fbpx
Wikipedia

Skiflər

Skiflər — Antik dövrdə və Orta əsrlərdə həm Şərqi Avropa, həm də Asiya ərazisində yaşayan xalqları adlandırmaq üçün istifadə edilən Qədim yunan mənşəli ekzoetnonim. Qədim yunanlar skiflər yaşayan ölkəni Skifiya adlandırırdılar (q.yun. Σκυθική, yun. Σκυθία, lat. Scythia).

Skiflərin yayıldığı və yaşadığı ərazilər

Skiflər haqqında ilkin məlumatlar antik dövr yazarlarının (Herodot və s.) əsərlərindən, eləcə də Dunayın aşağısından Tuvaya qədər olan ərazilərdə aparılmış arxeoloji qazıntılardan əldə edilmişdir.

Skif-sarmat dili İran dil qrupunun şərqi-iran yarımqrupuna aid olub. Lakin onların türk olduğunu düşünənlər və onların ilk türk qövmü olduğunu deyənlər də az deyil.

Bəzi tədqiqatçılar skiflərin iran

Skif etnonimi

Bir assur mənbəsində e.ə. 674-cü ildə Mannada, e.ə. 673-cü ildə Midiyada başda İşpakay olmaqla İşquzay (yaxud Aşquzay) adlı etnos qeyd olunur. İ.M.Dyakonov yazır ki, İşquzay Ön Asiyaya gəlmiş bir etnosun konkret adı, özünüadlandırması idi. Bu etnosun Mannaya və Midiyaya gəldiyi vaxt dəqiq məlum deyil. Lakin İşquzay tayfasının gəlmə olması onunla izah olunur ki, qabaqkı illərdə mənbələrdə adı çəkilmir. İlk dolaşıqlıq da bununla yaranır: Herodot skiflərin Midiya hökmdarı Kiaksarın (e.ə.625-584) hakimiyyəti dövründə Midiya ərazisinə iki köçünü qeyd edir . Amma işquzaylar ondan əvvəl – hələ 674-cü ildə artıq qeyd edilir. Deməli, işquzay etnosu Herodotun qeyd etdiyi Kiaksar dövründə şimaldan gələn etnos ola bilməz.

 
Dünyada ən qədim xalça nümunəsi – Pazırıq kurqanından aşkar edilmiş xalçada at minmiş skif döyüşçüsünün (yunan təfəkküründə kentavr) təsviri

Manna və Midiyada yaşayan işquzayların adı qədim yunanlara və latınlara keçmiş, onlar, o cümlədən Herodot bu etnonimi skif (qədim yunanlarda, əslində skit) və skut (qədim latınlarda) kimi tələffüz etmiş, belə də yazmış və yaxından tanıdıqları Qara dənizin Şimal çöllərindəki tayfaları da bu adla adlandırmışlar. Bu da səbəbsiz deyildi. Belə ki, Manna və Midiyadakı işquzayların və Qara dənizin şimal çöllərindəki tayfaların həyat tərzləri oxşar və ya eyni idi: köçəri maldarlıq, at südü içmək, çadırlarda yurd salmaq, adət-ənənələr və s. Beləliklə, Manna və Midiya ərazisindəki konkret işquzay etnonimi antik mənbələrdə ümumi skif (skut) etnoniminə çevrilmişdir. Herodotun Midiya hökmdarı Kiaksarın hakimiyyəti dövründə şimaldan köçüb gələn tayfaları skif adlandırması da bununla əlaqədardır.

İşquzay etnonimi

Tədqiqatçıların hələ də ortaq fikrə gələ bilmədikləri məsələlərdən biri də budur ki, semit mənşəli assur dilində İşquzay (yaxud Aşquzay) kimi yazılmış bu etnonim həqiqətən də bu adı daşıyanlar içərisində belə səslənirdi, yoxsa assur dilində fonetik təhrifə məruz qalmışdı. Bəziləri qeyd edir ki, bu etnonim əslində "skutay" kimi səslənmiş, onun işquzay yaxud aşquzay şəklinə düşməsi isə assur dilinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olmuşdur: adın əvvəlinə "i" (İşquzay formasında) və "a" (Aşquzay formasında) səslər əlavə olunmuş, "s" səsi "ş" səsi kimi, "t" səsi isə "a" kimi yazılmış və beləliklə skutay adı işquzay yaxud aşquzay formasını kəsb etmişdir. Lakin sonrakı tədqiqatlar göstərdi ki, işquzay etnonimindəki "i" səsi köklüdür, yəni əlavə olunma deyil. Avestada bu etnonimin "İskata" kimi yazılması bunu sübut etdi. Bu abidədə İskata Zərdüşt peyğəmbərin fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən biri kimi qeyd edilir.

Q.Qeybullayev belə bir nəticəyə gəlir ki, yunanların və latınların skit və skut kimi yazdıqları etnonim əslində elə "işqutay"dır.

Lakin bu zaman belə bir sual yaranır. Şimali Qara dəniz çöllərində yaşayan və antik müəlliflərin skif adlandırdıqları tayfalar da özlərini işqutay adlandırırdılarmı? Bunun əksini sübut edən fakt var. Həmin skiflər haqqında hamıdan çox məlumat verən Herodot açıq yazır ki, onları "skif" adıyla ellinlər (yəni yunanlar) adlandırırlar, əslndə isə skiflər özlərinə "skolot" deyirlər.

Skiflərin etnik mənsubiyyəti

Herodot yazır ki, skif-aqrippilər yastıburun və enli buxaqlıdır .

Antik müəllif İsidor qeyd edir ki, skiflərdə elə adamlar var ki, burunları yoxdur, gözlərindən və ağızlarından başqa üzləri hamardır .

Bu iki məlumatda skiflərin monqoloid irqə məxsus əlamətləri verilmişdir. Belə olduqda skiflərin irandilli olması fikri özünü doğrultmur.

