fbpx
Wikipedia

Üçüncü İpr döyüşü

Paşendeyl döyüşü (Üçüncü İpr döyüşü) (alm. Dritte Flandernschlacht‎; fr. Troisième Bataille des Flandres; nid. Derde Slag om Ieper) (31 iyul - 10 noyabr 1917) — Antanta (ingilis komandanlığı altında) və Alman qüvvələri arasında baş vermiş Birinci dünya müharibəsinin ən böyük döyüşlərindən biri. Döyüş 1917-ci ilin iyulundan 1917-ci ilin noyabrına qədər davam edən bir sıra müxtəlif döyüş əməliyyatlarından ibarət idi. Döyüş Belçika ərazisində, Qərbi Flandiriyanın İpr şəhəri yaxınlığındakı Paşandeyl kəndi yaxınlığında aparılmışdı.

Paşendeyl döyüşü
Üçüncü İpr döyüşü
Əsas münaqişə: Birinci dünya müharibəsi
Şato meşəsindəki Avstraliya artileriyası.
29 oktyabr 1917. Fotoqraf Frank Harli
Tarix 31 iyul10 noyabr 1917
(3 ay, 1 həftə, 3 gün)
Yeri 50°54′01″ şm. e. 3°01′16″ ş. u.
Qərbi Flandiriya, Belçika
Səbəbi Paşandeyldəki əməliyyatın əsas vəzifəsi, Flandriya sahillərindəki Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etmək və bununla da almanların sərhədsiz sualtı müharibə planına ciddi zərbə vurmaq idi.
Nəticəsi Antanta qoşunlarının böyük səylərinə baxmayaraq düşmən cəbhəsini yara bilmədilər.
Münaqişə tərəfləri

Böyük Britaniya Böyük Britaniya
Avstraliya Avstraliya
Kanada
Yeni Zelandiya Yeni Zelandiya
Cənubi Afrika Birliyi
Fransa Fransa
Belçika Belçika

Almaniya İmperiyası Almaniya İmperiyası

Komandan(lar)

Duqlas Heyq
Hubert Qof
Herbert Plamer
Fransua Antuan
Lui Rukua

Erix Ludendorf
Ruprext Bavarski
Fridrix Armin

Tərəflərin qüvvəsi

Böyük Britaniya Böyük Britaniya 50 diviziya
Fransa Fransa 6 diviziya

Almaniya İmperiyası Almaniya İmperiyası 77 diviziya + 6 ehtiyat diviziyası

Ölənlər və yaralananlar

508 800 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsr götürülmüşdür

348 300 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür

Ümumi itkilər
857 100 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür.
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Paşanadeyl əməliyyatının bir sıra strateji hədəfləri var idi. Əsas vəzifə Alman dənizaltılarının Şimal dənizi sahillərindəki bazalarını məhv etmək və bununla da almanların sərhədsiz sualtı müharibə planına ciddi zərbə vurmaq idi.

Hücum zamanı ingilis qüvvələri Paşendeyl bölgəsindəki Alman cəbhəsini yarıb keçmək üçün çoxsaylı cəhdlər etdilər. Bununla yanaşı, təyin olunmuş yerlərdə belə Alman cəbhəsini yarıb keçməyə müvəffəq ola bilmədilər. Döyüş 1917-ci ilin iyulundan başlayaraq, Kanada qoşunlarının Paşandeyl kəndini tutmağı bacardığı 6 noyabr 1917-ci ilə qədər davam etdi.

Üçüncü İpr döyüşü əsgərlərin ağır şərtlər altında çəkdikləri əziyyətin simvoluna çevrildi. Döyüşlər bataqlıqlı ərazilərdə gedirdi və 1917-ci ilin yazı soyuq və yağışlı keçirdi. Hər iki tərəfin qoşunlar həqiqətən də Paşandeylin palçığına batmışdı. Bu döyüş yüz minlərlə insanın həyatına son qoyub. Antanta qüvvələri ağır itkilərə məruz qaldılar, yalnız bir neçə kilometr irəliləməyi bacardılar. Bununla birlikdə, bir çox tarixçi Üçüncü İpr döyüşündə Antanta qüvvələrinin hücum taktikasını yaxşılaşdırdığını və nəticədə 1918-ci ildə müharibənin sona çatmasına səbəb olduğu üçün vacib rolunu vurğulayır.

İtkilərlə bağlı rəqəmlər hələ də mübahisəlidir. Yalnız hər iki tərəfdən yüz minlərlə insanın öldüyü və yaralandığı bilinir.

Hücumdan öncə

1917-ci ildə cəbhədə ümumi vəziyyət

1917-ci il üçün kampaniya planı Antanta ölkələri tərəfindən 1916-cı ilin sonunda Şantillidə konfransda qəbul edildi. Bu plan müttəfiq ordularının üç əsas əməliyyat istiqamətin də (Qərbi, Şərqi və İtalyan) eyni vaxtda hücumunu və Antanta qoşunlarının son məğlubiyyətini öz üzərinə götürdü. 1917-ci ilin əvvəlində Romada bir Müttəfiqlərin konfransında İngiltərə baş naziri Lloyd Corc, İsonzo bölgəsindəki hücumun təsirini maksimum dərəcədə artırmaq üçün ingilis-fransız artileriyalarının İtalyan cəbhəsinə verilməsini təklif etdi. Lakin Fransa nümayəndə heyətinin etirazına görə bu təşəbbüs qəbul edilmədi.

Fransız ordusunun yeni baş komandanı general Robert Nivel, Qərb cəbhəsinə qəti şəkildə hücum üçün israr etdi. Plana görə, ingilis-fransız qoşunlarının qəti zərbələri Alman cəbhəsinin irəliləməsinə və düşmənin məğlubiyyətinə səbəb olmalı idi. Qarşıdakı hücumda əsas yük fransız qoşunlarının üzərinə düşürdü, bu səbəbdən ingilis komandanlığı, İpr bölgəsinə ayrı hücum əməliyyatı keçirməyə qərar verdi.

Nivelin hücum planı uğursuz oldu, cəbhədən keçmək mümkün olmadı, müttəfiqlər ağır itkilərə məruz qaldı və Nivel özü əməliyyatın uğursuzluğuna görə fransız ordusunun baş komandanı vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. 1917-ci ilin yanvarına qədər general Heyq Flandriyaya hücum əməliyyatı keçirməyə qərar verdi. İngilis komandanlığı, cəbhəni yararaq sərhədsiz sualtı müharibə aparan Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etməyə ümid bağlamışdı.

Fransız hücumunun uğursuzluğundan sonra fransız ordusu hər hansı başqa həmləyə hazır olmadığı üçün, ingilis kabineti nəhayət Heyqin Flandiryaya hücum planını təsdiqlədi.

İngilis komandanlığının planına görə, hücumun əsas vəzifələri cəbhəni aşmaq, Paşendeyl silsiləsini, sahil dyunlarını ələ keçirmək və Belçika sahilindəki Alman sualtı qayıqlarının bazalarını məhv etmək idi. Sərhədsiz sualtı müharibə Müttəfiqlərə, xüsusən də İngilis imperiyasına böyük ziyan vurdu, bu səbəbdən 1917-ci il Qərb cəbhəsindəki kampaniyada Müttəfiq qüvvələr üçün bu vəzifə ən vacib vəzifə hesab edildi.

İpr bölgəsindəki ümumi vəziyyət

 
Paşendeyl bölgəsindəki ilk (hücumdan əvvəl) (qəhvəyi) və son (hücumdan sonra) (qırmızı) cəbhə xətti.

İpr bölgəsindəki cəbhə xətti, 1914-cü ilin sonunda, Flandriya döyüşündən sonra sabitləşdi. İpr Antantanın əlində qaldı, alman birlikləri isə şəhərin cənubundakı silsilələrdə yerləşdi, şərqdə isə silsilələr daha az idi və şimalda alman bölmələri düzənlikdə yerləşirdi. Bu, Alman mövqelərini kəşf etməyi qeyri-mümkün etdi.

Alman komandanlığı Flandriyaya hücumun olacağını böyük ehtimalla olduğunu başa düşürdü. Buna görə burada güclü müdafiə mövqeləri yaradıldı. Alman müdafiə xəttlərinin sayı beşə qədər idi. Mövqelər tikanlı məftillərlə yaxşı qorunurdu.

İpr bölgəsinin özəlliyi bataqlıqların çoxluğunda idi. Təpələrdən başqa ərazinin əsas hissəsi dəniz səviyyəsindən aşağıda idi. Bataqlıqlar onlarla kilometrə qədər uzanırdı. Bataqlıqlar Paşendeyl ərazisinin çox hissəsini əhatə edirdi. Bundan əlavə, 1917-ci ilin yayı döyüş əməliyyatlarının aparılması üçün tamamilə əlverişli deyildi. İyul və avqust aylarında şimşək çaxır, tez-tez yağış yağırdı. Hava daha çox buludlu idi və palçıq Paşendeyl döyüşünün "simvolu" oldu.

Bu çətin hava şəraiti ingilis qoşunlarına əsas tapşırıqlarını yerinə yetirməyə mane olan müəyyən amillərdən idi.

