fbpx
Wikipedia

Xızı

Avqust 01, 2021

Xızı — Azərbaycan Respublikasının Xızı rayonunun inzibati mərkəzi.

Xızı
40°54′40″ şm. e. 49°04′10″ ş. u.
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Mərkəzin hündürlüyü 745 m
Saat qurşağı
Xızı
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bakı – Xızı arası məsafə 70 km-dir. Quba – Xaçmaz turizm regionunda yerləşən və əsas hissəsi meşə ilə əhatəli olan rayonun şərq tərəfi Xəzər sahilidir. Azərbaycanın dağ rayonları içərisində Bakıya ən yaxın olanı Xızıdır. İqlimi mülayim, havası qurudur. Böyük Qafqaz silsiləsinin dağətəyi cənub yamacından Samur – Dəvəçi ovalığına kimi uzanan çoxtəpəli yaylada yerləşir. Xızı rayonunda yerləşən lay-lay dağlar nəhəng əqiq – sardoniks illüziyasını yaradır. Dağlar yüksək deyildir, ən yüksək nöqtələr dəniz səviyyəsindən 958 metr yüksəklik Saraku dağının və 2203 metr yüksəklik Dübrar dağının payına düşür. Bir neçə hissədə dağın bir yamacı qış otlağı kimi, digəri isə yay otlağı kimi istifadə olunur. Geoloji süxurların müxtəlif laylarının təpələrdə üzə çıxması rənginə görə özünəməxsus landşaft yaradır. Mütəxəssislər iddia edir ki, oxşar geoloji hadisəni Yer kürəsində yalnız bir yerdə – ABŞ-ın Ölüm Vadisində müşahidə etmək olar.Mərkəzdən 1–2 km məsafədə Azərbaycan dramaturgiyasının yaradıcısı Cəfər Cabbarlının ev-muzeyinin və qranitdən heykəlinin ucaldığı Xızı kəndi yerləşir. Bundan əlavə, Xızı Azərbaycan ədəbiyyatının daha bir görkəmli nümayəndəsinin, şair Mikayıl Müşfiqin vətənidir və onun da ev-muzeyi hazırda heç bir yaşayış olmayan tarixi Sayadlar kəndində qonaqların üzünə həmişə açıqdır.

Tarixi

Xızı rayonunda Şəhər tipli qəsəbə. Eyniadlı rayonun mərkəzi. Xızı platosundadır. Kəndin əhalisinin erkən orta əsrlərdə Sasanilərin Şimal sərhədlərini qorumaq üçün İranın Xuzistan əyalətindən buraya köçürüldüyü güman edilir. Ehtimal ki, toponim həmin əyalətin adı ilə bağlıdır. Ərəb işğallarına qədər Xizan kicik XizanŞahlığın mərkəzi olmuşdur. İlk dəfə VII əsrə aid mənbələrdə Əhli-Xizan kimi qeydə alınıb. IX əsr ərəb mənbələrində Xizan qalasının və xizan tayfasının adı çəkilir. Xarabalıqları hazırda Dizəvar ("qala yeri") adı ilə məlumdur. Bəzi tədqiqatçılar Xızı toponimini türk dillərindəki xız/qız (od, istilik) sözü ilə bağlayırlar. Digər bir məlumata görə isə "XIZI" toponimi "Xəzər" sözündən əmələ gəlmişdir.Tarixçi S.S.Baquş bu barədə yazır; Əsrlər boyu Xəzərlər Xəzər, Qara və Baltik dənizləri ətraflarında hökmranlıq ediblər. VII əsr ərəb tarixçisi İbn Fadlanın yazdıqlarına əsasən türkdilli xəzərlərin "müsəlman" hissəsi Xızı tayfası adı altında birləşmişlər və Qafqaz Albaniyasının şimal hissəsində e.ə VII əsrdən etibarən yaşayıblar. Bu tayfanın sakinləri bir olan Tanrıya və Peyğəmbər İlyasa iman gətirirdilər İbn Fadlan yazırdı. Strabon bildirirdi ki, Ş.Hindistina gedən yol Qafqaz Albaniyasından keçir, həmçinin Xızı Bərmək Mahalından hansı ki Böyük İpək Yolunun bir hissəsini təşkil edirdi. Əslində Xızının kəndlərinin sayı 70-dən çox olub. Bu kəndlərdən: Xızı (mərkəz olaraq) - əsasən Şıx Xızılı və Səyyad Xızılı tayfalarının məskunlaşdığı kənddir, Şıx Xızılıların kökü ərəblərə dayanır, Səyyad Xızılıların kökü isə bəzi tədqiqatçılara görə Skiflərə, bəzi tədqiqatçılara görə isə Elamlılara (e.ə. 2700–539) dayanır; Ağdərə, Tüdar - türkmən (Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu) kəndləridir; Xələc - türklərin Qarluq boyundan olan (Qaraxanlılar) qövmün məskunlaşdığı (XI əsr) kənddir; Əngəlan, Bəxşili - Anadolu türklərinin məskunlaşdığı kənddir; Təkəli - Səfəvi türkmən kəndidir; Upa (Molla Kamallı), Aşağı Dizəvər - Xızının Səyyad tayfasından ayrılmış kəndlərdir; Xanəgah - dərvişlərin məkanı kimi tanınır; Fındığan və daha 4 naməlum kənd - bərməkilərin III Dara zamanında məskunlaşdığı kəndlərdir; Gədi mahalı - İrandilli tayfalara məxsusdur; Gövxanı mahalı - Türkdilli və İrandilli qövümlərin məskunlaşdığı məkandır; Quşçu (Dağ Quşçu, Köhnə Quşçu) - adını Kuşanlar sülaləsindən almışdır. Xızı ilə əlaqədar olan digər Ərəb mənbələri Xızıda yaşayanları "əhli Xizon", yəni Xızı əhalisi adlandırır. Orta əsr tarixçiləri Xızı əhalisini eyni zamanda Bərməklilər, onun ərazisini Bərmək mahalı adlandırırlar. Tarixçilərdən başqa ədəbiyyatşünasların da tədqiqatlarında Xızı haqqında verilən məlumatlara rast gəlirik. Görkəmli folklorşünas alim, professor Məmmədhüseyn Təhmasibin "Xalq dastanları" adlı monoqrafiyasında, Qafqaz dastanı olan "Nərd" dastanında (bu dastanın mövcudluğu e.ə. XIII əsrə təsadüf edilir) Xızı və Xızıqala haqqında məlumat verilir.