Skif tayfalarının adları və skiflərin mənşəyi

Skiflərin tayfa adları da onların türkmənşəli olduğunu göstərir. Herodot skiflərdə bir tayfanın "yirk" adlandığın qeyd edir . İlk dəfə P.İ.Şafarik bu etnonimi türk hesab etmişdir. Bu fikri sonra E.Eyxvald, İ.Potolski və A.Herman qəbul etmişlər. Daha sonra Z.M.Yampolski bu fikri tutarlı elmi dəlillərlə əsaslandırmışdır. Bütün bunlarla yanaşı qədim türk tayfalarından birinin irk adlanması da məlumdur. Altayın türk tayfalarından biri irkin, digəri irkit adlanır. Sibirdə İrkutsk şəhərinin adı da bu etnonimi əks etdirir.

Bir skif tayfası Aqatirs (bu etnonimin sonundakı "s" səsi yunan dilində əlavə olunmuşdur) adlanırdı. Erkən orta əsrlərdə Cənubi rus çöllərində bu tayfa Akatsir kimi məludur. Yunan dilində "ç" səsi olmadığına görə müəlliflər onu "ts" ilə ifadə etmişlər. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnonim səlcuq oğuzları içərisindəki Aqacəri tayfasının adı ilə eyni mənşəlidir.

Herodot skiflərin bir tayfasının adını arimaspi kimi qeyd edir . Bu etnonim türkcə "arim" – yarım (türkologiyada qəbul edilib ki, saitdən əvvəl "y" səsi sonradan əlavə olunma səsdir) və "sepi" – qıyılmış göz sözlərindən ibarətdir. Aydın görünür ki, Arimaspi etnonimi monqoloid irqi üçün səciyyəvi qıyıqgöz adaları ifadə edən addır.

Bir skif tayfasının adını Herodot İssedon kimi çəkir . Bu etnonim türkcə isti və don-paltar sözlərindəndir. Qeyd edilməlidir ki, geyim bildirən sözlərdən etnonim yaranması qədim türklər üçün səciyyəvi haldır: Qaradonlu, Ağköynəkli, Şişpapaqlar və s.

Herodota görə skiflərin böyük bir hissəsi skolot adlanır . Skolot etnonimi iskulut, yaxud da eskolot adının qədim yunanca yazılışıdır ki, iskil, iskul, eskol adından və türk-monqol dillərində cəm bildirən "-ut" şəkilçisindən ibarətdir. Erkən orta əsrlərdə iskil, esqel formasında bu tayfa türk bolqarların tərkibində qeyd olunmuşdur. Özbəklərdəqaraqalpaqlarda eşkil, qrğızlarda eskil adlı tayfa indi də vardır.

Skiflərin bir tayfası Paralat kimi qeyd olunur . Qədim yunanca paralat kimi yazılmış bu etnonim türkcə "bor" – boz sözündən və olet, ələt etnonimindən ibarətdir. Skiflərdə paralat, Midiyada paratagenlər, erkən orta əsrlərdə peçeneklərdə borotolmat tayfalarının adlarındakı "para" və "boro" komponentlərini Q.Qeybullayev eyni mənşəli sayır.

Skif dili skiflərin mənşəyi haqqında

Antik mənbələrdə qeyd edilmiş bütün skif sözləri türk mənşəlidir. Məşhur yunan alimi Hippokrat yazır ki, skiflər piyə vutir deyirlər . Bu söz türk dillərindəki "ava", "uva" – yemək və "turi" süd sözlərindən ibarət olub "süddən yemək" mənasını verir. Skiflər maldar ellər olduqlarına görə yeməklərində süd məhsulları mühüm yer tuturdu. Müəllif qeyd edir ki, vutir yalnız at südündən hazırlanır; bunun üçün at südünü ağac qaba tökür və çalxalayırlar (müəllif görünür, türklərdə geniş yayılmış ağac nehrəni nəzərdə tutur), süd köpüklənir və yağ hissə üzə qalxır, bu vutir adlanır. Südün qatı və ağır hissəsi aşağı çökür, həmin çökmüş hissəni ayırıb qurudurlar. Hippokrat sonra yazır ki, bu qurudulmuş hissəyə skiflər ippaka deyirlər. Qədim türk dillərindəki "ipi" – çörək, yemək sözündən yaranmış ippaka Azərbaycan türkcəsində işlənən "əppək" sözündə də qalmışdır.

Skif adətləri

 
kralı-skiflər

Bəzi antik müəlliflər skiflərin adətləri haqqında da məlumat verirlər. Skiflərin səciyyəvi adətlərindən biri at südü içmək idi. Hələ Homer kimmerləri "at südü içənlər" adlandırmışdı. Maldar türk tayfaları tarix boyu at südü içmiş və at əti yemişlər. Bir antik mənbədə deyilir ki, "skiflərin böyük əksəriyyəti yalnız at südü ilə qidalanırlar". İrandilli xalqların heç birində bu adət olmamışdır. Arxeoloqlar skiflər üçün səciyyəvi ox ucluqlarının və "skif heyvan stili"nin Altayda və Qərbi Sibirdə təşəkkül tapdığını artıq sübut etmişlər. Altayda və Sibirdə irandilli etnosların heç zaman yaşamadığını sübut etməyə isə ehtiyac yoxdur. Bu skiflərlə Altay tayfalarının mənşəcə eyni olduğunu sübut edən tutarlı faktdır.

Herodot yazır ki, skiflərdə çar öləndən sonra dörd künc çala qazır və meyiti mumyalayıb dəfn edirlər . Altayda arxeoloji qazıntılar zamanı bu adəti S.A.Rudenko aşkar etmişdir. Tuva ərazisində isə bu dəfn adətini M.P.Qryaznov müəyyən etmişdir. Ölülərin mumyalanması adəti Midiyada da vardı.

