Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rusiya müsəlmanları türk-tatar millətlərinin hüquq müdafiə cəmiyyəti — Birinci dünya müharibəsi illərində Rusiya ilə Türkiyə arasında hərbi əməliyyatların başlanmasından az sonra Rusiyadakı müsəlman və türk xalqlarının mədəni və siyasi hüquq tələblərini beynəlxalq aləmə çatdırmaq məqsədilə Türkiyədə yaşayan, əslən Rusiyadan olan xadimlərin yaratdığı çox saylı təşkilatlardan biri.
Tarixi
Cəmiyyətin müəssisləri Əli bəy Hüseynzadə (Azərbaycanın) və və Əbdürrəşid İbrahimov (Tatarıstan) olmuşlar. Cəmiyyətə, həmçinin, Məhəmməd Əsəd Cələbizadə (Krım) və Mukiməddin Beycan (Buxara) da daxil idilər. Bu heyət (Turan heyəti) Rusiya müsəlmanlarının hüquqlarını qorumaq və Mərkəzi Avropa dövlətlərinin hökumətlərinə anlatmaq məqsədilə 1915-ci ilin sonlarında İstanbuldan Avropaya getmişdi. Səfər Türkiyə hökuməti tərəfindən dəstəklənir və maliyyələşdirilirdi. Səfər zamanı Macarıstan, Avstriya, Almaniya və İsveçrədə görüşlər keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.
Fəaliyyəti
1915-ci ilin sonlarında Ə.Hüseynzadə və Y.Akçura səfər edəcəkləri dövlətlərin rəsmi nümayəndələrinə və tanınmış siyasi xadimlərinə təqdim olunmaq üçün Cəmiyyət adından alman dilində "Rusiya müsəlmanlarının tələbləri" adlı kitabça buraxmışdılar. Memorandum xarakteri daşıyan sənəddə Rusiya müsəlmanları (türk-tatarlar) haqqında qısa məlumat verildikdən və statistik rəqəmlər gətirildikdən sonra bu xalqların siyasi və mədəni hüquqlarının tanınmasının vacibliyi qeyd edilirdi. Memorandumun siyasi tələblər hissəsində Buxara və Xivə xanlıqlarının hüquqlarının genişləndirilməsi, Kazan xanlığının, Osmanlı dövlətinin himayəsində Krım xanlığının bərpası, Vəlqa çayının neytralladırılması və s. məsələlər də öz əksini tapmışdı.
Macarıstanda hökumət başçısı Kont Tissa tərəfindən yüksək səviyyədə qəbul olunan nümayəndələr Budapeştdə siyasi xadimlərlə yanaşı, ziyalılarla da görüşmüş, yerli mətbuatda məqalələr çap etdirmişdilər.
Vyanada baş nazir Strork və xarici işlər naziri Forqax tərəfındən qəbul edilən nümayəndələr cəmiyyətin memorandumunun müdafiə olunmasını Avstriya hökumətindən xahiş etmişdilər. Nümayəndələr Almaniyadakı görüşlərə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Səfər zamanı Berlində və digər şəhərlərdə çox faydalı rəsmi görüĢlər keçirilmişdi. Berlindən sonra heyət İsveçrəyə getdi.
Cəmiyyətin beynəlxalq miqyasda ən səmərəli fəaliyyəti yalnız bitərəf ölkə olan İsveçrədə mümkün oldu. Çünki qarşı-qarşıya duran hərbi-siyasi koalisiyalardan birinin üzvü olan ölkələrdə fəaliyyət beynəlxalq ictimaiyyət tərəfındən soyuq qarşılana bilərdi və bu cür fəaliyyət həmin koalisiyanın hərbi-strateji xəttinin reallaşdırılması üçün cəhd kimi qiymətləndirilərdi. Digər tərəfdən, İsveçrədə mühacirətdə olan rus siyasi xadimləri ilə rəsmi görüşlər onlan bu tələblərə münasibətdə daha mülayim mövqe tutmağa vadar edə bilərdi.
Əli bəy Hüseynzadə və 1916-cı il iyunun 27-29-da Lozannada keçirilən "Rusiyada azlıqda olan (və əzilən) millətlərin konqresi"ndə də iştirak etmişdilər. Y.Akçura konqres iştirakçılarına paylanmaq üçün 1916-cı ildə Berndə "Rusiyadakı müsəlman türk-tatarların bugünkü vəziyyəti və istəkləri" adlı kitabça nəşr etdirmişdi. Diqqəti cəlb edən cəhət "Rusiya müsəlmanlarının mədəni muxtariyyətdən başqa bir istəkləri yoxdur" fikri idi. Rus sosialistlərini ehtiyatlandırmamaq üçün kitabçada siyasi hüquqlara toxunulmurdu. Y.Akçura İsveçrədə təhsil alan Əziz bəy ilə birlikdə Surixdo bolşeviklərin lideri V.İ.Ulyanovla (Lenin) görüşündə kitabçanı ona təqdim etmişdi. Lenin onları yaxşı qarşılayıb, diqqətlə dinləsə də, mövzu ilə bağlı hələlik qəti bir görüşü olmadığını bildirmişdi.
1916-cı ilin yanvarında türk xalqlarının Berlində keçirilən konqresində iştirak edən nümayəndə heyəti həmin ay Türkiyəyə qayıtdı. Rusiya müsəlmanlarının problemlərinin beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılması baxımından heyətin fəaliyyəti faydalı olsa da, Avropa dövlətləri Rusiya müsəlmanlarının hüquqlarının müdafıəsi üçün konkret bir iş görmədilər.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Kurat A.N., Türkiyə və Rusiya, Ankara, 1990;
- Qasımov M., Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər), 3 hissədə, h.l, B., 2000.