Tərəflərin qüvvələri

Flandriyada hücum üçün son qərardan sonra ingilis komandanlığı əməliyyat üçün hazırlıqlara başladı. Plana əsasən, düşmən mövqelərinə əsas zərbə İpr, Pelkapel, Paşendeyl istiqamətində verildi. Cəbhənin yarılma hissəsinin eni təxminən 4 km idi. Cəbhənin yarılmasında əsas parlaq rolu dörd korpusdan (9 diviziya) ibarət olan 5-ci Britaniya Ordusu oynadı. 5-ci Orduya üç korpusu (5 diviziyası) olan 2-ci İngilis Ordusu dəstək verdi,həmçinin iki diviziya, bir korpusdan ibarət olan 1-ci Fransız ordusu da dəstək oldu.

Təklif olunan kəşf sahəsində müttəfiq qoşunları texnika və müxtəlif silahlarla yaxşı təchiz olunmuşdu. Yalnız ingilis birliklərinin tərkibində 3594 silah vardı ki, onlardan da 1327-si ağır silah idi. İngilislərin 548 (bunlardan 230-u qırıcıdır), fransızların isə 200 təyyarəsi var idi (bunlardan 100-ü döyüşçüdür). Qarşıdakı əməliyyatda ən vacib rol tanklara həvalə edilmişdir ki, Müttəfiq qoşunlarında da olan tanxların sayı 216 idi. Onlar 5-ci Ordunun hücum diviziyaları arasında kiçik qruplara bölündülər.

Cəbhənin bu sektorundakı müdafiə xətti, 4-cü Alman ordusu tərəfindən işğal edilmişdir. Alman qoşunlarının gücü cəbhənin bu sektorundakı Antanta qoşunlarının gücündən çox aşağı səviyyədə idi. 5-ci Britaniya ordusuna qarşı Alman komandanlığı 13 diviziya önə sürdü (5 cəbhə xəttində, 4 ən yaxın ehtiyatda və 4 strateji ehtiyatda). Almanlar fransız korpusuna qarşı 2 diviziya qoydular (biri ehtiyatda idi). Alman qoşunlarında hər növdə: 1556 silah vardı, bunlardan 737-si (bunlardan 345-i ağır) 5-ci ingilis ordusuna qarşı cəmləşmişdi. Alman qoşunlarının aviasiyası təxminən 600 təyyarədən ibarət idi.

Ayrıca, Messin döyüşündən sonra almanlar İpr bölgəsindəki müdafiə mövqelərini yaxşılaşdırmağa vaxt tapdılar. Alman müdafiə mütəxəssisi polkovnik fon Lossberq (4-cü Alman Ordusunun Baş Qərargah rəisi) Alman müdafiəsini möhkəm şəkildə gücləndirməyə başladı. Mövcud dörd müdafiə xəttinə əlavə olaraq başqa bir xətt də yaradıldı. Pulemyot nöqtələrinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artırıldı. Bütün bu tədbirlər, İpr bölgəsindəki müttəfiq qüvvələri tərəfindən əməliyyat başladıqdan dərhal sonra öz nəticələrini verdi.

Messin döyüşü

 
Avstraliya qoşunları tərəfindən müşahidə məntəqəsi olaraq istifadə edilən ağacın modeli. Messin döyüşü,1917-ci ilin iyunu.

Messin əməliyyatı,müdafiəyə keçən ingilislərin, almanların 15 kilometrlik çıxıntılarını kəsmək üçün İpr bölgəsindəki geniş hücumdan əvvəl hazırlıq əməliyyatı idi. Messin dağ silsiləsi ingilislərin Paşendeyl bölgəsindəki hücumu üçün böyük təhlükə ola bilərdi, çünki bu mövqelərdən almanlar əks hücuma keçə bilərdi, buna görə də almanların Messin bölgəsindəki əsas mövqelərini pozmaq qərarı verildi. Almanların Messin bölgəsində cəmi 5 diviziyası var idi. İngilis ordusunun vəzifəsi təpələri və səngər xətlərini ələ keçirmək idi. Hücumda təxminən 300 təyyarə və 80-dən çox tank da iştirak etdi. Ayrıca, hücum edilən sektorun torpaq quruluşunu diqqətlə araşdıran ingilislər, 1916-cı ildə hazırlıq işlərinə başladılar və 15 ayda mavi gil qatında yeraltı sularının ikinci səviyyəsinin altına 20 nəhəng tunel çəkdilər. İngilislər bu tunelləri minaladılar, qazılan torpaq kamuflyaj edildi ki, Alman təyyarələri bunu görməsin.

May ayının sonunda ingilislər əkilmiş partlayıcıları işə saldı. Almanların birinci və ikinci müdafiə xətləri məhv edildi. 7 iyun tarixində tanklar və piyadalar Alman müdafiəsini qıraraq hücuma keçdilər. Bu partlayışlar nəticəsində mübarizə əzmini itirən alman əsgərləri, irəliləyən ingilis piyadalarına qarşı kifayət qədər müqavimət göstərə bilmədilər. Hücum zamanı ingilislər 7200 əsgər və 145 zabit, çox sayda pulemyot ələ keçirdilər. Əməliyyat 14 iyun 1917-ci ildə sona çatdı. Uğurlu əməliyyat, ingilis qüvvələrinin Paşendeylə əsas hücumdan əvvəl strateji vəziyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa şərait yaratdı.

İyul-avqust

İyul ayında ingilis komandanlığı Paşendeyl bölgəsində cəbhəni yarmaq üçün əməliyyata başladı. Bunun üçün ingilis komandanlığı əsas vəzifə olaraq - İser çayı boyunca alman mövqelərini ələ keçirmək vəzifəsini qoyur. İngilislər bu əraziləri top atəşinə tuturlar. Alman mövqelərinin dörd günlük bombardmanından sonra alman komandanlığı ingilislərin qəfil irimiqyaslı hücumundan qorxaraq qoşunlarını daha möhkəmləndirilmiş müdafiə xəttlərinə çəkməyə başladılar.

Almanlar ilk dəfə 13 iyul tarixində ipritdən ("sarı xaç" mərmiləri) istifadə etdilər. Bu maddə insan dərisinə düşərək ciddi ziyana səbəb olan maye idi. İprət buxarlanaraq ağ ciyərlərə və gözlərə təmas etdi. Xəstəlik çox vaxt ölümcül olurdu. 13 iyul hücumundan sonra ingilislər 2143 nəfər itirdi, bunlardan 66-sı öldü. Almanlar ipritdən 1917-ci ilin sentyabrına qədər istifadə etdilər. Müttəfiqlərin yeni zəhərli maddənin təsirlərindən verdikləri itkilər, bütün digər qazların verdiyi itkilərdən səkkiz dəfə çox idi.

İyulun 27-də müttəfiq qüvvələri İser çayını aşmağı bacardı, lakin almanların buradakı mövqeləri onsuz da zəif idi. Alman komandanlığı əvvəlki top bombardmanlarından təcrübə toplayaraq, artileriya mövqelərini daha da möhkəmləndirdilər. Bu, piyada qoşunlarından sonra mərmilərin olduğu ərazidən irəliləməsi çox çətin olan ingilis artileriyası üçün əlçatmaz vəziyyət idi. Böyük itkilərə baxmayaraq, almanlar ingilislərin hücumunu dayandırmağı bacardılar.

Pilkem silsiləsi döyüşü (31 iyul)

 
İngilis topçuları 31 iyulda yeni hərəkata başlayır.

31 iyulda müttəfiq qüvvələr Pilkem silsiləsi ərazisinə hücuma keçdilər. Hücumçular 1,8 km irəliləməyi bacardılar. Demək olar ki, bu döyüşdə müttəfiqlər ağır itkilər verdi - təxminən 32 min döyüşçü öldürüldü, yaralandı, əsir və itkin düşdü. Alman qüvvələrinin yaxınlaşması ingilislərin böyük itki verməsinə səbəb oldu. Almanlar,irəliləyən ingilis qoşunlarına kəskin əks hücumlar təşkil etdilər. Bununla yanaşı, alman ordusu da, ingilis top atəşi nəticəsində ağır itkilər verdi.

Vesthokun tutulması

Yağışlı günlərdən sonra, II Korpus Qelevelt yaylasındakı qara xəttin qalan hissəsini (ikinci hədəf) tutmaq üçün 10 avqustda yenidən hücuma keçdi. Piyada irəliləməsi,Alman artileriya və piyadalarının əks hücumları Qlenkors Vuddakı 18-ci (Şərq) Diviziyanın piyadalarını məyus etdi. Təxminən saat 19: 00-da alman piyada qoşunu tüstünün arxasından hücuma keçdilər və meşənin şimal-qərb küncündən başqa bütün əraziləri geri aldılar; şimaldakı Vesthok Raydqda yalnız 25-ci diviziya saxlanıldı. Polkovnik-leytenant Albrext fon Teyr Vitşeyt Qrupu(IX Ehtiyat Korpusunun qərargahı Vitşeyt qrupu) Baş qərargah rəisi, cəbhə xəttində, 14 gündən sonrakı itkilərin 1916-cı ildə Somma döyüşündəki 4000 nəfərlə müqayisədə 1500-2000 nəfərin olduğunu və alman birliklərinin mənəvi gücünün əvvəlkilər ilə müqayisədə nisbətən daha yüksək olduğunu qeyd etdi.