Herodot yazır ki, skiflərdən olan aqrippilər ağ keçə ilə örtülmüş ağac altında yaşayırlar . Bununla antik müəllif bu tayfanın ağ keçə ilə örtülmüş alaçıqlarda yaşadığını göstərmişdir.

Herodot yazır ki, skiflər əti heyvanın qursağına doldurub bişirirlər . Bu adəti türk xalqlarının əksəriyyətində və buryatlarda da müşahidə etmək mümkündür.

Skif tanrılarının adları

Skiflərin qədim türklər olduğunu göstərən başqa bir fakt isə onların tanrı adlarıdır.

  • Api (Yer ilahəsi) – İlk tədqiqatçıları bu adı İranmənşəli ad saymışlar və fars dilindəki "ab" – "su" sözü ilə əlaqələndirmişlər. Türkcə "ebi", "əbi" – ulu nənə, böyük ana sözündəndir. Qədim türklərdə aba həm ana, həm də ulu əcdad anlamında idi. İ.Miziyevin yazdığına görə Şimali Qafqazda türk qaraçay-balkarlarda indi də Apisat adlı tanrıya inam qalmaqdadır.
  • Papay (Baş tanrı) – İlkin tədqiqatlar zamanı İran mənşəli ad sayılmış və fars mənşəli "papak" – qoruyucu sözü ilə əlaqələndirilmişdir. Sonra isə aydınlaşdırıldı ki, bu ad əslində türkcə "baba" – soybaşı sözündəndir. Qədim türklərin məişətində əcdada sitayiş mühüm yer tuturdu. Herodot madaylarda, Strabon isə Qafqaz albanlarında əcdada sitayişin olması haqqında məlumat verir.
  • Qoytosir (tanrı adı)- Bu ad da ilkin tədqiqatlarda İran mənşəli ad sayılmışdı. Sonrakı geniş tədqiqatlar göstərdi ki, türkcə "qoy", "qok" – göy, mavi səma və "tesir", "teşir" – yarmaq, yarıb keçmək sözlərindəndir. Ad ümumilikdə "göyü yarıb gələn", "Günəş şüası" mənasını daşıyır. Bu fikri təsdiqləyən daha bir dəlil odur ki, Herodot göstərir ki, skiflərdə Qoytosir, yunanlarda Apollondur. Yunanlarda isə Apollon tanrısı "Günəş işığı","Günəş ziyası" anlamındadır.

Skiflərdə şəxs adları

Taksak - skiflərdə çar adı. (e.ə. 513) V.İ.Abayev bu adı osetin dilində "sürətli maral" kimi izah edib. Bu adın sonunda türkcə "uşaq" sözünün olduğu fikri bir neçə mənbədə göstərilməkdədir. Q.Qeybullayev qeyd edir ki, Taksak şəxs adı qədim türkcə "tanq" valehedici və "sak", "çak" - ayıq, yaxud "caq" – böyük, qüvvətli sözlərindən ibarətdir. Quruluşca X əsrdə Çin Türküstanında Kaşqar əyalətinin hakimi Oğulçak, Səlcuq oğuzlarından Turşak, İqor polku dastanında qıpçaq xanı Konçak və s. şəxs adları ilə müqayisə olunur.

Atey – e.ə. IV əsrdə skiflərdə çar adı . E.ə. 330-cu ildə 90 yaşında ikən Makedoniya çarı Filipp ilə döyüşdə öldürülmüşdür. İlk əvvəl İran mənşəli ad sayılmış və osetin dilində "ədə" sözü ilə əlaqələndirilmişdir. E.ə. 881-880-ci ildə Mannada bir hakimin adının Ata olması da məlumdur. Oğuznamələrdə Oğuz xaqanın nəslindən Ata-xaqan şəxs adı ilə müqayisə olunur.

Skifarb – skiflərdə bir çarın adı . Bu ad da ilkin tədqiqatlarda İran mənşəli ad sayılırdı. Sonra sübut edildi ki, ad türkcə "es" – ağıllı, "kat" – möhkəm, "ər" – kişi və "əb – bacarıqlı sözlərindəndir. Bütünlükdə ad "Ağıllı, möhkəm və fərasətli igid" mənasını verir.

Qeyd edək ki, skiflərə məxsus bütün şəxs adları və toponimlər Q.Qeybullayev tərəfindən "Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən" əsərində ətraflı şəkildə şərh edilmiş, eyni zamanda digər alimlərin də fikir və təklifləri qeyd edilmişdir.

Skiflərin türk mənşəli olduğunu göstərən ən tutarlı sübut skif ox ucluqlarının və "skif heyvan stili"ni əks etdirən əşyaların arxeoloji qazıntılar nəticəsində Altayda və Cənub-Qərbi Sibirdə e.ə. I minilliyin əvvəlindən VII əsrədədək Karasuk və Taqar mədəniyyətlərində aşkar olunmasıdır. Aydındır ki, göstərilən regionda İran mənşəli əhali yaşamırdı və buranın əzəli sakinləri türklər idilər.

Skiflərə həsr olunmuş incəsənət əsərləri

Mənbə

  1. Zaur Həsənov. Царские скифы 2010-04-13 at the Wayback Machine. N.Y.Liberty Publishing House, 2002.
  2. Q.Ə.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən[ölü keçid]. Bakı: 1994,
  3. Q.Ə.Qeybullayev. Qədim türklər və Ermənistan 2012-10-28 at the Wayback Machine. Bakı: 1993,
  4. Дьяконов И. М. История Мидии (от древнейших времен до конца IV века до н. э.): I книга, II книга.
  5. İ.Q.Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: 1960.
  6. Мубариз Халилов. Протоскифы и их потомки в Карабахе. Журнал İRS, 2-3(14-15), 2005.