Xızı – Bərmək mahalı

Adını burada yaşayan Bərmək tayfasından alıb. Xızılılar e.ə. II minillikdə bu mahalda yaşayıblar. Mahal İpək Yolu ticarətində iştirak edib. Hətta Dədə Qorqudun Xızı – Bərmək mahalından olduğunu iddia edirlər. Xızı – Bərmək mahalında olmuş Alman səyyahı Adam Oleari Dədə Qorqud haqda yerli camaatdan eşidib və yazıb ki, dərbəndlilər onun qəbrinin şəhər qəbiristanlığında olduğunu söyləyirlər. Qəbri ziyarət edən Adam Oleari yazır: “İmam Qorqudun qəbri dağda idi. Qorqud haqda söyləyirlər ki, o, Məhəmmədin dostu olub, onun ayaqları yanında oturub, ondan dərs alıb və onun ölümündən sonra 300 il yaşayıb. Qəbri qayalıq bir dağda mağara içindədir. Dədə Qorqud dastanında Xızı – Bərmək mahalından, Oğuz yaylağından, Cığatay düzündən, Boybəyim dağından bəhs edilib. Bir çox digər faktları da nəzərə alıb. Belə iddia edirlər ki, Qorqud Dədə Xızı – Bərmək mahalından olub. Oradan Dərbənd şəhərinə gedib.

Xızı – Bərmək mahalının ərazisi hələ e.ə. 5-ci yüzillikdən mövcud olan türkdilli sak massagetlərin dövlətinə mənsub idi. Bərmək – bər məhsul, mak – kahin yəni “məhsuldar kahin” deməkdir. Çox bilikli olan bərməklər, mixi yazılardan istifadə edirdilər. Strabon Albaniyada “böyük və sıx məskunlu müqəddəs vilayətin” olması barədə məlumat verib. Burada Heliya (Günəşə) sitayiş edirdilər. Günəş Allahının Albanca adı bəlli deyil. Həmin yer Bərmək dağı idi. Dağın ətrafında yaşayanlar Alinlər (dağlılar) günəşə sitayiş ediblər. Xızı – Bərmək mahalı dağlılarının günəşə sitayiş əlamətləri VII əsrə qədər qalıb. Bununla yanaşı, Bərməkilər tayfası atəşpərəst idi. Onlar əkinçiliyi müqəddəs peşə hesab edirdilər. Bərmək dağının ətəyində təbii qazların yanmasından yaranmış Atəşgah var idi. III – VI əsrlərdə Xizanşahlıqda Atəşpərəstlik dövlət dini idi. Xızı – Bərmək dağlıları VII əsrin başlarından İslam dinini qəbul edib. Deyilənlərə görə romalıların hərbi dəstələri imperator Demision Sezar Avqust Germanik I Lyusi Yuli Maksim Fulmanatın 12-ci legeonu Abşerona gəldi. Legeon Xızı – Bərmək mahalının dənizkənarı yerlərini də təsiri altına aldı. Bu yerlərdə qışladıqdan sonra çıxıb getdi. Bizim eranın I əsrindən hun, sabir, xəzər türk tayfaları Dərbənddən keçərək Albaniya çölündə, o cümlədən Xızı – Bərmək mahalında yerləşməyə başladılar. IX – XII əsrlərdən başlayaraq Xızı – Bərmək mahalından keçən İpək yolu vasitəsilə Avropa və Asiyanın bir çox şəhərləri ilə ticarət əlaqəsi olub. Xızı – Bərmək mahalı Bakı – Dağıstan, şimali Qafqaz və cənubi Rusiya torpaqları ilə birləşdirən ticarət yolu üzərində yerləşirdi. Orta əsrlərdə burada Xızanşahlıq (Xızı şahlığı) dövləti olub. 1804 – 1813 – cü ildə Rusiya – İran müharibəsindən sonra Quba xanlığı ilə birlikdə Rusiya hakimiyyətinin altına keçib. Tarixi faktlara nəzər saldıqda, tarixçilərdən mənbələr içərisində A.Bakıxanovun "Gülüstani irəm" əsərinin adını xüsusilə çəkmək lazımdır. Onun əsərində Quba xanlığının "Xızı Bərmək" mahalı haqqında dəyərli məlumatlar verilir. Tarixçi Qiyasəddin Qeybullayevin "Azərbaycanın etnik tarixinə dair" monoqrafiyasında və digər əsərlərində 644-cü ildə aran dövlətinə xizonşahlıq (Xızı şahlığı) Xızı məmləkəti arasında bağlanan müqavilədən bəhs olunur. Ərəblərin Xizonşahlığa gəlmələri haqda maraqlı materiallara akademik Ziya Bünyadovun "Azərbaycan VII-IX əsrlərdə" adlı monoqrafiyasında rast gəlmək olur.

Xızı rayonu 1928-ci ilə kimi Bakı sovetinin tərkibində olmuş sonra müstəqil rayon kimi fəaliyyətə başlamışdır. Rayonun 72 kəndi, 24 minə yaxın əhalisi olmuşdur. Sonradan rayonlaşmalarla əlaqədar 1940-cı illərdə Siyəzən rayonu təşkil olunanda rayonun Giləzi, Ağ siyəzən, Zərgərli və s. sovetlikləri Siyəzən rayonunun tərkibinə daxil olmuşdur. Həmin dövrdən Dağ Quşçu, Ərzküş, Qızılqazma və 60 kənd, 53 kolxoz, 14 sovetlik olmuşdur. Əhalisi isə 14647 nəfər idi. Rayon 1956-cı ilə qədər fəaliyyət göstərib. 1956-cı ilin axırında Sumqayıta birləşib. 1963-cü ildə Abşeron rayonu təşkil olunub. Xızı zonası həmin rayonun tərkibinə daxil edilib.