Lanqemark döyüşü (16-18 avqust)

16-18 avqust tarixlərində ingilislərin ələ keçirməyə bacardıqları Lanqemark kəndi uğrunda şiddətli döyüşlər oldu. Paşendeyl bölgəsindəki döyüş şəraiti çox ağır idi. Bölgədəki drenaj kanalları tez-tez atəşə tutulduğu üçün dağıldığından su geniş bataqlıq ovalıqları doldurdu və o vaxt güclü yağışlar yağdı. Bütün bunlar müharibə zonasını su ilə dolu böyük palçıq və kraterlərə döndərdi.

Bu şərtlər daxilində əsgərlər palçığa batmamaq üçün taxta yollar açmalı idilər. Bununla birlikdə, tez-tez müxtəlif avadanlıqlarla (45 kq-a qədər) yüklənmiş əsgərlər palçıqda və ya su ilə dolukraterlərdə tapıldı, çox əsgər boğulurdu. Daimi atəşə məruz qalan ağaclar, budaqları və yarpaqları olmayan, çılpaq gövdələrə çevrilmişdi.

Sentyabr

 
İprdəki Avstraliya əsgərləri, 1917-ci il.

İngilislərin 5-ci Ordusu irəliləyiş sektorunda əhəmiyyətli müvəffəqiyyət əldə etmədikdən sonra, ingilis qüvvələrinin komandiri general Heyq, əsas hücumun istiqamətini dəyişdirməyə qərar verdi. İngilis komandanlığı, Paşendeyl silsiləsinin cənub yarısı boyunca cənub-şərqə zərbə vurmağa qərar verdi. Yeni hücumda əsas rol general Herbert Plumerin komandanlığı altında İngiltərənin 2-ci ordusunun üzərinə düşdü. İngilislər cəbhədən keçmək üçün düşmənin müdafiəsinə güclü zərbə vurmaq niyyətində idilər.

Menen yolu döyüşü (20-25 sentyabr)

Yeni hücum üçün İngilis komandanlığı Menenə gedən yolda 1295 silah topladı. Güclü top atışından sonra ingilis qüvvələri 20 sentyabrda hücuma başladı. Hücumçular sürpriz şəkildə Alman qoşunlarını yarmağı və 1,4 km irəliləməyi bacardılar. Bununla yanaşı, ingilis birlikləri ağır itkilərə məruz qaldı - 21 min nəfər öldürüldü və yaralandı.

Güclü artileriya hazırlığı və ingilislərin sonrakı hücumu Alman komandanlığı üçün tamamilə sürpriz oldu. Bu döyüş göstərdi ki, möhkəmləndirilmiş mövqelərlə belə almanlar həmişə İngiltərə ordusunun hücumlarını dəf edə bilmirlər.

Çoxbucaqlı meşə döyüşü (26 sentyabr — 3 оktyabr)

Menen yolundakı döyüşdən sonra Alman komandanlığı müdafiə taktikasında dəyişiklik etdi, müdafiə xəttindəki qoşun sayını artırdı. Lakin cəbhə bölgəsindəki qoşun sayının artması Müttəfiq qüvvələrinin artilleriya hazırlıqları zamanı Alman qoşunlarının itki sayının artmasına səbəb oldu. 26 sentyabrda ingilis birlikləri Polygon Grove (İpr və Sonnbek arasındakı kiçik meşə) üzərinə hücumlara başladılar, burada 3 oktyabra qədər almanları oradan qovmağa müvəffəq ola bildilər.

Bu döyüşlər zamanı Müttəfiqlər 30 min şəhid, yaralı və əsir itirdilər. Poligon Groveun tutulmasından sonra, ingilis komandanlığından Paşendeyl silsiləsinin ələ keçirməsini tələb edildi.

Paşendeyl döyüşünün nəticələri

 
Paşendeyl kəndinin döyüşdən əvvəl (yuxarıda) və sonra havadan görünüşü.

Təbii şəraitin qiymətləndirilməməsi bu əməliyyatda əhəmiyyətli rol oynadı. Tanklar, yeni silah növü olaraq İngilis piyadalarını məyus etdi. Bəzi nəqliyyat vasitələri çox uğurlu döyüşlər sərgiləsələr də, əksəriyyəti təbii maneələri aşa bilməyib bataqlıqlarda ilişib Alman topçularının hədəfinə çevrildilər. Bataqlar beləliklə "tank qəbiristanlığına" çevrildilər. Tankların uğursuz hərəkətinin əsas səbəbi, ingilis ordusunun hücum edən hissələri arasında bölünərək dağılmış olmaları idi. Almanlar bundan istifadə etdilər. Tankları içəri buraxdılar və yalnız irəliləyən qoşunların piyadalarına qarşı vuruşdular.

Paşendeyldəki uğursuz təcrübə, ingilis komandanlığını hərbi əməliyyatların hazırlanmasında və aparılmasında daha çox diqqətli olmağa məcbur etdi.

Paşendeyl döyüşü incəsənətdə

  • İngilis heavy metal qrupu Iron Maiden-in 13-cü studiya albomunda Paşendeyl döyüşü hadisələrini özündə əks etdirən kompozisiya yer alır.
  • İsveç heavy metal qrupu Sabatonun The Price of a Mile и Great War mahnısı Paşendeyl döyüşünə həsr edilmişdir.
  • 2008-ci ildə kanadalı rejissor Pol Qross, Paşendeyl döyüşündən bəhs edən, döyüş hadisələrini təsvir edən Paşendeyl bədii filmini çəkdi.
  • 2009-cu ildə hollandiyalı metal qrupu God Dethroned|, tamamilə Paşendeyl döyüşünə həsr olunmuş Paşendeyl albomunu çıxardı.
  • 2010-cu ildə rejissor Ceremi Sims, Paşendeyl döyüşlərindən bəhs edən Beneath Hill 60 bədii filmini çəkdi.
  • 2018-ci ildə Battlefield 1-ə "Apokalipsis" əlavəsindən Paşendeyl kartları əlavə edildi.

İstinadlar

  1. Edmonds, 1991. səh. 24
  2. Terraine, 1999. səh. 15
  3. Powell, 2004. səh. 169
  4. Wynne, 1976. səh. 284
  5. Wynne, 1976. səh. 297–298
  6. Liddle, 1997. səh. 141
  7. Liddle, 1997. səh. 147–148
  8. Henniker, 2009. səh. 273
  9. Edmonds, 1991. səh. 17–19
  10. Sheffield, 2011. səh. 227–231
  11. Edmonds, 1991. səh. 61–63
  12. Edmonds, 1991. səh. 63–64
  13. Edmonds, 1991. səh. 64–65
  14. Maude, 1922. səh. 100
  15. Edmonds, 1991. səh. 75–77
  16. Edmonds, 1991. səh. 67–68
  17. Prior, Wilson, 1996. səh. 72–75
  18. Edmonds, 1991. səh. 440
  19. Prior, Wilson, 1996. səh. 89
  20. Prior, Wilson, 1996. səh. 90–95
  21. Edmonds, 1991. səh. 185–187
  22. Liddle, 1997. səh. 45–58
  23. Edmonds, 1991. səh. 189–202
  24. Edmonds, 1991. səh. 194
  25. Edmonds, 1991. səh. 201
  26. Sheldon, 2007. səh. 119–120
  27. Marble, 2003, App 22
  28. Jones, 2002. səh. 181
  29. Terraine, 1977. səh. 261
  30. Sheldon, 2007. səh. 165
  31. Edmonds, 1991. səh. 284
  32. Edmonds, 1991. səh. 293
  33. Boff, 2018. səh. 181–182
  34. Sheldon, 2007. səh. 313–317
  35. Bean, 1941. səh. 936
  36. Sheldon, 2007. səh. 313–315, 319