İstinadlar

  1. Скифия. // Энциклопедический словарь.
  2. Херрманн, Unesco, Эрик Жüрчер, History of Humanity: From the seventh century BC to the seventh century AD, Routledge, 1996, ISBN 9789231028120, p. 181. Scythians were Iranian peoples
  3. Andrew Bell-Fialkoff, Andrew Villen Bell, The role of migration in the history of the Eurasian steppe: sedentary civilization vs. "barbarian" and nomad, Vol. 1: Role Migrant History Eurasian Step, Palgrave Macmillan, 2000, ISBN 978-0-312-21207-0, p. 379. Eastern-Iranian nomadic peoples
  4. Paul Robert Magocsi, A history of Ukraine, University of Toronto Press, 1996, ISBN 978-0-8020-7820-9, p. 28. a branch of Iranian people
  5. Mykhaĭlo Hrushevsʹkyĭ, Andrzej Poppe, Marta Skorupsky, Uliana M. Pasicznyk, Frank E. Sysyn, History of Ukraine-Rus': From prehistory to the eleventh century, Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 1997, ISBN 978-1-895571-22-6, p. 83. Scythians were an Iranian people
  6. Hermann Parzinger: Die Skythen (Almanca). Beck Yayınevi, Münih 2004. ISBN 3-406-50842-1
  7. Scythians is pronounced /'sɪθɪən/ or /'sɪðɪən/. Scyths are pronounced /'sɪθs/ From Greek Σκύθης. Note Scytho- /'saɪθəʊ/ in composition (OED).
  8. Scythian mummy shown in Germany, BBC News
  9. Mirfatih Zekiyev Türklerin ve Tatarların kökeni syf; 143-178 Selenge yayınları Ağustos 2007
  10. Tarhan, M. Taner – "Ön Asya Dünyası'nda İlk Türkler Kimmerler ve İskitler" Türkler Ansiklopedisi, C. I, Ankara 2002, s. 597
  11. Kazi Laypanov / İsmail Miziyev Türk Halklarının kökeni Selenge yaınları 2008 syf 77-101
  12. GÜLER, Ali 2001 Türklük Bilgisi, Tamga Yayıncılık, ANKARA 34
  13. MEMİŞ, Ekrem1987 İskitler’in Tarihi, Selçuk Üniversitesi Yayınları, KONYA syf 79-80
  14. Cahill, Patricia A. Unto the breach: martial formations, historical trauma, and the early modern stage (2008), Oxford University Press, sf. 45
  15. The ancient history of the east by Philip Smith, Page 474 : The Sacae were, in fact, the nomad race whom the Persians found on their northern frontier, along which they extended from Asterabad to Balkh, in the area, and probably as the ancestors, of the present "Turcomans and Uzbeks". The Sacaa appear to have belonged to the "Turkish stock", perhaps with a Mongolian inteimixture
  16. The library of photius V1 , page 73 : The "Turks", formerly called "Massagetae" ( a tribe of Scythians) , and by the Persians Kirmikhiones, who live to the east of the Tanais (Don)
  17. A History of All Nations from the Earliest Times by Samuel Griswold, page 357: The tribes of barbarians who inhabited the wide tract of country to the east of the Caspian Sea received from the ancients the general name of "Scythinans" they are now known to Europeans under the appellation of "Tartars". Although this country has been from time to time subject to a succession of warlike nations, they have probably all been derived from the same original stock for, though known to the rest of the world by various names, their habits and character have always been the same. The "Scythians" of the Greeks do not differ essentially from the modern "Tartars:. Before the time of Alexander, the region called Transoxiana was inhabited by a nation known under the general name of Sacae of these the Geta and Massaget were powerful tribes
  18. Travels in Tartay, Thibet and China by M.Huc page 307: The "Tartars", descended from the ancient "Scythians", have preserved to this day the dexterity of their ancestors in archery and horsemanship
  19. A history of India by Phd Augustus Frederic Rudolf, page 43: In the meantime there had appeared on the borders of India a formidable foe who soon overthrew the whole of the Graeco-Bactrian kingdoms. These were the "Sakas", a section of the great "Turki", or "Scythian" race
  20. The story of the nations Parthia by Phd George Rawlinson, page 31
  21. Hunted through central Asia , Paul Nazaroff, 2002 , Page 123: There is no doubt as Professor Mischenko thinks that the "Scythian" tribe of "Massagetae" where nothing more nor less than the ancestors of the "Kirghiz"(a Turki nation) of today in the Turagi province. Where the name survives in the river Massagatka and the mountain Mussagat"
  22. Don García de Silva Figueroa, from book Totius legationis suae et Indicarum rerum Persidisque commentarii, Page 123: "There is no doubt that the "Turkmens" are of the "Scythian" or Asian Tatars, and they can not be doubted as they are "Turk", because in addition to the nominal and characteristic similarities, of when they had entered Persian empire from Asia minor, their Turkish origins is known and undoubtable for themselves and for the Persians"
  23. Sir William Smith : Dictionary of Greek and Roman Geography: Abacaenum Hytanis : p 1097: "Now between these limits lay the Scythian of Herodotus, That the "Scythians" of Herodotus belonged to the great "Turk" " family
  24. Alexanderian Mirror [ Persian Ayne Eskandari] by persian scholar Mirza Agha Khan Kermani , page 81 : This "tartarian" tribes who lived around the river Jaxartes divided into three branches: first Sac that are known by name Sit an Sac (Scythian), second Massagate , and the third tribe is Saget which is known by name Khetas
  25. F. R. Grahame, the Empires of Scythia, Page 10, Such were the Monarchies of Huns, the Igours and, Avars ; The Chazars, Polotzi, and Mongols, While the Ottoman "Turks" who are also "Scythian" in origin and descent
  26. Herodot, I, 73; Herodot, I, 103
  27. I əsr müəllifi Kvint Horatsiy Flak yazır ki, skiflər adət üzrə evlərini özləri ilə daşıyırdılar; Odalar, III-24
  28. Q.Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: 1994, səh.135.
  29. Herodot, IV, 6
  30. Herodot,IV,23
  31. İsidor, Etimologiya, IX, II, 65
  32. Herodot, IV, 22
  33. Herodot,IV,13
  34. Herodot, IV, 13
  35. Herodot,IV,6
  36. Herodot, IV, 6
  37. Hippokrat, Xəstəliklər haqqında, 4, 20
  38. Herodot, IV, 71
  39. Herodot, IV, 23
  40. Herodot, IV, 61
  41. İ.M.Miziyev. Mərkəzi Qafqazın etnik tarixinin mənbələrinə doğru. Nalçik: 1986
  42. Pompey Troq, IV, 2
  43. Ktesiy, §16

