fbpx
Wikipedia

Turar Rıskulov

September 16, 2021

Turar Rıskulov (26 dekabr 1894(1894-12-26), Vernı qəzası[d], Yeddisu vilayəti, Rusiya imperiyası – 10 fevral 1938(1938-02-10), Moskva) — qazax ictimai xadimi, Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının səhiyyə naziri, sədri.

Turar Rıskulov
Qazaxca:Тұрар Рысқұлов
Rusca:Турар Рыскулович Рыскулов
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Doğum tarixi 26 dekabr 1894(1894-12-26)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 10 fevral 1938(1938-02-10) (43 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi güllələnmə[d]
Dəfn yeri
  • Kommunarka poliqonu[d]
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Turar 1894-cü il dekabrın 26-da Semreç vilayətinin Besaqaş aulunda (indi bu kənd Almatı vila-yətinin Talqar rayonuna daxildir – Ə.Ş.) Dulat tayfasından olan Rıskul Jılkaydar ulunun, yəni Jılkaydar oğlunun ailəsində dünyaya göz açmışdır. Aulda Turar Rıskululı kimin tanındığı halda rus məktəblərinə getdikdən sonra sənəd-lərində adı və soyadı Turar Rıskulov kimi yazılmağa başla-mışdır. Beləcə atasının adı Rıskul çevrilib Turarın soyadı olmuşdur.

Turarın atası Rıskul Jılkaydar ulu haqqını tələb etdiyinə görə onun hərəkatını hökumətə qarşı çıxmaq kimi qiymətləndiriblər. 1904-cü ildə onu 10 illiyə Sibirə sürgünə göndəri-rlər. Atasının həbsi və ailəsinin iqtisadi vəziyyətinin ağırla-şması balaca Turarı ruhdan salmır. O, əsas diqqətini oxumağa yönəldir.

Ortabab kəndli ailəsinin tək övadı olan Turar Rıskulovu ailəsi oxuda bilir. Aullarında molla yanında ibtidai təhsilini başa vurduqdan sonra onu 1907-ci ildə Merke qəsəbəsindəki rus-tuzem məktəbinə göndərirlər. Bu məktəbin proqramı bizlərdə rus-tatar məktəbi kimi tanınan təhsil ocaqlarının proqramı ilə eyni idi. Üç il burada oxuduqdan sonra Turar Rıskulov indi Biştek kimi tanınan Pişpek şəhərinə yollanır. 1914-cü ildə Pişpek şəhərindəki kənd təsərrüfatı məktəbini bitirdikdən sonra Daşkənd şəhərində işləməyə gəlir.

Daşkənd Müəllimlər İnstitutunda oxuyarkən inqilabçılarla yaxından tanış olur və gənclik çılğınlığı ilə monarxiyanı devirmək, sosial ədaləti bərpa etmək istəyənlərin sırasına qoşulur. 1916-cı ildə çar II Nikolayın ölkədə vergi alınaraq əsgəri xidmətə cağrılmayan müsəlmanların 19-43 yaşlı kişilərinin səfərbərliyə alınması haqqında fərman verməsi Türküstanda üsyana səbəb olur.

Xalqı arxasınca apara biləcək adamlar peşəsindən, yaşından asılı olmayaraq üsyançıların dəstələrinə rəhbərlik edir. Yeddisu (Semireçiye) bölgəsində də üsyan rəhbərləri sırasında Tokaş Bökin, Bekbolat Eşekeyev, Uzak Saurıkovla yanaşı 22 yaşlı Turar Rıskulovun da adı çəkilir. Rus əsgəri birliklərinin yüzlərlə insanın öldürüldüyü, həbs edildiyi günlərdə üsyançı qruplarından birinə rəhbəri kimi onu da tüturlar.

1917-ci ilin fevralında Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulması, A.F.Kerenskinin rəhbərliyi ilə Müvəqqəti Hökumət qurulması, bu hökumətin Rusiyanı fedarativ idarəetmə istəyi Turar Rıskulovun həbsdən qurtarıb, inqilabi mübarizəyə qoşulmasına şərait yaradır.

O, Merkeyə dönərək, qırğız-qazax gənclərinin inqilabi təşkilatını yaradır və Aulietidəki sovetlərlə əlaqəyə girir. 1917-ci ilin sentyabrında isə Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasına daxil olaraq fəal siyasi mübarizəyə başlayır. Kokandda qurulan Türküstan Muxtariyyatına qarşı çıxan Turar Rıskulov Aulieti Soveti İcraiyyə Komitəsinə sədr seçilir. 23 yaşlı, heç bir həyat və idarəçilik təcrübəsi olmayan bir gəncin belə böyük vəzifənin öhdəsindən gəlməsi heç də asan olmur.