1990-cı ilin avqustunda Xızı rayonu yenidən bərpa olundu. Mərkəz Xızı qəsəbəsində yerləşir. Hal-hazırda mövcud olan kəndlərin sayı 24-dür. 12 nümayəndəlik, 13 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Rayonda 2 mədəniyyət evi fəaliyyət göstərir. Xızı rayonu mədəniyyət evi 1926-cı ildən 1956-cı ilə kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1993-cü ilə qədər fəaliyyətini dayandırmışdır. Onun fəaliyyəti 1993-cü ildən yenidən bərpa olunub

Mədəniyyəti

Xızı xalçaçılıq ilə məşhurdur. Xızı xalçaları Azərbaycan xalçalarının Bakı qrupuna aid edilir. Xızının Gədi, Giləzi, Baxışlı, Yanıq Ələs, Tıxlı, Divəzər, Fındığan və digər kəndləri öz xalçaları ilə nəinki rayonun özündə, həmçinin bütün ölkədə tanınırlar. Bu bölgənin xovsuz xalçalarının şöhrəti daha geniş yayılmışdır. Xızıda toxunan zililər özəl kompozisiya quruluşuna və naxışlara malikdir. Adətən, ara sahə böyük damalar şəklində qəfəslərə bölünür və kompozisiya yelənlə əhatə edilir. Zili üzərində həyat ağacı və həndəsi naxışlar bütünlüklə abstrakt zoomorf təsvirlərlə toxunur. Bu bölgədə toxunan xovlu və xovsuz xalçalar bədii tərtibatı, rəng çalarları ilə göz oxşayır. Hörmətli oxucular, "Azərbaycan xalçaları” elmi-bədii jurnalının yaradıcı kollektivi hər sayında Sizi yeni-yeni layihələrlə tanış etməyə çalışır. Bu sayımızdan etibarən Sizə daha bir layihəmizi təqdim edirik. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalçaçılığın meydana gəldiyi məkanlardan biridir. Azərbaycan xalçaları yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə və keyfiyyətinə görə ölkənin hüdudlarını aşaraq dünya miqyasında da böyük şöhrət qazanmışdır. Bu barədə dəfələrlə yazılmış və deyilmişdir. Lakin nə qədər qəribə olsa da, belə nadir sənət inciləri yaradan insanların – xalça toxucularının, boyaqçıların, xalça istehsalının ayrı-ayrı sahələrində çalışanların adları az-az çəkilir və ya tamamilə unudulur. Bu insanlar haqqında məlumatlar toplamaq, onların həyat hekayətlərini və sənətkarlıq təcrübəsini qələmə almaq, ənənələrini yaşatmaq və gələcək nəsillərə ərməğan etmək mühüm tarixi vəzifədir. "Azərbaycan xalçaları” elmi-bədii jurnalı bu vəzifəni həyata keçirmək məqsədi ilə xüsusi ekspedisiya təşkil etmişdir. Ekspedisiyanın üzvləri bütün çətinlikləri dəf edərək Azərbaycanı rayonbarayon, kəndbəkənd gəzərək görüşlər keçirir, hər bir bölgənin tanınmış xalçaçıları və onların toxuduqları xalçalar haqqında bilgi toplayır, bir sözlə, xalçaçılığa dair bütün məlumatları qeydə alırlar. Bu məlumatlar redaksiyada ümumiləşdirilir və çapa hazırlanır. Bu sayımızda Sizi Xızı rayonunun xalçaçıları haqqında toplanmış məlumatların bir hissəsi ilə tanış edirik. Vidadi Muradov Dekorativ-tətbiqi sənət üzrə professor

Xızı Azərbaycanın zəngin tarixə malik olan bölgələrindən biridir. Bu bölgə özünəməxsus flora və faunaya malikdir. Rayon şərqdən Xəzər dənizinə qovuşur. Azərbaycanın ən səfalı guşələrindən biri olan Altıağac bu bölgədə yerləşir. Xızının iqlimi mülayim, havası qurudur. Rayonun bir çox kəndlərində qoyunçuluq mühüm təsərrüfat sahəsi olduğundan burada xalçaçılıq üçün də əlverişli şərait olmuşdur. Kəndlərdə əhali qoyunların yununu darayar, əyirər, hazır ipləri bölgənin bitkilərindən alınmış təbii rənglərlə boyayardılar. Sonra hana qurar, uzun qış, sərin yay gecələri xalça toxuyardılar. Kənd qadınları günlərini xalça-palaz toxumaqla keçirərdilər. Xızı xalçaları Azərbaycan xalçalarının Bakı qrupuna aid edilir. Xızının Gədi, Giləzi, Baxışlı, Yanıq Ələs, Tıxlı, Divəzər, Fındığan və digər kəndləri öz xalçaları ilə nəinki rayonun özündə, həmçinin bütün ölkədə tanınırlar. Bu bölgənin xovsuz xalçalarının şöhrəti daha geniş yayılmışdır. Xızıda toxunan zililər özəl kompozisiya quruluşuna və naxışlara malikdir. Adətən, ara sahə böyük damalar şəklində qəfəslərə bölünür və kompozisiya yelənlə əhatə edilir. Zili üzərində həyat ağacı və həndəsi naxışlar bütünlüklə abstrakt zoomorf təsvirlərlə toxunur. Bu bölgədə toxunan xovlu və xovsuz xalçalar bədii tərtibatı, rəng çalarları ilə göz oxşayır.

Tarixi abidələri

Rayonda tarixi abidələr çoxdur. Onlardan biri neçəsini qeyd edək.