Həmçinin bax

skiflər, antik, dövrdə, orta, əsrlərdə, həm, şərqi, avropa, həm, asiya, ərazisində, yaşayan, xalqları, adlandırmaq, üçün, istifadə, edilən, qədim, yunan, mənşəli, ekzoetnonim, qədim, yunanlar, skiflər, yaşayan, ölkəni, skifiya, adlandırırdılar, Σκυθική, Σκυθία. Skifler Antik dovrde ve Orta esrlerde hem Serqi Avropa hem de Asiya erazisinde yasayan xalqlari adlandirmaq ucun istifade edilen Qedim yunan menseli ekzoetnonim Qedim yunanlar skifler yasayan olkeni Skifiya adlandirirdilar 1 q yun Sky8ikh yun Sky8ia lat Scythia Skiflerin yayildigi ve yasadigi eraziler Skifler haqqinda ilkin melumatlar antik dovr yazarlarinin Herodot ve s eserlerinden elece de Dunayin asagisindan Tuvaya qeder olan erazilerde aparilmis arxeoloji qazintilardan elde edilmisdir Skif sarmat dili Iran dil qrupunun serqi iran yarimqrupuna aid olub Lakin onlarin turk oldugunu dusunenler ve onlarin ilk turk qovmu oldugunu deyenler de az deyil Bezi tedqiqatcilar skiflerin iran 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Mundericat 1 Skif etnonimi 2 Isquzay etnonimi 3 Skiflerin etnik mensubiyyeti 4 Skif tayfalarinin adlari ve skiflerin menseyi 5 Skif dili skiflerin menseyi haqqinda 6 Skif adetleri 7 Skif tanrilarinin adlari 8 Skiflerde sexs adlari 9 Skiflere hesr olunmus incesenet eserleri 10 Menbe 11 Istinadlar 12 Hemcinin baxSkif etnonimi RedakteBir assur menbesinde e e 674 cu ilde Mannada e e 673 cu ilde Midiyada basda Ispakay olmaqla Isquzay yaxud Asquzay adli etnos qeyd olunur I M Dyakonov yazir ki Isquzay On Asiyaya gelmis bir etnosun konkret adi ozunuadlandirmasi idi Bu etnosun Mannaya ve Midiyaya geldiyi vaxt deqiq melum deyil Lakin Isquzay tayfasinin gelme olmasi onunla izah olunur ki qabaqki illerde menbelerde adi cekilmir Ilk dolasiqliq da bununla yaranir Herodot skiflerin Midiya hokmdari Kiaksarin e e 625 584 hakimiyyeti dovrunde Midiya erazisine iki kocunu qeyd edir 26 Amma isquzaylar ondan evvel hele 674 cu ilde artiq qeyd edilir Demeli isquzay etnosu Herodotun qeyd etdiyi Kiaksar dovrunde simaldan gelen etnos ola bilmez Dunyada en qedim xalca numunesi Paziriq kurqanindan askar edilmis xalcada at minmis skif doyuscusunun yunan tefekkurunde kentavr tesviri Manna ve Midiyada yasayan isquzaylarin adi qedim yunanlara ve latinlara kecmis onlar o cumleden Herodot bu etnonimi skif qedim yunanlarda eslinde skit ve skut qedim latinlarda kimi teleffuz etmis bele de yazmis ve yaxindan tanidiqlari Qara denizin Simal collerindeki tayfalari da bu adla adlandirmislar Bu da sebebsiz deyildi Bele ki Manna ve Midiyadaki isquzaylarin ve Qara denizin simal collerindeki tayfalarin heyat terzleri oxsar ve ya eyni idi koceri maldarliq at sudu icmek cadirlarda yurd salmaq 27 adet eneneler ve s Belelikle Manna ve Midiya erazisindeki konkret isquzay etnonimi antik menbelerde umumi skif skut etnonimine cevrilmisdir Herodotun Midiya hokmdari Kiaksarin hakimiyyeti dovrunde simaldan kocub gelen tayfalari skif adlandirmasi da bununla elaqedardir 28 Isquzay etnonimi RedakteTedqiqatcilarin hele de ortaq fikre gele bilmedikleri meselelerden biri de budur ki semit menseli assur dilinde Isquzay yaxud Asquzay kimi yazilmis bu etnonim heqiqeten de bu adi dasiyanlar icerisinde bele seslenirdi yoxsa assur dilinde fonetik tehrife meruz qalmisdi Bezileri qeyd edir ki bu etnonim eslinde skutay kimi seslenmis onun isquzay yaxud asquzay sekline dusmesi ise assur dilinin xususiyyetleri ile elaqedar olmusdur adin evveline i Isquzay formasinda ve a Asquzay formasinda sesler elave olunmus s sesi s sesi kimi t sesi ise a kimi yazilmis ve belelikle skutay adi isquzay yaxud asquzay formasini kesb etmisdir Lakin sonraki tedqiqatlar gosterdi ki isquzay etnonimindeki i sesi kokludur yeni elave olunma deyil Avestada bu etnonimin Iskata kimi yazilmasi bunu subut etdi Bu abidede Iskata Zerdust peygemberin fealiyyet gosterdiyi olkelerden biri kimi qeyd edilir Q Qeybullayev bele bir neticeye gelir ki yunanlarin ve latinlarin skit ve skut kimi yazdiqlari etnonim eslinde ele isqutay dir Lakin bu zaman bele bir sual yaranir Simali Qara deniz collerinde yasayan ve antik muelliflerin skif adlandirdiqlari tayfalar da ozlerini isqutay adlandirirdilarmi Bunun eksini subut eden fakt var Hemin skifler haqqinda hamidan cox melumat veren Herodot aciq yazir ki onlari skif adiyla ellinler yeni yunanlar adlandirirlar eslnde ise skifler ozlerine skolot deyirler 29 Skiflerin etnik mensubiyyeti RedakteHerodot yazir ki skif aqrippiler yastiburun ve enli buxaqlidir 30 Antik muellif Isidor qeyd edir ki skiflerde ele adamlar var ki burunlari yoxdur gozlerinden ve agizlarindan basqa uzleri hamardir 31 Bu iki melumatda