Ədəbiyyat

Kitablar

  • The Origins of the War of 1914. III (repr.). New York: Enigma Books. 2005 [1952]. ISBN 978-1-929631-33-9.
  • Atkinson, C. T. (2009) [1927]. The Seventh Division 1914–1918 (Naval & Military Press). London: John Murray. ISBN 978-1-84342-119-1.
  • The Australian Imperial Force in France, 1917. Official History of Australia in the War of 1914–1918. IV (online scan). Canberra: Australian War Memorial. 1941 [1933]. ISBN 978-0-7022-1710-4. İstifadə tarixi: 21 July 2017.
  • Boff, J. (2018). Haig's Enemy: Crown Prince Rupprecht and Germany's War on the Western Front (1st). Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-967046-8.
  • Boraston, J. H. (1920) [1919]. Sir Douglas Haig's Despatches (2nd). London: Dent. OCLC 633614212.
  • Boraston, J. H.; Bax, C. E. O. (1999) [1926]. Eighth Division in War 1914–1918 (repr. Naval & Military Press, Uckfield). London: Medici Society. ISBN 978-1-897632-67-3.
  • Charteris, J. (1929). Field Marshal Earl Haig. London: Cassell. OCLC 874765434.
  • Cruttwell, C. R. M. F. (1982) [1940]. A History of the Great War 1914–1918 (repr.). London: Granada. ISBN 978-0-586-08398-7.
  • Davidson, Sir J. (2010) [1953]. Haig: Master of the Field (repr. Pen & Sword). London: Peter Nevill. ISBN 978-1-84884-362-2.
  • Doughty, R. A. (2005). Pyrrhic victory: French Strategy and Operations in the Great War. Cambridge, MS: Belknap Harvard. ISBN 978-0-674-01880-8.
  • Edmonds, J. E. (1925). Military Operations France and Belgium, 1914: Antwerp, La Bassée, Armentières, Messines and Ypres October–November 1914. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II. London: Macmillan. OCLC 220044986.
  • Edmonds, J. E. (1993) [1932]. Military Operations France and Belgium, 1916: Sir Douglas Haig's Command to the 1st July: Battle of the Somme. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. I (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. ISBN 978-0-89839-185-5.
  • Edmonds, J. E.; Wynne, G. C. (2010) [1940]. Military Operations France and Belgium 1917: Appendices. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. ISBN 978-1-84574-733-6.
  • Edmonds, J. E. (1991) [1948]. Military Operations France and Belgium 1917: 7 June – 10 November. Messines and Third Ypres (Passchendaele). History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. II (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. ISBN 978-0-89839-166-4.
  • Edmonds, J. E.; Davies, C. B.; Maxwell-Hyslop, R. G. B. (1995) [1937]. Military Operations France and Belgium, 1918: March–April, Continuation of the German Offensives. History of the Great War Based on Official Documents. II (Imperial War Museum and Battery Press). London: Macmillan. ISBN 978-0-89839-223-4.
  • Falls, C. (1959). The Great War 1914–1918. London: Perigee. ISBN 978-0-399-50100-5.
  • Falls, C. (1992) [1940]. Military Operations France and Belgium, 1917: The German Retreat to the Hindenburg Line and the Battles of Arras. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. I (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. ISBN 978-0-89839-180-0.
  • Foerster, Wolfgang, ed. (1956) [1942]. Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Militärischen Operationen zu Lande Dreizehnter Band, Die Kriegführung im Sommer und Herbst 1917 [The World War 1914 to 1918 Military Land Operations Volume Thirteen, The Warfare in the Summer and Autumn of 1917] (alman). XIII (online scan). Berlin: Mittler. OCLC 257129831. İstifadə tarixi: 29 June 2021 – Oberösterreichische Landesbibliothek vasitəsilə.
  • Foley, R. T. (2007) [2005]. German Strategy and the Path to Verdun: Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition, 1870–1916 (pbk.). Cambridge: CUP. ISBN 978-0-521-04436-3.
  • French, D. (1995). The Strategy of the Lloyd George Coalition. Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820559-3.
  • Gillon, S. (2002) [1925]. The Story of 29th Division: A Record of Gallant Deeds (Naval & Military Press, Uckfield). London: Thos Nelson & Sons. ISBN 978-1-84342-265-5.
  • Harris, J. P. (1995). Men, Ideas and Tanks: British Military Thought and Armoured Forces, 1903–1939. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-4814-2.
  • Harris, J. P. (2008). Douglas Haig and the First World War. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89802-7.
  • Hart, P.; Steel, N. (2001). Passchendaele: the Sacrificial Ground. London: Cassell. ISBN 978-0-304-35975-2.
  • Henniker, A. M. (2009) [1937]. Transportation on the Western Front 1914–1918. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. ISBN 978-1-84574-765-7.
  • Histories of Two Hundred and Fifty-one Divisions of the German Army which Participated in the War (1914–1918). Document (United States. War Department) No. 905. Washington D.C.: United States Army, American Expeditionary Forces, Intelligence Section. 1920. OCLC 565067054. İstifadə tarixi: 22 July 2017.
  • Hussey, John (1997). "The Flanders Battleground and the Weather in 1917". In Liddle, P. H. (ed.). Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. London: Leo Cooper. 140–158. ISBN 978-0-85052-588-5.
  • Jones, H. A. (2002) [1934]. The War in the Air Being the Part played in the Great War by the Royal Air Force. IV (Imperial War Museum and Battery Press). London: Clarendon Press. ISBN 978-1-84342-415-4.
  • Liddle, P. H. (1997). Passchendaele in Perspective: The Third Battle of Ypres. Barnsley: Pen & Sword. ISBN 978-0-85052-588-5.
  • Miles, W. (1991) [1948]. Military Operations France and Belgium 1917: The Battle of Cambrai. History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence. III (Imperial War Museum and Battery Press). London: HMSO. ISBN 978-0-89839-162-6.
  • Millman, B. (2001). Pessimism and British War Policy, 1916–1918. London: Frank Cass. ISBN 978-0-7146-5079-1.
  • Nicholson, G. W. L. (1964) [1962]. Canadian Expeditionary Force 1914–1919 (PDF). Official History of the Canadian Army in the First World War (2nd corr. online). Ottawa: Queen's Printer and Controller of Stationery. OCLC 59609928. İstifadə tarixi: 24 February 2018.
  • Perry, R. A. (2014). To Play a Giant's Part: The Role of the British Army at Passchendaele. Uckfield: Naval & Military Press. ISBN 978-1-78331-146-0.
  • Philpott, W. (2014). Attrition: Fighting the First World War. London: Little, Brown. ISBN 978-1-4087-0355-7.
  • Powell, G. (2004) [1993]. Plumer: The Soldier's General (Leo Cooper). Barnsley: Pen & Sword. ISBN 978-1-84415-039-7.
  • Prior, R.; Wilson, T. (1996). Passchendaele: The Untold Story. Cumberland: Yale University Press. ISBN 978-0-300-07227-3.
  • Rogers, D., ed. (2010). Landrecies to Cambrai: Case Studies of German Offensive and Defensive Operations on the Western Front 1914–17. Solihull: Helion. ISBN 978-1-906033-76-7.
  • Sandilands, H. R. (2003) [1925]. The 23rd Division 1914–1919 (Naval & Military Press). Edinburgh: Wm. Blackwood. ISBN 978-1-84342-641-7.
  • Seton Hutchinson, G. (2005) [1921]. The Thirty-Third Division in France and Flanders 1915–1919 (Naval & Military Press, Uckfield). London: Waterlow & Sons. ISBN 978-1-84342-995-1.
  • Sheffield, G. (2002) [2001]. Forgotten Victory: The First World War: Myths and Realities (reprint). London: Headline Book Publishing. ISBN 978-0-7472-7157-4.
  • Sheffield, G. (2011). The Chief: Douglas Haig and the British Army. London: Aurum Press. ISBN 978-1-84513-691-8.
  • Sheldon, J. (2007). The German Army at Passchendaele. Barnsley: Pen and Sword Books. ISBN 978-1-84415-564-4.
  • Sheldon, J. (2009). The German Army at Cambrai. Barnsley: Pen & Sword. ISBN 978-1-84415-944-4.
  • Stewart, H. (2014) [1921]. The New Zealand Division 1916–1919: A Popular History Based on Official Records. Auckland: Whitcombe and Tombs. ISBN 978-1-84342-408-6. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
  • Taylor, A. J. P. (1972). The First World War. An Illustrated History. New York: Perigee Trade. ISBN 978-0-399-50260-6 – Archive Foundation vasitəsilə.
  • Terraine, J. (1977). The Road to Passchendaele: The Flanders Offensive 1917, A Study in Inevitability. London: Leo Cooper. ISBN 978-0-436-51732-7.
  • Terraine, J. (1999). Business in Great Waters. Ware: Wordsworth Editions. ISBN 978-1-84022-201-2.
  • Terraine, J. (2005) [1963]. Douglas Haig: The Educated Soldier (2nd repr.). London: Cassell. ISBN 978-0-304-35319-4.
  • Vance, J. F. (1997). Death So Noble: Memory, Meaning and the First World War. Vancouver: UBC Press. ISBN 978-0-7748-0600-8.
  • Wolff, L. (1958). In Flanders Fields: The 1917 Campaign. New York: Viking. ISBN 978-0-14-014662-2 – Archive Foundation vasitəsilə.
  • Wynne, G. C. (1976) [1939]. If Germany Attacks: The Battle in Depth in the West (Greenwood Press, Westport, CT). Cambridge: Clarendon Press. ISBN 978-0-8371-5029-1.

Jurnal

  • McRandle, J. H.; Quirk, J. (3 July 2006). "The Blood Test Revisited: A New Look at German Casualty Counts in World War I". The Journal of Military History. Lexington, VA. 70 (3): 667–701. doi:10.1353/jmh.2006.0180. ISSN 0899-3718. (#parameter_ignored)

Qəzetlər

  • "Duke of Cambridge leads Commemorations on 100th Anniversary of the Battle of Passchendaele". The Telegraph. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
  • "Battle of Passchendaele Centenary: Prince Charles Honours 'Courage and Bravery' of British Soldiers". The Telegraph. İstifadə tarixi: 10 August 2019.

Tezislər

  • LoCicero, M. S. (2011). A Moonlight Massacre: The Night Operation on the Passchendaele Ridge, 2nd December 1917. etheses.bham.ac.uk (Tezis). Birmingham: University of Birmingham. OCLC 784568126. İstifadə tarixi: 20 July 2017.
  • Marble, S. (2003) [1998]. The Infantry cannot do with a Gun Less: The Place of the Artillery in the BEF, 1914–1918. British Library e Theses Online Service (PhD). New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-50219-1. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
  • Simpson, A. (2001). The Operational Role of British Corps Command on the Western Front 1914–18. British Library e Theses Online Service (PhD). London: London University. OCLC 557496951. İstifadə tarixi: 16 January 2017.