  1. VIII əsrin ortalarında inşa edilmiş Beşbarmaq qalası. Qala rayon mərkəzindən 9 km məsafədədir.
  2. Xızı şəhərində Azərbaycanın görkəmli dramaturqu C.Cabbarlının 100 illik yubleyi ilə əlaqədar ucaldılmış abidə və “C.Cabbarlı bağı” - 1999-cu il
  3. Xızı rayonu Sayadlar kəndində Mikayıl Müşfiqin xatirəsinə “Müşfiq ocağı” və M.Müşfiqin büstü -1988-ci il
  4. Xələnc kəndində “Dəyirman” – XIX əsr
  5. Xələnc qəbristanlığında “Ağ pir”
  6. Tüdar kəndində “Şəhidlər piri”
  7. Ağdərə kəndində “Ağabdal piri”
  8. Ağdərə kəndində “Xəlifə Ağabdal Piri”
  9. Qarabulaq kəndində “Seyidbacı Piri”
  10. Fındığan kəndində “Göyöskürək Piri”
  11. Xızı kəndində şərq üslubunda tikilmiş abidə “Hamam”--- 1936-cı il
  12. Altıağac qəsəbəsində məskunlaşmış Malakanlara məxsus “Zəng” (kolokolçik) --- XVII-XVIII əsrlə
  13. Altıağac qəsəbəsində Malakan və rus uşaqlarının xaç suyuna salındığı “Boqomolnı” bulağı
  14. Altıağac qəsəbəsində 1941-1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
  15. Tıxlı kəndində 1941-1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə—1974-1976-cı illər
  16. Giləzi qəsəbəsində 1941-1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
  17. Kimçi kəndində 1941-1945-ci illər Vətən Müharibəsində həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış abidə
  18. V əsrin qədim şəhərinin xarabalıqları 8 km, Alaşirin kəndində Şeyx Heydərin məqbərəsi isə rayon mərkəzindən 5 km məsafədədir.
  19. Rayon mərkəzlərindən 8 km aralıda yerləşən V əsrə aid itmiş şəhərin qalıqları.
  20. Xanagah kəndində yerləşən 1247-ci ilə aid Pir Əli Ziyarətgahı
  21. Qululu kəndində 1868-ci ilə aid olan məscid

Coğrafiyası və iqlimi

Rayonun ərazisi şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Abşeron ilə həmsərhəddir. Rayonda inzibati ərazi bölgüsünə görə 29 yaşayış məntəqəsi mövcuddur. Xızı rayonu ilə Bakı arasında olan məsafə -104 km Azərbaycanın dağ rayonları arasında Bakıya ən yaxın olan Xızıdır. Buranın iqlimi mülayim, havası qurudur. Rayon ərazisinin xeyli hissəsi meşə ilə örtülmüşdür. Rayon şərqdən Xəzər dənizinə qovuşur. Xızı rayonun ərazisində təbiətin yaratdığı ən ifadəli abidələrdən biri – ecazkar formalı Beşbarmaq qayası yerləşir. Qədim karvan yolu üzərində qorxunc bir tərzdə uzadılmış daş əli xatırladan qayanın qeyri-adi cizgilər yolçuları uzaqdan valeh edir. Bu dağın «Beşbarmaq» adlanması da bununla bağlıdır. Bu dağ ilə çoxlu rəvayətlər və əfsanələr bağlıdır. Dağın lap zirvəsində qayalar arasında «Xıdırzində» («Ölməz Xıdır») ziyarətgahı yerləşir. Azərbaycanın ən səfalı güşələrindən biri olan Altıağac Xızı rayonunda yerləşir. Şirvanşahlar dövründə Altıağacdan keçərək Şamaxıdan Qubaya gedən dəvə karvanları üçün burada yol salınmışdır. Altıağac yolçuların və sarvanlarının düşərgə salıb dincəldikləri yer idi. Əvvəllər «ağac» sözü uzunluq ölçüsü kimi işlədilirdi. Bu ağac 7 kilometrə bərabər idi, Şamaxıdan Altıağaca qədər olan məsafə isə 42 km-dir.

Əhalisi

Bir sıra tədqiqatlara görə İran dilli tayfalar er. əvvəl I minilliyin əvvələrində İran ərazisinə gəlmişlər. Bunlardan bir tayfası indiki Bərməkilərin əcdadları idi. Onların bir hissəsi indiki Beş-barmaq dağının Xızır-Zində piri yerləşən qayanın həndəvərində yerləşmişdilər. Bu Bərməkilərin ilk gəlişləri olmuşdur.

XIX əsr rus şərqşünası N.V.Xanıkov yazıb ki, X əsrin ortalarında Ərəb coğrafiyaşünası İstdxri “İqlimlər kitabında” qeyd edib ki, Xuzistanda Ərəb və Pars dilləri ilə yanaşı Xuzi dili də var idi. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Xuzi dili Xızılıların danışdığı qədim dil olmuşdur. Xuzi dili Pars dili olmasa da, həmin dil qrupuna aiddir. Çox qədimdən Xızı mahalının əhalisinin tərkibi Xuzi dilli bərməkilərdən ibarət idi. Bərməkilər üçüncü dəfə Bağdaddan gəldiyinə görə onlar ərəb dilini də yaxşı bilirdilər. Xuzi dilli bərməkilər ölkədə baş vermiş bütün siyasi hadisələrdə, iqtisadi və mənəvi mədəniyyətin formalaşmasında fəal iştirak etmiş azərbaycanlılardır. Onlar ölkəmizin ən qədim sakinlərindən olub, Azərbaycan xalqının formalaşmasında mühüm rol oynamışlar.

Xızı-Bərmək mahalında olan coğrafi adlar Bərmək və Dağlı tayfalarının tarixini özündə əks etdirən qiymətli mənbələrdir. Yer adlarının yaranması, mənşə və mənası, onların qrammatik quruluşu, düzgün yazılışı və tələffüzü tarix, coğrafiya və dilçiliyin tədqiqi nəticəsində aydınlaşdırıldıqda müəyyən tarixi məsələlər həll oluna bilər. Bu mənada coğrafi adlar xalqın dünəni ilə bu günü arasında bir körpüdür.

Xızı-Bərmək mahalında toponimlər Fars, Ərəb dillərinə mənsubdur. İctimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar yaranan adlar bir başa tarixi mənbə rolunu oynayır. Yer və kənd adlarının öyrənilməsi həmçinin xalq təsərrüfatı üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir.