skiflerin monqoloid irqe mexsus elametleri verilmisdir Bele olduqda skiflerin irandilli olmasi fikri ozunu dogrultmur Skif tayfalarinin adlari ve skiflerin menseyi RedakteSkiflerin tayfa adlari da onlarin turkmenseli oldugunu gosterir Herodot skiflerde bir tayfanin yirk adlandigin qeyd edir 32 Ilk defe P I Safarik bu etnonimi turk hesab etmisdir Bu fikri sonra E Eyxvald I Potolski ve A Herman qebul etmisler Daha sonra Z M Yampolski bu fikri tutarli elmi delillerle esaslandirmisdir Butun bunlarla yanasi qedim turk tayfalarindan birinin irk adlanmasi da melumdur Altayin turk tayfalarindan biri irkin digeri irkit adlanir Sibirde Irkutsk seherinin adi da bu etnonimi eks etdirir Bir skif tayfasi Aqatirs bu etnonimin sonundaki s sesi yunan dilinde elave olunmusdur adlanirdi Erken orta esrlerde Cenubi rus collerinde bu tayfa Akatsir kimi meludur Yunan dilinde c sesi olmadigina gore muellifler onu ts ile ifade etmisler Q Qeybullayev qeyd edir ki bu etnonim selcuq oguzlari icerisindeki Aqaceri tayfasinin adi ile eyni menselidir Herodot skiflerin bir tayfasinin adini arimaspi kimi qeyd edir 33 Bu etnonim turkce arim yarim turkologiyada qebul edilib ki saitden evvel y sesi sonradan elave olunma sesdir ve sepi qiyilmis goz sozlerinden ibaretdir Aydin gorunur ki Arimaspi etnonimi monqoloid irqi ucun seciyyevi qiyiqgoz adalari ifade eden addir Bir skif tayfasinin adini Herodot Issedon kimi cekir 34 Bu etnonim turkce isti ve don paltar sozlerindendir Qeyd edilmelidir ki geyim bildiren sozlerden etnonim yaranmasi qedim turkler ucun seciyyevi haldir Qaradonlu Agkoynekli Sispapaqlar ve s Herodota gore skiflerin boyuk bir hissesi skolot adlanir 35 Skolot etnonimi iskulut yaxud da eskolot adinin qedim yunanca yazilisidir ki iskil iskul eskol adindan ve turk monqol dillerinde cem bildiren ut sekilcisinden ibaretdir Erken orta esrlerde iskil esqel formasinda bu tayfa turk bolqarlarin terkibinde qeyd olunmusdur Ozbeklerde ve qaraqalpaqlarda eskil qrgizlarda eskil adli tayfa indi de vardir Skiflerin bir tayfasi Paralat kimi qeyd olunur 36 Qedim yunanca paralat kimi yazilmis bu etnonim turkce bor boz sozunden ve olet elet etnoniminden ibaretdir Skiflerde paralat Midiyada paratagenler erken orta esrlerde peceneklerde borotolmat tayfalarinin adlarindaki para ve boro komponentlerini Q Qeybullayev eyni menseli sayir Skif dili skiflerin menseyi haqqinda RedakteAntik menbelerde qeyd edilmis butun skif sozleri turk menselidir Meshur yunan alimi Hippokrat yazir ki skifler piye vutir deyirler 37 Bu soz turk dillerindeki ava uva yemek ve turi sud sozlerinden ibaret olub sudden yemek menasini verir Skifler maldar eller olduqlarina gore yemeklerinde sud mehsullari muhum yer tuturdu Muellif qeyd edir ki vutir yalniz at sudunden hazirlanir bunun ucun at sudunu agac qaba tokur ve calxalayirlar muellif gorunur turklerde genis yayilmis agac nehreni nezerde tutur sud kopuklenir ve yag hisse uze qalxir bu vutir adlanir Sudun qati ve agir hissesi asagi cokur hemin cokmus hisseni ayirib qurudurlar Hippokrat sonra yazir ki bu qurudulmus hisseye skifler ippaka deyirler Qedim turk dillerindeki ipi corek yemek sozunden yaranmis ippaka Azerbaycan turkcesinde islenen eppek sozunde de qalmisdir Skif adetleri Redakte krali skifler Bezi antik muellifler skiflerin adetleri haqqinda da melumat verirler Skiflerin seciyyevi adetlerinden biri at sudu icmek idi Hele Homer kimmerleri at sudu icenler adlandirmisdi Maldar turk tayfalari tarix boyu at sudu icmis ve at eti yemisler Bir antik menbede deyilir ki skiflerin boyuk ekseriyyeti yalniz at sudu ile qidalanirlar Irandilli xalqlarin hec birinde bu adet olmamisdir Arxeoloqlar skifler ucun seciyyevi ox ucluqlarinin ve skif heyvan stili nin Altayda ve Qerbi Sibirde tesekkul tapdigini artiq subut etmisler Altayda ve Sibirde irandilli etnoslarin hec zaman yasamadigini subut etmeye ise ehtiyac yoxdur Bu skiflerle Altay tayfalarinin mensece eyni oldugunu subut eden tutarli faktdir Herodot yazir ki skiflerde car olenden sonra dord kunc cala qazir ve meyiti mumyalayib defn edirler 38 Altayda arxeoloji qazintilar zamani bu adeti S A Rudenko askar etmisdir Tuva erazisinde ise bu defn adetini M P Qryaznov mueyyen etmisdir Olulerin mumyalanmasi adeti Midiyada da vardi Herodot yazir ki skiflerden olan aqrippiler ag kece ile ortulmus agac altinda yasayirlar 39 Bununla antik muellif bu tayfanin ag kece ile ortulmus alaciqlarda yasadigini gostermisdir Herodot yazir ki skifler eti heyvanin qursagina doldurub bisirirler 40 Bu adeti turk xalqlarinin ekseriyyetinde ve buryatlarda da musahide etmek mumkundur Skif tanrilarinin adlari RedakteSkiflerin qedim turkler oldugunu