Veb saytlar

  • "New Zealand Memorial (Gravenstafel ridge)". New Zealand First World War Trails. 20 June 2016. İstifadə tarixi: 10 August 2019.
  • "Tribute to Scots Soldiers at Passchendaele". The Scottish Government. 24 August 2007. 3 February 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 December 2014.

Xarici keçidlər

  • Paşandeyl- Kanadanın digər Vimy Ridge, Norman Leach, Kanada hərb jurnalı  (ing.)
  • Paşandeyl, The Times-dan orijinal hesabatlar  (ing.)
  • Battles: Üçüncü İpr döyüşü, 1917  (ing.)

üçüncü, döyüşü, paşendeyl, döyüşü, dritte, flandernschlacht, troisième, bataille, flandres, derde, slag, ieper, iyul, noyabr, 1917, antanta, ingilis, komandanlığı, altında, alman, qüvvələri, arasında, baş, vermiş, birinci, dünya, müharibəsinin, böyük, döyüşlər. Pasendeyl doyusu Ucuncu Ipr doyusu alm Dritte Flandernschlacht fr Troisieme Bataille des Flandres nid Derde Slag om Ieper 31 iyul 10 noyabr 1917 Antanta ingilis komandanligi altinda ve Alman quvveleri arasinda bas vermis Birinci dunya muharibesinin en boyuk doyuslerinden biri Doyus 1917 ci ilin iyulundan 1917 ci ilin noyabrina qeder davam eden bir sira muxtelif doyus emeliyyatlarindan ibaret idi Doyus Belcika erazisinde Qerbi Flandiriyanin Ipr seheri yaxinligindaki Pasandeyl kendi yaxinliginda aparilmisdi Pasendeyl doyusuUcuncu Ipr doyusuEsas munaqise Birinci dunya muharibesiSato mesesindeki Avstraliya artileriyasi 29 oktyabr 1917 Fotoqraf Frank HarliTarix 31 iyul 10 noyabr 1917 3 ay 1 hefte 3 gun Yeri 50 54 01 sm e 3 01 16 s u Qerbi Flandiriya BelcikaSebebi Pasandeyldeki emeliyyatin esas vezifesi Flandriya sahillerindeki Alman sualti qayiqlarinin bazalarini mehv etmek ve bununla da almanlarin serhedsiz sualti muharibe planina ciddi zerbe vurmaq idi Neticesi Antanta qosunlarinin boyuk seylerine baxmayaraq dusmen cebhesini yara bilmediler Munaqise terefleriBoyuk Britaniya Boyuk Britaniya Avstraliya Avstraliya KanadaYeni Zelandiya Yeni Zelandiya Cenubi Afrika BirliyiFransa Fransa Belcika Belcika Almaniya Imperiyasi Almaniya ImperiyasiKomandan lar Duqlas Heyq Hubert Qof Herbert Plamer Fransua Antuan Lui Rukua Erix Ludendorf Ruprext Bavarski Fridrix ArminTereflerin quvvesiBoyuk Britaniya Boyuk Britaniya 50 diviziya Fransa Fransa 6 diviziya Almaniya Imperiyasi Almaniya Imperiyasi 77 diviziya 6 ehtiyat diviziyasiOlenler ve yaralananlar508 800 nefer oldurulmus yaralanmis ve esr goturulmusdur 348 300 nefer oldurulmus yaralanmis ve esir goturulmusdurUmumi itkiler857 100 nefer oldurulmus yaralanmis ve esir goturulmusdur Vikianbarda elaqeli mediafayllarPasanadeyl emeliyyatinin bir sira strateji hedefleri var idi Esas vezife Alman denizaltilarinin Simal denizi sahillerindeki bazalarini mehv etmek ve bununla da almanlarin serhedsiz sualti muharibe planina ciddi zerbe vurmaq idi Hucum zamani ingilis quvveleri Pasendeyl bolgesindeki Alman cebhesini yarib kecmek ucun coxsayli cehdler etdiler Bununla yanasi teyin olunmus yerlerde bele Alman cebhesini yarib kecmeye muveffeq ola bilmediler Doyus 1917 ci ilin iyulundan baslayaraq Kanada qosunlarinin Pasandeyl kendini tutmagi bacardigi 6 noyabr 1917 ci ile qeder davam etdi Ucuncu Ipr doyusu esgerlerin agir sertler altinda cekdikleri eziyyetin simvoluna cevrildi Doyusler bataqliqli erazilerde gedirdi ve 1917 ci ilin yazi soyuq ve yagisli kecirdi Her iki terefin qosunlar heqiqeten de Pasandeylin palcigina batmisdi Bu doyus yuz minlerle insanin heyatina son qoyub Antanta quvveleri agir itkilere meruz qaldilar yalniz bir nece kilometr irelilemeyi bacardilar Bununla birlikde bir cox tarixci Ucuncu Ipr doyusunde Antanta quvvelerinin hucum taktikasini yaxsilasdirdigini ve neticede 1918 ci ilde muharibenin sona catmasina sebeb oldugu ucun vacib rolunu vurgulayir Itkilerle bagli reqemler hele de mubahiselidir Yalniz her iki terefden yuz minlerle insanin olduyu ve yaralandigi bilinir Mundericat 1 Hucumdan once 1 1 1917 ci ilde cebhede umumi veziyyet 1 2 Ipr bolgesindeki umumi veziyyet 1 3 Tereflerin quvveleri 1 4 Messin doyusu 2 Iyul avqust 2 1 Pilkem silsilesi doyusu 31 iyul 2 2 Vesthokun tutulmasi 2 3 Lanqemark doyusu 16 18 avqust 3 Sentyabr 3 1 Menen yolu doyusu 20 25 sentyabr 3 2 Coxbucaqli mese doyusu 26 sentyabr 3 oktyabr 4 Pasendeyl doyusunun neticeleri 5 Pasendeyl doyusu incesenetde 6 Istinadlar 7 Edebiyyat 8 Xarici kecidlerHucumdan once Redakte1917 ci ilde cebhede umumi veziyyet Redakte 1917 ci il ucun kampaniya plani Antanta olkeleri terefinden 1916 ci ilin sonunda Santillide konfransda qebul edildi Bu plan muttefiq ordularinin uc esas emeliyyat istiqametin de Qerbi Serqi ve Italyan eyni vaxtda hucumunu ve Antanta qosunlarinin son meglubiyyetini oz uzerine goturdu 1917 ci ilin evvelinde Romada bir Muttefiqlerin konfransinda Ingiltere bas naziri Lloyd Corc Isonzo bolgesindeki hucumun tesirini maksimum derecede artirmaq ucun ingilis fransiz artileriyalarinin Italyan cebhesine verilmesini teklif etdi Lakin Fransa numayende heyetinin etirazina gore bu tesebbus qebul edilmedi Fransiz ordusunun yeni bas komandani general Robert Nivel Qerb cebhesine qeti sekilde hucum ucun israr etdi Plana gore ingilis fransiz qosunlarinin qeti zerbeleri Alman cebhesinin irelilemesine ve dusmenin meglubiyyetine sebeb olmali idi Qarsidaki hucumda esas yuk fransiz qosunlarinin uzerine dusurdu bu sebebden ingilis komandanligi Ipr bolgesine ayri hucum emeliyyati kecirmeye qerar verdi Nivelin hucum plani ugursuz oldu cebheden kecmek mumkun olmadi muttefiqler agir itkilere meruz qaldi ve Nivel ozu emeliyyatin ugursuzluguna gore fransiz ordusunun bas komandani vezifesinden uzaqlasdirildi 1917 ci ilin yanvarina qeder general Heyq Flandriyaya hucum emeliyyati kecirmeye qerar verdi Ingilis komandanligi cebheni yararaq serhedsiz sualti muharibe aparan Alman sualti qayiqlarinin bazalarini mehv etmeye umid baglamisdi 1 Fransiz hucumunun ugursuzlugundan sonra fransiz ordusu her hansi basqa hemleye hazir olmadigi ucun ingilis kabineti nehayet Heyqin Flandiryaya hucum planini tesdiqledi 2 Ingilis komandanliginin planina gore hucumun esas vezifeleri cebheni asmaq Pasendeyl silsilesini sahil dyunlarini ele kecirmek ve Belcika sahilindeki Alman sualti qayiqlarinin bazalarini mehv etmek idi Serhedsiz sualti muharibe Muttefiqlere xususen de Ingilis imperiyasina boyuk ziyan vurdu bu sebebden 1917 ci il Qerb cebhesindeki kampaniyada Muttefiq quvveler ucun bu vezife en vacib vezife hesab edildi 3 Ipr bolgesindeki umumi veziyyet Redakte Pasendeyl bolgesindeki ilk hucumdan evvel qehveyi ve son hucumdan sonra qirmizi cebhe xetti Ipr bolgesindeki cebhe xetti 1914 cu ilin sonunda Flandriya doyusunden sonra sabitlesdi Ipr Antantanin elinde qaldi alman birlikleri ise seherin cenubundaki silsilelerde yerlesdi serqde ise silsileler daha az idi ve simalda alman bolmeleri duzenlikde yerlesirdi Bu Alman movqelerini kesf etmeyi qeyri mumkun etdi 4 Alman komandanligi Flandriyaya hucumun olacagini boyuk ehtimalla oldugunu basa dusurdu Buna gore burada guclu mudafie movqeleri yaradildi Alman mudafie xettlerinin sayi bese qeder idi Movqeler tikanli meftillerle yaxsi qorunurdu 5 Ipr bolgesinin ozelliyi bataqliqlarin coxlugunda idi Tepelerden basqa erazinin esas hissesi deniz seviyyesinden asagida idi Bataqliqlar onlarla kilometre qeder uzanirdi Bataqliqlar Pasendeyl erazisinin cox hissesini ehate edirdi Bundan elave 1917 ci ilin yayi