Görkəmli şəxsləri

  • Dağlı Cavanşir
  • İsmayılov Fail Məmmədxan oğlu - Professor, Azərbaycan Energetika və Ekologiya Akademiyasının akademiki.(1944-2020)
  • Cəfər Cabbarlı — Azərbaycan dramaturqu, şairi və nasiri, teatrşünas, kinoşünas, tərcüməçi, kinossenarist, jurnalist, aktyor, rejissor, əməkdar incəsənət xadimi.
  • Mikayıl Müşfiq — yazıçı-şair, tərcüməçi.
  • Cabir Novruz — Azərbaycanın xalq şairi, əməkdar incəsənət xadimi.
  • Nizami Rəmzi — "Meyxana" folklor ansambılının yaradıcısı.
  • Məmməd Arif — tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, pedaqoq, nasir.
  • Seyfəddin Dağlı — ssenarist, dramaturq, yazıçı, şair.
  • Ata Atakişiyev — mahir klarnet ifaçısı
  • Bəybala Abbasov - Azərbaycan Respublikasının əməkdar həkimi, əməkdar elm xadimi, tibb elmləri doktoru, professor.

İstinadlar

  1. CBC (02.07.2016). "Maral buynuzları ilə müalicə" (azərb.). Youtube.com. İstifadə tarixi: 2016-07-05.
  2. ”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh.355
  Azərbaycan ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
   Şəhər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.