Ölkədəki hərc-mərclik, Sovetlərin görməli olduğu işlərin dəqiq müəyyənləşdirilməməsi, inqilabçılar arasındakı fikir ayrılığı, rus əsgəri birliklərinin ermənilərin silahlı dəstələri ilə birlikdə Daşkənddə, Kokandda törətdikləri kütləvi qırğınlar Turar Rıskulovu və onun kimi inqilabçıları çətin vəziyyətdə qoyur. Bütün çətinliklərə baxmayaraq o, həm yerli əhalinin müəyyən qisminin, həm də Moskvanın diqqətini özünə çəkə bilir.

Turar Rıskılov K.Puşkarevin qızını almaqla ona əks cəbhədə döyüşən, Alaş Orda Muxtariyyatının batı bölgəsi nazirlərindən olan D.Docmuxammedovla bacanaq olur. Sovetlərin Türküstan qoşun quruplaşmasını komandırı olarkən M.V.Furunze Rusiya Xalq Komissarlar Sovetinin sədri V.İ.Leninə yazır: “Əksər yerli kadrlar arasında Rıskulov və Xocayev çox fərqlənirdi. Onlar sadəcə ağılları ilə deyil, qeyri-adi xarakterləri ilə də diqqət mərkəzində-dirlər”.

1918-ci ilin iyul- dekabrı ayları yeni yaradılan Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının səhiyyə naziri işləyən Turar Rıskulova bolşeviklər daha böyük etimad göstərib onu Muxtar Respublika Xalq Komissarlar Soveti sədrinə müavin təyin edil-lər. Turar Rıskulov bir və-zifədə möhkəmlənməmiş onu bu vəzifədən o vəzi-fəyə göndərirlər. Bunun bir səbəbi kadr çatışmazlığı, inqilabçılar arasında fikir ayrılığı, ölkəni idarə edəcək qanunların stabilləşməməsi idisə, başqa bir səbəbi də rus-ların müsəlman xalqlarından olan məsləkdaşlarına inam-sızlığı idi.

Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Türküstanda və qırğız-qazax çöllərində yaşayanların onlara inamsız yanaşdığını görüb yeni bir taktika seçdilər. Onlar partiyanın “Müsəlman bürosu”nu yaratma-ğı qərara aldılar. Həmin dövürdə Türküstanda milliy-yətindən asılı olmayaraq partiyanın üzvlərinin sayının 900 nəfərə yaxın olduğu qeyd edilir. 1919-cu ilin may ayında təşkil edilən “Müsəlman bürosu”na rəhbərliyə Turar Rıskulov, Abbas Əliyev, Tursun Hocayev və b. seçilir. Sovet rəhbərliyi “Müsəlman bürosu”nun fəaliyyətindən razı qalmasa da, ona qarşı sərt tədbirlər də görə bilmir. Sovet ordusunun komandanı M.V.Frunzenin rəhbərliyində “Müsəlman bürosu”na gizli alternativ kimi düşünülmüş bir Türküstan Komissiyası (Türkkomissiya) qurur. Bu təşkilata Kuybişev, Rudzutakla yanaşı Turar Rıskulov da daxil edilir.

Türkkomissiya iki məsələyə xüsusi diqqət yetirir: birincisi, Türküstana qonşu ölkələrdəki inqilabi hərəkata kömək etmək, ikincisi, Türküstanın iktisadiyyatını yüksəldib ondan Rusiyanın xeyrinə istifadə etmək.

Türküstanlı ziyalılar Sovetlərə qarşı açıq silahlı mübarizədə uğur qazana bilməyəcəklərini görüb “Müsəlman bürosu”nun tərkibində saylarını artırmağa başlayırlar. Kommunist Partiyasının onlara partiya ədəbiyyatını milli dillərə çevirmək, qəzet, jurnal nəşr etmək, təbliğatçı kadrlar hazırlamaq üçün ayırdığı vəsaiti milli məsələlərə xərcləməyə çalışırdılar. Bu da Moskvanı bərk rahatsız edirdi.