doyus emeliyyatlarinin aparilmasi ucun tamamile elverisli deyildi Iyul ve avqust aylarinda simsek caxir tez tez yagis yagirdi Hava daha cox buludlu idi ve palciq Pasendeyl doyusunun simvolu oldu 6 Bu cetin hava seraiti ingilis qosunlarina esas tapsiriqlarini yerine yetirmeye mane olan mueyyen amillerden idi 7 Tereflerin quvveleri Redakte Flandriyada hucum ucun son qerardan sonra ingilis komandanligi emeliyyat ucun hazirliqlara basladi Plana esasen dusmen movqelerine esas zerbe Ipr Pelkapel Pasendeyl istiqametinde verildi Cebhenin yarilma hissesinin eni texminen 4 km idi Cebhenin yarilmasinda esas parlaq rolu dord korpusdan 9 diviziya ibaret olan 5 ci Britaniya Ordusu oynadi 8 5 ci Orduya uc korpusu 5 diviziyasi olan 2 ci Ingilis Ordusu destek verdi hemcinin iki diviziya bir korpusdan ibaret olan 1 ci Fransiz ordusu da destek oldu 8 Teklif olunan kesf sahesinde muttefiq qosunlari texnika ve muxtelif silahlarla yaxsi techiz olunmusdu Yalniz ingilis birliklerinin terkibinde 3594 silah vardi ki onlardan da 1327 si agir silah idi Ingilislerin 548 bunlardan 230 u qiricidir fransizlarin ise 200 teyyaresi var idi bunlardan 100 u doyuscudur 9 Qarsidaki emeliyyatda en vacib rol tanklara hevale edilmisdir ki Muttefiq qosunlarinda da olan tanxlarin sayi 216 idi Onlar 5 ci Ordunun hucum diviziyalari arasinda kicik qruplara bolunduler 10 Cebhenin bu sektorundaki mudafie xetti 4 cu Alman ordusu terefinden isgal edilmisdir Alman qosunlarinin gucu cebhenin bu sektorundaki Antanta qosunlarinin gucunden cox asagi seviyyede idi 5 ci Britaniya ordusuna qarsi Alman komandanligi 13 diviziya one surdu 5 cebhe xettinde 4 en yaxin ehtiyatda ve 4 strateji ehtiyatda Almanlar fransiz korpusuna qarsi 2 diviziya qoydular biri ehtiyatda idi Alman qosunlarinda her novde 1556 silah vardi bunlardan 737 si bunlardan 345 i agir 5 ci ingilis ordusuna qarsi cemlesmisdi Alman qosunlarinin aviasiyasi texminen 600 teyyareden ibaret idi Ayrica Messin doyusunden sonra almanlar Ipr bolgesindeki mudafie movqelerini yaxsilasdirmaga vaxt tapdilar Alman mudafie mutexessisi polkovnik fon Lossberq 4 cu Alman Ordusunun Bas Qerargah reisi Alman mudafiesini mohkem sekilde guclendirmeye basladi Movcud dord mudafie xettine elave olaraq basqa bir xett de yaradildi Pulemyot noqtelerinin sayi ehemiyyetli derecede artirildi Butun bu tedbirler Ipr bolgesindeki muttefiq quvveleri terefinden emeliyyat basladiqdan derhal sonra oz neticelerini verdi Messin doyusu Redakte Avstraliya qosunlari terefinden musahide menteqesi olaraq istifade edilen agacin modeli Messin doyusu 1917 ci ilin iyunu Messin emeliyyati mudafieye kecen ingilislerin almanlarin 15 kilometrlik cixintilarini kesmek ucun Ipr bolgesindeki genis hucumdan evvel hazirliq emeliyyati idi Messin dag silsilesi ingilislerin Pasendeyl bolgesindeki hucumu ucun boyuk tehluke ola bilerdi cunki bu movqelerden almanlar eks hucuma kece bilerdi buna gore de almanlarin Messin bolgesindeki esas movqelerini pozmaq qerari verildi 11 Almanlarin Messin bolgesinde cemi 5 diviziyasi var idi Ingilis ordusunun vezifesi tepeleri ve senger xetlerini ele kecirmek idi Hucumda texminen 300 teyyare ve 80 den cox tank da istirak etdi 12 Ayrica hucum edilen sektorun torpaq qurulusunu diqqetle arasdiran ingilisler 1916 ci ilde hazirliq islerine basladilar ve 15 ayda mavi gil qatinda yeralti sularinin ikinci seviyyesinin altina 20 neheng tunel cekdiler Ingilisler bu tunelleri minaladilar qazilan torpaq kamuflyaj edildi ki Alman teyyareleri bunu gormesin 13 May ayinin sonunda ingilisler ekilmis partlayicilari ise saldi Almanlarin birinci ve ikinci mudafie xetleri mehv edildi 7 iyun tarixinde tanklar ve piyadalar Alman mudafiesini qiraraq hucuma kecdiler 14 Bu partlayislar neticesinde mubarize ezmini itiren alman esgerleri irelileyen ingilis piyadalarina qarsi kifayet qeder muqavimet gostere bilmediler Hucum zamani ingilisler 7200 esger ve 145 zabit cox sayda pulemyot ele kecirdiler 15 Emeliyyat 14 iyun 1917 ci ilde sona catdi Ugurlu emeliyyat ingilis quvvelerinin Pasendeyle esas hucumdan evvel strateji veziyyetini ehemiyyetli derecede yaxsilasdirmaga serait yaratdi 16 Iyul avqust RedakteIyul ayinda ingilis komandanligi Pasendeyl bolgesinde cebheni yarmaq ucun emeliyyata basladi Bunun ucun ingilis komandanligi esas vezife olaraq Iser cayi boyunca alman movqelerini ele kecirmek vezifesini qoyur Ingilisler bu erazileri top atesine tuturlar Alman movqelerinin dord gunluk bombardmanindan sonra alman komandanligi ingilislerin qefil irimiqyasli hucumundan qorxaraq qosunlarini daha mohkemlendirilmis mudafie xettlerine cekmeye basladilar 17 Almanlar ilk defe 13 iyul tarixinde ipritden sari xac mermileri istifade etdiler Bu madde insan derisine duserek ciddi ziyana sebeb olan maye idi Ipret buxarlanaraq ag ciyerlere ve gozlere temas etdi Xestelik cox vaxt olumcul olurdu 13 iyul hucumundan sonra ingilisler 2143 nefer itirdi bunlardan 66 si oldu Almanlar ipritden 1917 ci ilin sentyabrina qeder istifade etdiler Muttefiqlerin yeni zeherli maddenin tesirlerinden verdikleri itkiler butun diger qazlarin verdiyi itkilerden sekkiz defe cox idi 17 Iyulun 27 de muttefiq quvveleri Iser cayini asmagi bacardi lakin almanlarin buradaki movqeleri onsuz da zeif idi Alman komandanligi evvelki top bombardmanlarindan tecrube toplayaraq artileriya movqelerini daha da mohkemlendirdiler Bu piyada qosunlarindan sonra mermilerin oldugu eraziden irelilemesi cox cetin olan ingilis artileriyasi ucun elcatmaz veziyyet idi Boyuk itkilere baxmayaraq almanlar ingilislerin hucumunu dayandirmagi bacardilar 18 Pilkem silsilesi doyusu 31 iyul Redakte Ingilis topculari 31 iyulda yeni herekata baslayir 31 iyulda muttefiq quvveler Pilkem silsilesi erazisine hucuma kecdiler Hucumcular 1 8 km irelilemeyi bacardilar 19 Demek olar ki bu doyusde muttefiqler agir itkiler verdi texminen 32 min doyuscu olduruldu yaralandi esir ve itkin dusdu Alman quvvelerinin yaxinlasmasi ingilislerin boyuk itki vermesine sebeb oldu Almanlar irelileyen ingilis qosunlarina keskin eks hucumlar teskil etdiler Bununla yanasi alman ordusu da ingilis top atesi neticesinde agir itkiler verdi 20 Vesthokun tutulmasi Redakte Yagisli gunlerden sonra II Korpus Qelevelt yaylasindaki qara xettin qalan hissesini ikinci hedef tutmaq ucun 10 avqustda yeniden hucuma kecdi Piyada irelilemesi Alman artileriya ve piyadalarinin eks hucumlari Qlenkors Vuddaki 18 ci Serq Diviziyanin piyadalarini meyus etdi Texminen saat 19 00 da alman piyada qosunu tustunun arxasindan hucuma kecdiler ve mesenin simal qerb kuncunden basqa butun erazileri geri aldilar simaldaki Vesthok Raydqda yalniz 25 ci diviziya saxlanildi 21 Polkovnik leytenant Albrext fon Teyr Vitseyt Qrupu IX Ehtiyat Korpusunun qerargahi Vitseyt qrupu Bas qerargah reisi cebhe xettinde 14 gunden sonraki itkilerin 1916 ci ilde Somma doyusundeki 4000 neferle muqayisede 1500 2000 neferin oldugunu ve alman birliklerinin menevi gucunun evvelkiler ile muqayisede nisbeten daha yuksek oldugunu qeyd etdi 22 Lanqemark doyusu 16 18 avqust Redakte 16 18 avqust tarixlerinde ingilislerin ele kecirmeye bacardiqlari Lanqemark kendi ugrunda siddetli doyusler oldu Pasendeyl bolgesindeki doyus seraiti cox agir idi 23 Bolgedeki drenaj kanallari tez tez atese tutuldugu ucun dagildigindan su genis bataqliq ovaliqlari doldurdu ve o vaxt guclu yagislar yagdi Butun bunlar