Avqust 01, 2021
xızı, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, iyul, 2021, məqaləni, vikiləşdirmək. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz iyul 2021 Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Xizi Azerbaycan Respublikasinin Xizi rayonunun inzibati merkezi Xizi40 54 40 sm e 49 04 10 s u Olke AzerbaycanTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 745 mSaat qursagi UTC 04 00Xizi Vikianbarda elaqeli mediafayllarBaki Xizi arasi mesafe 70 km dir Quba Xacmaz turizm regionunda yerlesen 1 ve esas hissesi mese ile ehateli olan rayonun serq terefi Xezer sahilidir Azerbaycanin dag rayonlari icerisinde Bakiya en yaxin olani Xizidir Iqlimi mulayim havasi qurudur Boyuk Qafqaz silsilesinin dageteyi cenub yamacindan Samur Deveci ovaligina kimi uzanan coxtepeli yaylada yerlesir Xizi rayonunda yerlesen lay lay daglar neheng eqiq sardoniks illuziyasini yaradir Daglar yuksek deyildir en yuksek noqteler deniz seviyyesinden 958 metr yukseklik Saraku daginin ve 2203 metr yukseklik Dubrar daginin payina dusur Bir nece hissede dagin bir yamaci qis otlagi kimi digeri ise yay otlagi kimi istifade olunur Geoloji suxurlarin muxtelif laylarinin tepelerde uze cixmasi rengine gore ozunemexsus landsaft yaradir Mutexessisler iddia edir ki oxsar geoloji hadiseni Yer kuresinde yalniz bir yerde ABS in Olum Vadisinde musahide etmek olar Merkezden 1 2 km mesafede Azerbaycan dramaturgiyasinin yaradicisi Cefer Cabbarlinin ev muzeyinin ve qranitden heykelinin ucaldigi Xizi kendi yerlesir Bundan elave Xizi Azerbaycan edebiyyatinin daha bir gorkemli numayendesinin sair Mikayil Musfiqin vetenidir ve onun da ev muzeyi hazirda hec bir yasayis olmayan tarixi Sayadlar kendinde qonaqlarin uzune hemise aciqdir Mundericat 1 Tarixi 2 Medeniyyeti 3 Tarixi abideleri 4 Cografiyasi ve iqlimi 5 Ehalisi 6 Gorkemli sexsleri 7 IstinadlarTarixi RedakteXizi rayonunda Seher tipli qesebe Eyniadli rayonun merkezi Xizi platosundadir Kendin ehalisinin erken orta esrlerde Sasanilerin Simal serhedlerini qorumaq ucun Iranin Xuzistan eyaletinden buraya kocurulduyu guman edilir Ehtimal ki toponim hemin eyaletin adi ile baglidir Ereb isgallarina qeder Xizan kicik XizanSahligin merkezi olmusdur Ilk defe VII esre aid menbelerde Ehli Xizan kimi qeyde alinib IX esr ereb menbelerinde Xizan qalasinin ve xizan tayfasinin adi cekilir Xarabaliqlari hazirda Dizevar qala yeri adi ile melumdur Bezi tedqiqatcilar Xizi toponimini turk dillerindeki xiz qiz od istilik sozu ile baglayirlar 2 Diger bir melumata gore ise XIZI toponimi Xezer sozunden emele gelmisdir Tarixci S S Baqus bu barede yazir Esrler boyu Xezerler Xezer Qara ve Baltik denizleri etraflarinda hokmranliq edibler VII esr ereb tarixcisi Ibn Fadlanin yazdiqlarina esasen turkdilli xezerlerin muselman hissesi Xizi tayfasi adi altinda birlesmisler ve Qafqaz Albaniyasinin simal hissesinde e e VII esrden etibaren yasayiblar Bu tayfanin sakinleri bir olan Tanriya ve Peygember Ilyasa iman getirirdiler Ibn Fadlan yazirdi Strabon bildirirdi ki S Hindistina geden yol Qafqaz Albaniyasindan kecir hemcinin Xizi Bermek Mahalindan hansi ki Boyuk Ipek Yolunun bir hissesini teskil edirdi Eslinde Xizinin kendlerinin sayi 70 den cox olub Bu kendlerden Xizi merkez olaraq esasen Six Xizili ve Seyyad Xizili tayfalarinin meskunlasdigi kenddir Six Xizililarin koku ereblere dayanir Seyyad Xizililarin koku ise bezi tedqiqatcilara gore Skiflere bezi tedqiqatcilara gore ise Elamlilara e e 2700 539 dayanir Agdere Tudar turkmen Qaraqoyunlu ve Agqoyunlu kendleridir Xelec turklerin Qarluq boyundan olan Qaraxanlilar qovmun meskunlasdigi XI esr kenddir Engelan Bexsili Anadolu turklerinin meskunlasdigi kenddir Tekeli Sefevi turkmen kendidir Upa Molla Kamalli Asagi Dizever Xizinin Seyyad tayfasindan ayrilmis kendlerdir Xanegah dervislerin mekani kimi taninir Findigan ve daha 4 namelum kend bermekilerin III Dara zamaninda meskunlasdigi kendlerdir Gedi mahali Irandilli tayfalara mexsusdur Govxani mahali Turkdilli ve Irandilli qovumlerin meskunlasdigi mekandir Quscu Dag Quscu Kohne Quscu adini Kusanlar sulalesinden almisdir Xizi ile elaqedar olan diger Ereb menbeleri Xizida yasayanlari ehli Xizon yeni Xizi ehalisi adlandirir Orta esr tarixcileri Xizi ehalisini eyni zamanda Bermekliler onun erazisini Bermek mahali adlandirirlar Tarixcilerden basqa edebiyyatsunaslarin da tedqiqatlarinda Xizi haqqinda verilen melumatlara rast gelirik Gorkemli folklorsunas alim professor Memmedhuseyn Tehmasibin Xalq dastanlari adli monoqrafiyasinda Qafqaz dastani olan Nerd dastaninda bu dastanin movcudlugu e e XIII esre tesaduf edilir Xizi ve Xiziqala haqqinda melumat verilir Xizi Bermek mahaliAdini burada yasayan Bermek tayfasindan alib Xizililar e e II minillikde bu mahalda yasayiblar Mahal Ipek Yolu ticaretinde istirak edib Hetta Dede Qorqudun Xizi Bermek mahalindan oldugunu iddia edirler Xizi Bermek mahalinda olmus Alman seyyahi Adam Oleari Dede Qorqud haqda yerli camaatdan esidib ve yazib ki derbendliler onun qebrinin seher qebiristanliginda oldugunu soyleyirler Qebri ziyaret eden Adam Oleari yazir Imam Qorqudun qebri dagda idi Qorqud haqda soyleyirler ki o Mehemmedin dostu olub onun ayaqlari yaninda oturub ondan ders alib ve onun olumunden sonra 300 il yasayib Qebri qayaliq bir dagda magara icindedir Dede Qorqud dastaninda Xizi Bermek mahalindan Oguz yaylagindan Cigatay duzunden Boybeyim dagindan behs edilib Bir cox diger faktlari da nezere alib Bele iddia edirler ki Qorqud Dede Xizi Bermek mahalindan olub Oradan Derbend seherine gedib Xizi Bermek mahalinin erazisi hele e e 5 ci yuzillikden movcud olan turkdilli sak massagetlerin dovletine mensub idi Bermek ber mehsul mak kahin yeni mehsuldar kahin demekdir Cox bilikli olan bermekler mixi yazilardan istifade edirdiler Strabon Albaniyada boyuk ve six meskunlu muqeddes vilayetin olmasi barede melumat verib Burada Heliya Gunese sitayis edirdiler Gunes Allahinin Albanca adi belli deyil Hemin yer Bermek dagi idi