gosteren basqa bir fakt ise onlarin tanri adlaridir Api Yer ilahesi Ilk tedqiqatcilari bu adi Iranmenseli ad saymislar ve fars dilindeki ab su sozu ile elaqelendirmisler Turkce ebi ebi ulu nene boyuk ana sozundendir Qedim turklerde aba hem ana hem de ulu ecdad anlaminda idi I Miziyevin yazdigina gore Simali Qafqazda turk qaracay balkarlarda indi de Apisat adli tanriya inam qalmaqdadir 41 Papay Bas tanri Ilkin tedqiqatlar zamani Iran menseli ad sayilmis ve fars menseli papak qoruyucu sozu ile elaqelendirilmisdir Sonra ise aydinlasdirildi ki bu ad eslinde turkce baba soybasi sozundendir Qedim turklerin meisetinde ecdada sitayis muhum yer tuturdu Herodot madaylarda Strabon ise Qafqaz albanlarinda ecdada sitayisin olmasi haqqinda melumat verir Qoytosir tanri adi Bu ad da ilkin tedqiqatlarda Iran menseli ad sayilmisdi Sonraki genis tedqiqatlar gosterdi ki turkce qoy qok goy mavi sema ve tesir tesir yarmaq yarib kecmek sozlerindendir Ad umumilikde goyu yarib gelen Gunes suasi menasini dasiyir Bu fikri tesdiqleyen daha bir delil odur ki Herodot gosterir ki skiflerde Qoytosir yunanlarda Apollondur Yunanlarda ise Apollon tanrisi Gunes isigi Gunes ziyasi anlamindadir Skiflerde sexs adlari RedakteTaksak skiflerde car adi e e 513 V I Abayev bu adi osetin dilinde suretli maral kimi izah edib Bu adin sonunda turkce usaq sozunun oldugu fikri bir nece menbede gosterilmekdedir Q Qeybullayev qeyd edir ki Taksak sexs adi qedim turkce tanq valehedici ve sak cak ayiq yaxud caq boyuk quvvetli sozlerinden ibaretdir Qurulusca X esrde Cin Turkustaninda Kasqar eyaletinin hakimi Ogulcak Selcuq oguzlarindan Tursak Iqor polku dastaninda qipcaq xani Koncak ve s sexs adlari ile muqayise olunur Atey e e IV esrde skiflerde car adi 42 E e 330 cu ilde 90 yasinda iken Makedoniya cari Filipp ile doyusde oldurulmusdur Ilk evvel Iran menseli ad sayilmis ve osetin dilinde ede sozu ile elaqelendirilmisdir E e 881 880 ci ilde Mannada bir hakimin adinin Ata olmasi da melumdur Oguznamelerde Oguz xaqanin neslinden Ata xaqan sexs adi ile muqayise olunur Skifarb skiflerde bir carin adi 43 Bu ad da ilkin tedqiqatlarda Iran menseli ad sayilirdi Sonra subut edildi ki ad turkce es agilli kat mohkem er kisi ve eb bacariqli sozlerindendir Butunlukde ad Agilli mohkem ve ferasetli igid menasini verir Qeyd edek ki skiflere mexsus butun sexs adlari ve toponimler Q Qeybullayev terefinden Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden eserinde etrafli sekilde serh edilmis eyni zamanda diger alimlerin de fikir ve teklifleri qeyd edilmisdir Skiflerin turk menseli oldugunu gosteren en tutarli subut skif ox ucluqlarinin ve skif heyvan stili ni eks etdiren esyalarin arxeoloji qazintilar neticesinde Altayda ve Cenub Qerbi Sibirde e e I minilliyin evvelinden VII esrededek Karasuk ve Taqar medeniyyetlerinde askar olunmasidir Aydindir ki gosterilen regionda Iran menseli ehali yasamirdi ve buranin ezeli sakinleri turkler idiler Skiflere hesr olunmus incesenet eserleri RedakteSergey Prokofyev Skif suitasi Aleksandr Blok Skifler seiri Menbe RedakteZaur Hesenov Carskie skify Arxivlesdirilib 2010 04 13 at the Wayback Machine N Y Liberty Publishing House 2002 Q E Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden olu kecid Baki 1994 Q E Qeybullayev Qedim turkler ve Ermenistan Arxivlesdirilib 2012 10 28 at the Wayback Machine Baki 1993 Dyakonov I M Istoriya Midii ot drevnejshih vremen do konca IV veka do n e I kniga II kniga I Q Eliyev Midiya tarixi Baki 1960 Mubariz Halilov Protoskify i ih potomki v Karabahe Zhurnal IRS 2 3 14 15 2005 Istinadlar Redakte Skifiya Enciklopedicheskij slovar Herrmann Unesco Erik Zhurcher History of Humanity From the seventh century BC to the seventh century AD Routledge 1996 ISBN 9789231028120 p 181 Scythians were Iranian peoples Andrew Bell Fialkoff Andrew Villen Bell The role of migration in the history of the Eurasian steppe sedentary civilization vs barbarian and nomad Vol 1 Role Migrant History Eurasian Step Palgrave Macmillan 2000 ISBN 978 0 312 21207 0 p 379 Eastern Iranian nomadic peoples Paul Robert Magocsi A history of Ukraine University of Toronto Press 1996 ISBN 978 0 8020 7820 9 p 28 a branch of Iranian people Mykhaĭlo Hrushevsʹkyĭ Andrzej Poppe Marta Skorupsky Uliana M Pasicznyk Frank E Sysyn History of Ukraine Rus From prehistory to the eleventh century Canadian Institute of Ukrainian Studies Press 1997 ISBN 978 1 895571 22 6 p 83 Scythians were an Iranian people Hermann Parzinger Die Skythen Almanca Beck Yayinevi Munih 2004 ISBN 3 406 50842 1 Scythians is pronounced sɪ8ɪen or sɪdɪen Scyths are pronounced sɪ8s From Greek Sky8hs Note Scytho saɪ8eʊ in