muharibe zonasini su ile dolu boyuk palciq ve kraterlere donderdi 24 Bu sertler daxilinde esgerler palciga batmamaq ucun taxta yollar acmali idiler Bununla birlikde tez tez muxtelif avadanliqlarla 45 kq a qeder yuklenmis esgerler palciqda ve ya su ile dolukraterlerde tapildi cox esger bogulurdu Daimi atese meruz qalan agaclar budaqlari ve yarpaqlari olmayan cilpaq govdelere cevrilmisdi 25 Sentyabr Redakte Iprdeki Avstraliya esgerleri 1917 ci il Ingilislerin 5 ci Ordusu irelileyis sektorunda ehemiyyetli muveffeqiyyet elde etmedikden sonra ingilis quvvelerinin komandiri general Heyq esas hucumun istiqametini deyisdirmeye qerar verdi 26 Ingilis komandanligi Pasendeyl silsilesinin cenub yarisi boyunca cenub serqe zerbe vurmaga qerar verdi Yeni hucumda esas rol general Herbert Plumerin komandanligi altinda Ingilterenin 2 ci ordusunun uzerine dusdu Ingilisler cebheden kecmek ucun dusmenin mudafiesine guclu zerbe vurmaq niyyetinde idiler 27 Menen yolu doyusu 20 25 sentyabr Redakte Yeni hucum ucun Ingilis komandanligi Menene geden yolda 1295 silah topladi Guclu top atisindan sonra ingilis quvveleri 20 sentyabrda hucuma basladi 28 Hucumcular surpriz sekilde Alman qosunlarini yarmagi ve 1 4 km irelilemeyi bacardilar Bununla yanasi ingilis birlikleri agir itkilere meruz qaldi 21 min nefer olduruldu ve yaralandi 29 Guclu artileriya hazirligi ve ingilislerin sonraki hucumu Alman komandanligi ucun tamamile surpriz oldu Bu doyus gosterdi ki mohkemlendirilmis movqelerle bele almanlar hemise Ingiltere ordusunun hucumlarini def ede bilmirler 30 Coxbucaqli mese doyusu 26 sentyabr 3 oktyabr Redakte Menen yolundaki doyusden sonra Alman komandanligi mudafie taktikasinda deyisiklik etdi mudafie xettindeki qosun sayini artirdi Lakin cebhe bolgesindeki qosun sayinin artmasi Muttefiq quvvelerinin artilleriya hazirliqlari zamani Alman qosunlarinin itki sayinin artmasina sebeb oldu 26 sentyabrda ingilis birlikleri Polygon Grove Ipr ve Sonnbek arasindaki kicik mese uzerine hucumlara basladilar burada 3 oktyabra qeder almanlari oradan qovmaga muveffeq ola bildiler 31 Bu doyusler zamani Muttefiqler 30 min sehid yarali ve esir itirdiler Poligon Groveun tutulmasindan sonra ingilis komandanligindan Pasendeyl silsilesinin ele kecirmesini teleb edildi 32 Pasendeyl doyusunun neticeleri Redakte Pasendeyl kendinin doyusden evvel yuxarida ve sonra havadan gorunusu Tebii seraitin qiymetlendirilmemesi bu emeliyyatda ehemiyyetli rol oynadi 33 Tanklar yeni silah novu olaraq Ingilis piyadalarini meyus etdi Bezi neqliyyat vasiteleri cox ugurlu doyusler sergileseler de ekseriyyeti tebii maneeleri asa bilmeyib bataqliqlarda ilisib Alman topcularinin hedefine cevrildiler 34 Bataqlar belelikle tank qebiristanligina cevrildiler Tanklarin ugursuz hereketinin esas sebebi ingilis ordusunun hucum eden hisseleri arasinda bolunerek dagilmis olmalari idi Almanlar bundan istifade etdiler Tanklari iceri buraxdilar ve yalniz irelileyen qosunlarin piyadalarina qarsi vurusdular 35 Pasendeyldeki ugursuz tecrube ingilis komandanligini herbi emeliyyatlarin hazirlanmasinda ve aparilmasinda daha cox diqqetli olmaga mecbur etdi 36 Pasendeyl doyusu incesenetde RedakteIngilis heavy metal qrupu Iron Maiden in 13 cu studiya albomunda Pasendeyl doyusu hadiselerini ozunde eks etdiren kompozisiya yer alir Isvec heavy metal qrupu Sabatonun The Price of a Mile i Great War mahnisi Pasendeyl doyusune hesr edilmisdir 2008 ci ilde kanadali rejissor Pol Qross Pasendeyl doyusunden behs eden doyus hadiselerini tesvir eden Pasendeyl bedii filmini cekdi 2009 cu ilde hollandiyali metal qrupu God Dethroned tamamile Pasendeyl doyusune hesr olunmus Pasendeyl albomunu cixardi 2010 cu ilde rejissor Ceremi Sims Pasendeyl doyuslerinden behs eden Beneath Hill 60 bedii filmini cekdi 2018 ci ilde Battlefield 1 e Apokalipsis elavesinden Pasendeyl kartlari elave edildi Istinadlar Redakte Edmonds 1991 seh 24 Terraine 1999 seh 15 Powell 2004 seh 169 Wynne 1976 seh 284 Wynne 1976 seh 297 298 Liddle 1997 seh 141 Liddle 1997 seh 147 148 1 2 Henniker 2009 seh 273 Edmonds 1991 seh 17 19 Sheffield 2011 seh 227 231 Edmonds 1991 seh 61 63 Edmonds 1991 seh 63 64 Edmonds 1991 seh 64 65 Maude 1922 seh 100 Edmonds 1991 seh 75 77 Edmonds 1991 seh 67 68 1 2 Prior Wilson 1996 seh 72 75 Edmonds 1991 seh 440 Prior Wilson 1996 seh 89 Prior Wilson 1996 seh 90 95 Edmonds 1991 seh 185 187 Liddle 1997 seh 45 58 Edmonds 1991 seh 189 202 Edmonds 1991 seh 194 Edmonds 1991 seh 201 Sheldon 2007 seh 119 120 Marble 2003 App 22 Jones 2002 seh 181 Terraine 1977 seh 261 Sheldon 2007 seh 165 Edmonds 1991 seh 284 Edmonds 1991 seh 293 Boff 2018 seh 181 182 Sheldon 2007 seh 313 317 Bean 1941 seh 936 Sheldon 2007 seh 313 315 319Edebiyyat RedakteKitablar The Origins of the War of 1914 III repr New York Enigma Books 2005 1952 ISBN 978 1 929631 33 9 Atkinson C T 2009 1927 The Seventh Division 1914 1918 Naval amp Military Press London John Murray ISBN 978 1 84342 119 1 The Australian Imperial Force in France 1917 Official History of Australia in the War of 1914 1918 IV online scan Canberra Australian War Memorial 1941 1933 ISBN 978 0 7022 1710 4 Istifade tarixi 21 July 2017 Boff J 2018 Haig s Enemy Crown Prince Rupprecht and Germany s War on the Western Front 1st Oxford Oxford University Press ISBN 978 0 19 967046 8 Boraston J H 1920 1919 Sir Douglas Haig s Despatches 2nd London Dent OCLC 633614212 Boraston J H Bax C E O 1999 1926 Eighth Division in War 1914 1918 repr Naval amp Military Press Uckfield London Medici Society ISBN 978 1 897632 67 3 Charteris J 1929 Field Marshal Earl Haig London Cassell OCLC 874765434 Cruttwell C R M F 1982 1940 A History of the Great War 1914 1918 repr London Granada ISBN 978 0 586 08398 7 Davidson Sir J 2010 1953 Haig Master of the Field repr Pen amp Sword London Peter Nevill ISBN 978 1 84884 362 2 Doughty R A 2005 Pyrrhic victory French Strategy and Operations in the Great War Cambridge MS Belknap Harvard ISBN 978 0 674 01880 8 Edmonds J E 1925 Military Operations France and Belgium 1914 Antwerp La Bassee Armentieres Messines and Ypres October November 1914 History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence II London Macmillan OCLC 220044986 Edmonds J E 1993 1932 Military Operations France and Belgium 1916 Sir Douglas Haig s Command to the 1st July Battle of the Somme History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence I Imperial War Museum and Battery Press London Macmillan ISBN 978 0 89839 185 5 Edmonds J E Wynne G C 2010 1940 Military Operations France and Belgium 1917 Appendices History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence Imperial War Museum and Battery Press London Macmillan ISBN 978 1 84574 733 6 Edmonds J E 1991 1948 Military Operations France and Belgium 1917 7 June 10 November Messines and Third Ypres Passchendaele History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence II Imperial War Museum and Battery Press London HMSO ISBN 978 0 89839 166 4 Edmonds J E Davies C B Maxwell Hyslop R G B 1995 1937 Military Operations France and Belgium 1918 March April Continuation of the German Offensives History of the Great War Based on Official Documents II Imperial War Museum and Battery Press London Macmillan ISBN 978 0 89839 223 4 Falls C 1959 The Great War 1914 1918 London Perigee ISBN 978 0 399 50100 5 Falls C 1992 1940 