Dagin etrafinda yasayanlar Alinler daglilar gunese sitayis edibler Xizi Bermek mahali daglilarinin gunese sitayis elametleri VII esre qeder qalib Bununla yanasi Bermekiler tayfasi atesperest idi Onlar ekinciliyi muqeddes pese hesab edirdiler Bermek daginin eteyinde tebii qazlarin yanmasindan yaranmis Atesgah var idi III VI esrlerde Xizansahliqda Atesperestlik dovlet dini idi Xizi Bermek daglilari VII esrin baslarindan Islam dinini qebul edib Deyilenlere gore romalilarin herbi desteleri imperator Demision Sezar Avqust Germanik I Lyusi Yuli Maksim Fulmanatin 12 ci legeonu Abserona geldi Legeon Xizi Bermek mahalinin denizkenari yerlerini de tesiri altina aldi Bu yerlerde qisladiqdan sonra cixib getdi Bizim eranin I esrinden hun sabir xezer turk tayfalari Derbendden kecerek Albaniya colunde o cumleden Xizi Bermek mahalinda yerlesmeye basladilar IX XII esrlerden baslayaraq Xizi Bermek mahalindan kecen Ipek yolu vasitesile Avropa ve Asiyanin bir cox seherleri ile ticaret elaqesi olub Xizi Bermek mahali Baki Dagistan simali Qafqaz ve cenubi Rusiya torpaqlari ile birlesdiren ticaret yolu uzerinde yerlesirdi Orta esrlerde burada Xizansahliq Xizi sahligi dovleti olub 1804 1813 cu ilde Rusiya Iran muharibesinden sonra Quba xanligi ile birlikde Rusiya hakimiyyetinin altina kecib Tarixi faktlara nezer saldiqda tarixcilerden menbeler icerisinde A Bakixanovun Gulustani irem eserinin adini xususile cekmek lazimdir Onun eserinde Quba xanliginin Xizi Bermek mahali haqqinda deyerli melumatlar verilir Tarixci Qiyaseddin Qeybullayevin Azerbaycanin etnik tarixine dair monoqrafiyasinda ve diger eserlerinde 644 cu ilde aran dovletine xizonsahliq Xizi sahligi Xizi memleketi arasinda baglanan muqavileden behs olunur Ereblerin Xizonsahliga gelmeleri haqda maraqli materiallara akademik Ziya Bunyadovun Azerbaycan VII IX esrlerde adli monoqrafiyasinda rast gelmek olur Xizi rayonu 1928 ci ile kimi Baki sovetinin terkibinde olmus sonra musteqil rayon kimi fealiyyete baslamisdir Rayonun 72 kendi 24 mine yaxin ehalisi olmusdur Sonradan rayonlasmalarla elaqedar 1940 ci illerde Siyezen rayonu teskil olunanda rayonun Gilezi Ag siyezen Zergerli ve s sovetlikleri Siyezen rayonunun terkibine daxil olmusdur Hemin dovrden Dag Quscu Erzkus Qizilqazma ve 60 kend 53 kolxoz 14 sovetlik olmusdur Ehalisi ise 14647 nefer idi Rayon 1956 ci ile qeder fealiyyet gosterib 1956 ci ilin axirinda Sumqayita birlesib 1963 cu ilde Abseron rayonu teskil olunub Xizi zonasi hemin rayonun terkibine daxil edilib 1990 ci ilin avqustunda Xizi rayonu yeniden berpa olundu Merkez Xizi qesebesinde yerlesir Hal hazirda movcud olan kendlerin sayi 24 dur 12 numayendelik 13 belediyye fealiyyet gosterir Rayonda 2 medeniyyet evi fealiyyet gosterir Xizi rayonu medeniyyet evi 1926 ci ilden 1956 ci ile kimi fealiyyet gostermisdir 1993 cu ile qeder fealiyyetini dayandirmisdir Onun fealiyyeti 1993 cu ilden yeniden berpa olunubMedeniyyeti RedakteXizi xalcaciliq ile meshurdur Xizi xalcalari Azerbaycan xalcalarinin Baki qrupuna aid edilir Xizinin Gedi Gilezi Baxisli Yaniq Eles Tixli Divezer Findigan ve diger kendleri oz xalcalari ile neinki rayonun ozunde hemcinin butun olkede taninirlar Bu bolgenin xovsuz xalcalarinin sohreti daha genis yayilmisdir Xizida toxunan zililer ozel kompozisiya qurulusuna ve naxislara malikdir Adeten ara sahe boyuk damalar seklinde qefeslere bolunur ve kompozisiya yelenle ehate edilir Zili uzerinde heyat agaci ve hendesi naxislar butunlukle abstrakt zoomorf tesvirlerle toxunur Bu bolgede toxunan xovlu ve xovsuz xalcalar bedii tertibati reng calarlari ile goz oxsayir Hormetli oxucular Azerbaycan xalcalari elmi bedii jurnalinin yaradici kollektivi her sayinda Sizi yeni yeni layihelerle tanis etmeye calisir Bu sayimizdan etibaren Size daha bir layihemizi teqdim edirik Melum oldugu kimi Azerbaycan xalcaciligin meydana geldiyi mekanlardan biridir Azerbaycan xalcalari yuksek senetkarliq xususiyyetlerine ve keyfiyyetine gore olkenin hududlarini asaraq dunya miqyasinda da boyuk sohret qazanmisdir Bu barede defelerle yazilmis ve deyilmisdir Lakin ne qeder qeribe olsa da bele nadir senet incileri yaradan insanlarin xalca toxucularinin boyaqcilarin xalca istehsalinin ayri ayri sahelerinde calisanlarin adlari az az cekilir ve ya tamamile unudulur Bu insanlar haqqinda melumatlar toplamaq onlarin heyat hekayetlerini ve senetkarliq tecrubesini qeleme almaq enenelerini yasatmaq ve gelecek nesillere ermegan etmek muhum tarixi vezifedir Azerbaycan xalcalari elmi bedii jurnali bu vezifeni heyata kecirmek meqsedi ile xususi ekspedisiya teskil etmisdir Ekspedisiyanin uzvleri butun cetinlikleri def ederek Azerbaycani rayonbarayon kendbekend gezerek gorusler kecirir her bir bolgenin taninmis xalcacilari ve onlarin toxuduqlari xalcalar haqqinda bilgi toplayir bir sozle xalcaciliga dair butun melumatlari qeyde alirlar Bu melumatlar redaksiyada umumilesdirilir ve capa hazirlanir Bu sayimizda Sizi Xizi rayonunun xalcacilari haqqinda toplanmis melumatlarin bir hissesi ile tanis edirik Vidadi Muradov Dekorativ tetbiqi senet uzre professorXizi Azerbaycanin zengin tarixe malik olan bolgelerinden biridir Bu bolge ozunemexsus flora ve faunaya malikdir Rayon serqden Xezer denizine qovusur Azerbaycanin en sefali guselerinden biri olan Altiagac bu bolgede yerlesir Xizinin iqlimi mulayim havasi qurudur Rayonun bir cox kendlerinde qoyunculuq muhum teserrufat sahesi oldugundan burada xalcaciliq ucun de elverisli serait olmusdur Kendlerde ehali qoyunlarin yununu darayar eyirer hazir ipleri bolgenin bitkilerinden alinmis tebii renglerle boyayardilar Sonra hana qurar uzun qis serin yay geceleri xalca toxuyardilar Kend qadinlari gunlerini xalca palaz toxumaqla kecirerdiler Xizi xalcalari Azerbaycan xalcalarinin Baki qrupuna aid edilir Xizinin Gedi Gilezi Baxisli Yaniq Eles Tixli Divezer Findigan ve diger kendleri oz xalcalari ile neinki rayonun ozunde hemcinin butun olkede taninirlar Bu bolgenin xovsuz xalcalarinin sohreti daha