composition OED Scythian mummy shown in Germany BBC News Mirfatih Zekiyev Turklerin ve Tatarlarin kokeni syf 143 178 Selenge yayinlari Agustos 2007 Tarhan M Taner On Asya Dunyasi nda Ilk Turkler Kimmerler ve Iskitler Turkler Ansiklopedisi C I Ankara 2002 s 597 Kazi Laypanov Ismail Miziyev Turk Halklarinin kokeni Selenge yainlari 2008 syf 77 101 GULER Ali 2001 Turkluk Bilgisi Tamga Yayincilik ANKARA 34 MEMIS Ekrem1987 Iskitler in Tarihi Selcuk Universitesi Yayinlari KONYA syf 79 80 Cahill Patricia A Unto the breach martial formations historical trauma and the early modern stage 2008 Oxford University Press sf 45 The ancient history of the east by Philip Smith Page 474 The Sacae were in fact the nomad race whom the Persians found on their northern frontier along which they extended from Asterabad to Balkh in the area and probably as the ancestors of the present Turcomans and Uzbeks The Sacaa appear to have belonged to the Turkish stock perhaps with a Mongolian inteimixture The library of photius V1 page 73 The Turks formerly called Massagetae a tribe of Scythians and by the Persians Kirmikhiones who live to the east of the Tanais Don A History of All Nations from the Earliest Times by Samuel Griswold page 357 The tribes of barbarians who inhabited the wide tract of country to the east of the Caspian Sea received from the ancients the general name of Scythinans they are now known to Europeans under the appellation of Tartars Although this country has been from time to time subject to a succession of warlike nations they have probably all been derived from the same original stock for though known to the rest of the world by various names their habits and character have always been the same The Scythians of the Greeks do not differ essentially from the modern Tartars Before the time of Alexander the region called Transoxiana was inhabited by a nation known under the general name of Sacae of these the Geta and Massaget were powerful tribes Travels in Tartay Thibet and China by M Huc page 307 The Tartars descended from the ancient Scythians have preserved to this day the dexterity of their ancestors in archery and horsemanship A history of India by Phd Augustus Frederic Rudolf page 43 In the meantime there had appeared on the borders of India a formidable foe who soon overthrew the whole of the Graeco Bactrian kingdoms These were the Sakas a section of the great Turki or Scythian race The story of the nations Parthia by Phd George Rawlinson page 31 Hunted through central Asia Paul Nazaroff 2002 Page 123 There is no doubt as Professor Mischenko thinks that the Scythian tribe of Massagetae where nothing more nor less than the ancestors of the Kirghiz a Turki nation of today in the Turagi province Where the name survives in the river Massagatka and the mountain Mussagat Don Garcia de Silva Figueroa from book Totius legationis suae et Indicarum rerum Persidisque commentarii Page 123 There is no doubt that the Turkmens are of the Scythian or Asian Tatars and they can not be doubted as they are Turk because in addition to the nominal and characteristic similarities of when they had entered Persian empire from Asia minor their Turkish origins is known and undoubtable for themselves and for the Persians Sir William Smith Dictionary of Greek and Roman Geography Abacaenum Hytanis p 1097 Now between these limits lay the Scythian of Herodotus That the Scythians of Herodotus belonged to the great Turk family Alexanderian Mirror Persian Ayne Eskandari by persian scholar Mirza Agha Khan Kermani page 81 This tartarian tribes who lived around the river Jaxartes divided into three branches first Sac that are known by name Sit an Sac Scythian second Massagate and the third tribe is Saget which is known by name Khetas F R Grahame the Empires of Scythia Page 10 Such were the Monarchies of Huns the Igours and Avars The Chazars Polotzi and Mongols While the Ottoman Turks who are also Scythian in origin and descent Herodot I 73 Herodot I 103 I esr muellifi Kvint Horatsiy Flak yazir ki skifler adet uzre evlerini ozleri ile dasiyirdilar Odalar III 24 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 seh 135 Herodot IV 6 Herodot IV 23 Isidor Etimologiya IX II 65 Herodot IV 22 Herodot IV 13 Herodot IV 13 Herodot IV 6 Herodot IV 6 Hippokrat Xestelikler haqqinda 4 20 Herodot IV 71 Herodot IV 23 Herodot IV 61 I M Miziyev Merkezi Qafqazin etnik tarixinin menbelerine dogru Nalcik 1986 Pompey Troq IV 2 Ktesiy 16Hemcinin bax RedakteAtli xalqlar Sak carligiMenbe https az wikipedia org w index php title Skifler amp oldid 6129651, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.