Military Operations France and Belgium 1917 The German Retreat to the Hindenburg Line and the Battles of Arras History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence I Imperial War Museum and Battery Press London HMSO ISBN 978 0 89839 180 0 Foerster Wolfgang ed 1956 1942 Der Weltkrieg 1914 bis 1918 Militarischen Operationen zu Lande Dreizehnter Band Die Kriegfuhrung im Sommer und Herbst 1917 The World War 1914 to 1918 Military Land Operations Volume Thirteen The Warfare in the Summer and Autumn of 1917 alman XIII online scan Berlin Mittler OCLC 257129831 Istifade tarixi 29 June 2021 Oberosterreichische Landesbibliothek vasitesile Foley R T 2007 2005 German Strategy and the Path to Verdun Erich von Falkenhayn and the Development of Attrition 1870 1916 pbk Cambridge CUP ISBN 978 0 521 04436 3 French D 1995 The Strategy of the Lloyd George Coalition Oxford Oxford University Press ISBN 978 0 19 820559 3 Gillon S 2002 1925 The Story of 29th Division A Record of Gallant Deeds Naval amp Military Press Uckfield London Thos Nelson amp Sons ISBN 978 1 84342 265 5 Harris J P 1995 Men Ideas and Tanks British Military Thought and Armoured Forces 1903 1939 Manchester Manchester University Press ISBN 978 0 7190 4814 2 Harris J P 2008 Douglas Haig and the First World War Cambridge Cambridge University Press ISBN 978 0 521 89802 7 Hart P Steel N 2001 Passchendaele the Sacrificial Ground London Cassell ISBN 978 0 304 35975 2 Henniker A M 2009 1937 Transportation on the Western Front 1914 1918 History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence Imperial War Museum and Battery Press London HMSO ISBN 978 1 84574 765 7 Histories of Two Hundred and Fifty one Divisions of the German Army which Participated in the War 1914 1918 Document United States War Department No 905 Washington D C United States Army American Expeditionary Forces Intelligence Section 1920 OCLC 565067054 Istifade tarixi 22 July 2017 Hussey John 1997 The Flanders Battleground and the Weather in 1917 In Liddle P H ed Passchendaele in Perspective The Third Battle of Ypres London Leo Cooper 140 158 ISBN 978 0 85052 588 5 Jones H A 2002 1934 The War in the Air Being the Part played in the Great War by the Royal Air Force IV Imperial War Museum and Battery Press London Clarendon Press ISBN 978 1 84342 415 4 Liddle P H 1997 Passchendaele in Perspective The Third Battle of Ypres Barnsley Pen amp Sword ISBN 978 0 85052 588 5 Miles W 1991 1948 Military Operations France and Belgium 1917 The Battle of Cambrai History of the Great War Based on Official Documents by Direction of the Historical Section of the Committee of Imperial Defence III Imperial War Museum and Battery Press London HMSO ISBN 978 0 89839 162 6 Millman B 2001 Pessimism and British War Policy 1916 1918 London Frank Cass ISBN 978 0 7146 5079 1 Nicholson G W L 1964 1962 Canadian Expeditionary Force 1914 1919 PDF Official History of the Canadian Army in the First World War 2nd corr online Ottawa Queen s Printer and Controller of Stationery OCLC 59609928 Istifade tarixi 24 February 2018 Perry R A 2014 To Play a Giant s Part The Role of the British Army at Passchendaele Uckfield Naval amp Military Press ISBN 978 1 78331 146 0 Philpott W 2014 Attrition Fighting the First World War London Little Brown ISBN 978 1 4087 0355 7 Powell G 2004 1993 Plumer The Soldier s General Leo Cooper Barnsley Pen amp Sword ISBN 978 1 84415 039 7 Prior R Wilson T 1996 Passchendaele The Untold Story Cumberland Yale University Press ISBN 978 0 300 07227 3 Rogers D ed 2010 Landrecies to Cambrai Case Studies of German Offensive and Defensive Operations on the Western Front 1914 17 Solihull Helion ISBN 978 1 906033 76 7 Sandilands H R 2003 1925 The 23rd Division 1914 1919 Naval amp Military Press Edinburgh Wm Blackwood ISBN 978 1 84342 641 7 Seton Hutchinson G 2005 1921 The Thirty Third Division in France and Flanders 1915 1919 Naval amp Military Press Uckfield London Waterlow amp Sons ISBN 978 1 84342 995 1 Sheffield G 2002 2001 Forgotten Victory The First World War Myths and Realities reprint London Headline Book Publishing ISBN 978 0 7472 7157 4 Sheffield G 2011 The Chief Douglas Haig and the British Army London Aurum Press ISBN 978 1 84513 691 8 Sheldon J 2007 The German Army at Passchendaele Barnsley Pen and Sword Books ISBN 978 1 84415 564 4 Sheldon J 2009 The German Army at Cambrai Barnsley Pen amp Sword ISBN 978 1 84415 944 4 Stewart H 2014 1921 The New Zealand Division 1916 1919 A Popular History Based on Official Records Auckland Whitcombe and Tombs ISBN 978 1 84342 408 6 Istifade tarixi 20 July 2017 Taylor A J P 1972 The First World War An Illustrated History New York Perigee Trade ISBN 978 0 399 50260 6 Archive Foundation vasitesile Terraine J 1977 The Road to Passchendaele The Flanders Offensive 1917 A Study in Inevitability London Leo Cooper ISBN 978 0 436 51732 7 Terraine J 1999 Business in Great Waters Ware Wordsworth Editions ISBN 978 1 84022 201 2 Terraine J 2005 1963 Douglas Haig The Educated Soldier 2nd repr London Cassell ISBN 978 0 304 35319 4 Vance J F 1997 Death So Noble Memory Meaning and the First World War Vancouver UBC Press ISBN 978 0 7748 0600 8 Wolff L 1958 In Flanders Fields The 1917 Campaign New York Viking ISBN 978 0 14 014662 2 Archive Foundation vasitesile Wynne G C 1976 1939 If Germany Attacks The Battle in Depth in the West Greenwood Press Westport CT Cambridge Clarendon Press ISBN 978 0 8371 5029 1 Jurnal McRandle J H Quirk J 3 July 2006 The Blood Test Revisited A New Look at German Casualty Counts in World War I The Journal of Military History Lexington VA 70 3 667 701 doi 10 1353 jmh 2006 0180 ISSN 0899 3718 parameter ignored Qezetler Duke of Cambridge leads Commemorations on 100th Anniversary of the Battle of Passchendaele The Telegraph Istifade tarixi 10 August 2019 Battle of Passchendaele Centenary Prince Charles Honours Courage and Bravery of British Soldiers The Telegraph Istifade tarixi 10 August 2019 Tezisler LoCicero M S 2011 A Moonlight Massacre The Night Operation on the Passchendaele Ridge 2nd December 1917 etheses bham ac uk Tezis Birmingham University of Birmingham OCLC 784568126 Istifade tarixi 20 July 2017 Marble S 2003 1998 The Infantry cannot do with a Gun Less The Place of the Artillery in the BEF 1914 1918 British Library e Theses Online Service PhD New York Columbia University Press ISBN 978 0 231 50219 1 Istifade tarixi 10 August 2019 Simpson A 2001 The Operational Role of British Corps Command on the Western Front 1914 18 British Library e Theses Online Service PhD London London University OCLC 557496951 Istifade tarixi 16 January 2017 Veb saytlar New Zealand Memorial Gravenstafel ridge New Zealand First World War Trails 20 June 2016 Istifade tarixi 10 August 2019 Tribute to Scots Soldiers at Passchendaele The Scottish Government 24 August 2007 3 February 2013 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 December 2014 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Ucuncu Ipr doyusu ile elaqeli mediafayllar var Pasandeyl Kanadanin diger Vimy Ridge Norman Leach Kanada herb jurnali ing Pasandeyl The Times dan orijinal hesabatlar ing Battles Ucuncu Ipr doyusu 1917 ing Menbe https az wikipedia org w index php title Ucuncu Ipr doyusu amp oldid 6049317, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.