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 310-311. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rusiya muselmanlari turk tatar milletlerinin huquq mudafie cemiyyeti Birinci dunya muharibesi illerinde Rusiya ile Turkiye arasinda herbi emeliyyatlarin baslanmasindan az sonra Rusiyadaki muselman ve turk xalqlarinin medeni ve siyasi huquq teleblerini beynelxalq aleme catdirmaq meqsedile Turkiyede yasayan eslen Rusiyadan olan xadimlerin yaratdigi cox sayli teskilatlardan biri Eli bey HuseynzadeTarixiCemiyyetin muessisleri Eli bey Huseynzade Azerbaycanin ve ve Ebdurresid Ibrahimov Tataristan olmuslar Cemiyyete hemcinin Mehemmed Esed Celebizade Krim ve Mukimeddin Beycan Buxara da daxil idiler Bu heyet Turan heyeti Rusiya muselmanlarinin huquqlarini qorumaq ve Merkezi Avropa dovletlerinin hokumetlerine anlatmaq meqsedile 1915 ci ilin sonlarinda Istanbuldan Avropaya getmisdi Sefer Turkiye hokumeti terefinden desteklenir ve maliyyelesdirilirdi Sefer zamani Macaristan Avstriya Almaniya ve Isvecrede gorusler kecirilmesi nezerde tutulmusdu Fealiyyeti1915 ci ilin sonlarinda E Huseynzade ve Y Akcura sefer edecekleri dovletlerin resmi numayendelerine ve taninmis siyasi xadimlerine teqdim olunmaq ucun Cemiyyet adindan alman dilinde Rusiya muselmanlarinin telebleri adli kitabca buraxmisdilar Memorandum xarakteri dasiyan senedde Rusiya muselmanlari turk tatarlar haqqinda qisa melumat verildikden ve statistik reqemler getirildikden sonra bu xalqlarin siyasi ve medeni huquqlarinin taninmasinin vacibliyi qeyd edilirdi Memorandumun siyasi telebler hissesinde Buxara ve Xive xanliqlarinin huquqlarinin genislendirilmesi Kazan xanliginin Osmanli dovletinin himayesinde Krim xanliginin berpasi Velqa cayinin neytralladirilmasi ve s meseleler de oz eksini tapmisdi Macaristanda hokumet bascisi Kont Tissa terefinden yuksek seviyyede qebul olunan numayendeler Budapestde siyasi xadimlerle yanasi ziyalilarla da gorusmus yerli metbuatda meqaleler cap etdirmisdiler Vyanada bas nazir Strork ve xarici isler naziri Forqax terefinden qebul edilen numayendeler cemiyyetin memorandumunun mudafie olunmasini Avstriya hokumetinden xahis etmisdiler Numayendeler Almaniyadaki goruslere xususi ehemiyyet verirdiler Sefer zamani Berlinde ve diger seherlerde cox faydali resmi goruGler kecirilmisdi Berlinden sonra heyet Isvecreye getdi Cemiyyetin beynelxalq miqyasda en semereli fealiyyeti yalniz biteref olke olan Isvecrede mumkun oldu Cunki qarsi qarsiya duran herbi siyasi koalisiyalardan birinin uzvu olan olkelerde fealiyyet beynelxalq ictimaiyyet terefinden soyuq qarsilana bilerdi ve bu cur fealiyyet hemin koalisiyanin herbi strateji xettinin reallasdirilmasi ucun cehd kimi qiymetlendirilerdi Diger terefden Isvecrede muhaciretde olan rus siyasi xadimleri ile resmi gorusler onlan bu teleblere munasibetde daha mulayim movqe tutmaga vadar ede bilerdi Eli bey Huseynzade ve 1916 ci il iyunun 27 29 da Lozannada kecirilen Rusiyada azliqda olan ve ezilen milletlerin konqresi nde de istirak etmisdiler Y Akcura konqres istirakcilarina paylanmaq ucun 1916 ci ilde Bernde Rusiyadaki muselman turk tatarlarin bugunku veziyyeti ve istekleri adli kitabca nesr etdirmisdi Diqqeti celb eden cehet Rusiya muselmanlarinin medeni muxtariyyetden basqa bir istekleri yoxdur fikri idi Rus sosialistlerini ehtiyatlandirmamaq ucun kitabcada siyasi huquqlara toxunulmurdu Y Akcura Isvecrede tehsil alan Eziz bey ile birlikde Surixdo bolseviklerin lideri V I Ulyanovla Lenin gorusunde kitabcani ona teqdim etmisdi Lenin onlari yaxsi qarsilayib diqqetle dinlese de movzu ile bagli helelik qeti bir gorusu olmadigini bildirmisdi 1916 ci ilin yanvarinda turk xalqlarinin Berlinde kecirilen konqresinde istirak eden numayende heyeti hemin ay Turkiyeye qayitdi Rusiya muselmanlarinin problemlerinin beynelxalq ictimaiyyete catdirilmasi baximindan heyetin fealiyyeti faydali olsa da Avropa dovletleri Rusiya muselmanlarinin huquqlarinin mudafiesi ucun konkret bir is gormediler Hemcinin baxRusiyanin ve butun serqin muselman zehmetkeslerineEdebiyyatKurat A N Turkiye ve Rusiya Ankara 1990 Qasimov M Birinci Dunya muharibesi illerinde boyuk dovletlerin Azerbaycan siyaseti 1914 1918 ci iller 3 hissede h l B 2000 IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 310 311 ISBN 9952 417 44 4