genis yayilmisdir Xizida toxunan zililer ozel kompozisiya qurulusuna ve naxislara malikdir Adeten ara sahe boyuk damalar seklinde qefeslere bolunur ve kompozisiya yelenle ehate edilir Zili uzerinde heyat agaci ve hendesi naxislar butunlukle abstrakt zoomorf tesvirlerle toxunur Bu bolgede toxunan xovlu ve xovsuz xalcalar bedii tertibati reng calarlari ile goz oxsayir Tarixi abideleri RedakteRayonda tarixi abideler coxdur Onlardan biri necesini qeyd edek VIII esrin ortalarinda insa edilmis Besbarmaq qalasi Qala rayon merkezinden 9 km mesafededir Xizi seherinde Azerbaycanin gorkemli dramaturqu C Cabbarlinin 100 illik yubleyi ile elaqedar ucaldilmis abide ve C Cabbarli bagi 1999 cu il Xizi rayonu Sayadlar kendinde Mikayil Musfiqin xatiresine Musfiq ocagi ve M Musfiqin bustu 1988 ci il Xelenc kendinde Deyirman XIX esr Xelenc qebristanliginda Ag pir Tudar kendinde Sehidler piri Agdere kendinde Agabdal piri Agdere kendinde Xelife Agabdal Piri Qarabulaq kendinde Seyidbaci Piri Findigan kendinde Goyoskurek Piri Xizi kendinde serq uslubunda tikilmis abide Hamam 1936 ci il Altiagac qesebesinde meskunlasmis Malakanlara mexsus Zeng kolokolcik XVII XVIII esrle Altiagac qesebesinde Malakan ve rus usaqlarinin xac suyuna salindigi Boqomolni bulagi Altiagac qesebesinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide Tixli kendinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide 1974 1976 ci iller Gilezi qesebesinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide Kimci kendinde 1941 1945 ci iller Veten Muharibesinde helak olanlarin xatiresine ucaldilmis abide V esrin qedim seherinin xarabaliqlari 8 km Alasirin kendinde Seyx Heyderin meqberesi ise rayon merkezinden 5 km mesafededir Rayon merkezlerinden 8 km aralida yerlesen V esre aid itmis seherin qaliqlari Xanagah kendinde yerlesen 1247 ci ile aid Pir Eli Ziyaretgahi Qululu kendinde 1868 ci ile aid olan mescidCografiyasi ve iqlimi RedakteRayonun erazisi serqden Xezer denizi cenubdan Abseron ile hemserheddir Rayonda inzibati erazi bolgusune gore 29 yasayis menteqesi movcuddur Xizi rayonu ile Baki arasinda olan mesafe 104 km Azerbaycanin dag rayonlari arasinda Bakiya en yaxin olan Xizidir Buranin iqlimi mulayim havasi qurudur Rayon erazisinin xeyli hissesi mese ile ortulmusdur Rayon serqden Xezer denizine qovusur Xizi rayonun erazisinde tebietin yaratdigi en ifadeli abidelerden biri ecazkar formali Besbarmaq qayasi yerlesir Qedim karvan yolu uzerinde qorxunc bir terzde uzadilmis das eli xatirladan qayanin qeyri adi cizgiler yolculari uzaqdan valeh edir Bu dagin Besbarmaq adlanmasi da bununla baglidir Bu dag ile coxlu revayetler ve efsaneler baglidir Dagin lap zirvesinde qayalar arasinda Xidirzinde Olmez Xidir ziyaretgahi yerlesir Azerbaycanin en sefali guselerinden biri olan Altiagac Xizi rayonunda yerlesir Sirvansahlar dovrunde Altiagacdan kecerek Samaxidan Qubaya geden deve karvanlari ucun burada yol salinmisdir Altiagac yolcularin ve sarvanlarinin duserge salib dinceldikleri yer idi Evveller agac sozu uzunluq olcusu kimi isledilirdi Bu agac 7 kilometre beraber idi Samaxidan Altiagaca qeder olan mesafe ise 42 km dir Ehalisi RedakteBir sira tedqiqatlara gore Iran dilli tayfalar er evvel I minilliyin evvelerinde Iran erazisine gelmisler Bunlardan bir tayfasi indiki Bermekilerin ecdadlari idi Onlarin bir hissesi indiki Bes barmaq daginin Xizir Zinde piri yerlesen qayanin hendeverinde yerlesmisdiler Bu Bermekilerin ilk gelisleri olmusdur XIX esr rus serqsunasi N V Xanikov yazib ki X esrin ortalarinda Ereb cografiyasunasi Istdxri Iqlimler kitabinda qeyd edib ki Xuzistanda Ereb ve Pars dilleri ile yanasi Xuzi dili de var idi Bele neticeye gelmek olar ki Xuzi dili Xizililarin danisdigi qedim dil olmusdur Xuzi dili Pars dili olmasa da hemin dil qrupuna aiddir Cox qedimden Xizi mahalinin ehalisinin terkibi Xuzi dilli bermekilerden ibaret idi Bermekiler ucuncu defe Bagdaddan geldiyine gore onlar ereb dilini de yaxsi bilirdiler Xuzi dilli bermekiler olkede bas vermis butun siyasi hadiselerde iqtisadi ve menevi medeniyyetin formalasmasinda feal istirak etmis azerbaycanlilardir Onlar olkemizin en qedim sakinlerinden olub Azerbaycan xalqinin formalasmasinda muhum rol oynamislar Xizi Bermek mahalinda olan cografi adlar Bermek ve Dagli tayfalarinin tarixini ozunde eks etdiren qiymetli menbelerdir Yer adlarinin yaranmasi mense ve menasi onlarin qrammatik qurulusu duzgun yazilisi ve teleffuzu tarix cografiya ve dilciliyin tedqiqi neticesinde aydinlasdirildiqda mueyyen tarixi meseleler hell oluna biler Bu menada cografi adlar xalqin duneni ile bu gunu arasinda bir korpudur Xizi Bermek mahalinda toponimler Fars Ereb dillerine mensubdur Ictimai siyasi hadiselerle elaqedar yaranan adlar bir basa tarixi menbe rolunu oynayir Yer ve kend adlarinin oyrenilmesi hemcinin xalq teserrufati ucun de boyuk ehemiyyete malikdir Gorkemli sexsleri RedakteDagli Cavansir Ismayilov Fail Memmedxan oglu Professor Azerbaycan Energetika ve Ekologiya Akademiyasinin akademiki 1944 2020 Cefer Cabbarli Azerbaycan dramaturqu sairi ve nasiri teatrsunas kinosunas tercumeci kinossenarist jurnalist aktyor rejissor emekdar incesenet xadimi Mikayil Musfiq yazici sair tercumeci Cabir Novruz Azerbaycanin xalq sairi emekdar incesenet xadimi Nizami Remzi Meyxana folklor ansambilinin yaradicisi Memmed Arif tenqidci edebiyyatsunas tercumeci pedaqoq nasir Seyfeddin Dagli ssenarist dramaturq yazici sair Ata Atakisiyev mahir klarnet ifacisi Beybala Abbasov Azerbaycan Respublikasinin emekdar hekimi emekdar elm xadimi tibb elmleri doktoru professor Istinadlar Redakte CBC 02 07 2016 Maral buynuzlari ile mualice azerb Youtube com Istifade tarixi 2016 07 05 Azerbaycan toponimlerinin ensiklopedik lugeti Iki cildde I cild Baki Serq Qerb 2007 seh 355 Azerbaycan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Seher ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Xizi amp oldid 6055422, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.