov da panislamizmde gunahlandirilaraq 1914 cu ilin fevralinda Kazana surgun olunur ve 1917 ci iledek orada yasamaga mecbur edilir Sovet hakimiyyeti dovru RedakteEbdurrehman Umarov bolseviklerin gelisini de xos qarsilamir Bolsevikler de onun butun malini mulkunu hetta elyazmalarini ve senedleri musadire edirler Hesterxan noqaylarinin tarixi eserini yazan alim pedaqoqu Sovet hokumeti 1926 ci ilde Mekkede kecirilen Umumdunya Islam Konfransina gonderir Konfransdan dondukden sonra da hemise teqib ve tezyiq altinda olur 2 Olumu Redakte1929 cu ilin iyulunda ve 1930 cu il avqustun 9 da onun evini yeniden yoxlayir eserlerini musadire edir ozunu istintaqa cekirler Bu istintaqdan ise qurtula bilmir Hebs ederek Arxangeliski vilayetinin Kicik Karel kendine gonderirler Qoca alim ve din xadimi 1933 cu ilin martinda orada dunyasini deyisir 1 Xatiresi RedakteSSRI dagildiqdan sonra noqay ve tatar alimleri Abdurrehman Umarovun heyet ve yaradiciligini oyrenmeye eserlerini yeniden cap etmeye baslayirlar 1 2 3 4 5 Qoca yasinda hebs olunaraq hebsde dunyasini deyisen alim 1 2 3 Turk Dunyasinin MeshurlariMenbe https az wikipedia org w index php title Ebdurrehman Umarov amp oldid 6083103, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.