1920-ci il yanvarın 12-18-də Müsəlman bürosunun üçün-cü və Türküstan Kommunist Partiyasının beşinci konfransları keçirilir. Konfranslarda Turur Rıskulov “Milli məsələlər və milli kommunist şöbələri” mövzusunda bir çıxış etdi. T.Rıskılov və tərəfdarları təkli edirdilər:

  • 1. Türküstan Sovet Sosialist Rsepublikasının adı dəyişilib Türk Respublikası adlandırlsın. Çünki belə olduqda çar Rusiyası zamanı Türküstan və Çöl quberniyaları kimi inzibati bölgələr birləşər. Bu bölgələrdə yaşayan türk xalqları və müsəlmanlar bir mərkəzdən idarə olunarlar.
  • 2. Türküstan Kommunist Partiyasının adı da dəyişilib Türk Kommunist Partiyası olsun.
  • 3. Müsəlmanlardan ibarət Türk ordusu qurulsun, Müsəlmanlardan təşkil edilməyən hərbi hissələr ölkədən çıxarılsın
  • 4. Yeni qurulacaq Türk Respublikası kənar təzyiq və təsirlər olmadan özünün konstitusiyasını yaratsın
  • 5. Xarici siyasət, hərbi, ticarət və maliyyə siyasəti Türk Respublikasının nəzarətində olsun.

Müsəlman bürosunun III Konfransının iştirakşıları yekdilliklə bu layihəni qəbul etməsi Moskvanı bərk narahat edir.

M.V.Frunze Daşkəndə gələrək fevralın 24-də Türkkomissiyanın iclasını və konfranslar keçirərək qərarın qəbulunu sərt tənqid edir, narahatlıqla bu barədə Leninə xəbər verir. RK(b)P MK-sı 1920-ci il martın 8-də bu qərarı ləğv edərək və aşağldakı təlimatı göndərir: “Türküstanda Moskvaya bağlı tək bir kommunist partiyası ola bilər. Məhəlli komitələr isə milli bürolar və şöbələr təşkil edə bilər. Türküstan Kommunist Partiyası bir bölgə kommunist partiyasıdır və RK(b)P MK tabedir”.

Turar Rıskılov və onunla həmfikir olan Tursun Hoca, Soltan Hoca, A.Muhittin, İ.İbrahim və b. bu təlimatın əleyhinə çıxmışlar. Problemi həll etmək üçün 1920-ci ilin mayında Turar Rıskulov, Nizamettin Hoca Bek, İvanov Moskvaya gedir. Gərgin keçən müzakirələr heç bir nəticə vermədiyini görən Moskva 1920-ci il iyulun 19-da Turar Rıskulov və məsləkdaşlarından yaxa qurtarmaq üçün Türküstan Komissiyasını və Türküstan Kommunist Partiyasını ləğv edib, yeni bir komitə yaradır.

Turar Rıskulov təkidlə Türküstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının konstitutusiyasında əsaslı dəyişikliklər edilməsini istəyir. Ondan yaxa qurtarmaq üçün 1921-ci ildə Xalq Komissarlığının milli məsələlər üzrə səlahiyyətli nümayəndəsi kimi Azərbaycana işləməyə göndərirlər. Burada da çox qalmağa imkan vermirlər. Turar Rıskulovu 1922-ci ilin əvvəllərində yenidən Moskvaya apararaq Rusiya Sovet Fedarativ Sosialist Respublikasının Xalq Komissarlar Soveti sədrinin milli məsələlər üzrə müavin təyin edirlər.

Ədalətli cəmiyyət quracaqlarına, xalqların bəra-bərhüquqlu və firavan bir dövlətdə yaşayacağına ürəkdən inanan Turar Rıskulovu 1922-ci il sentyabrın 6-da Türküstan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə sədr göndərdilər. Həmin günlərdə Türküstan-indiki Qazaxıstanın bir hissəsini, Qırğızıstan, Özbəkistan, Tacikistan, Türkmənistan dövlətlərini əhatə edirdi. Əhalinin böyük əksəriyyəti də bölgənin Rusiya tərəfindən yenidən işğal edilməsi ilə razılaşa bilmirdi. Müqavimət hərəkatına bölgənin hər yerində rast gəlmək olurdu. Sovet əsgəri birliklərinə və təşkilatlarına qəflətən basqın edərək aradan çıxan dəstələri basmaçılar adlandırırdılar. Türküstandakı bu müqavimət hərəkatı tarixə də basmaçı hərəkatı adıyla daxil olmuşdur.

Turar Rıskulovu Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı yaradılması üçün Türküstanı hazırlamağa göndərirlər. Bir ay sonra isə onu geri çağırırlar. Çünkü o eyni dilin, eyni dinin, eyni mədəniyyətin daşıyıcısı olan xalqların vahid bir dövlət halında idarə olunmasını istəyirdi. Türküstanın beş yerə bölünməsi, beş müttəfiq və bir muxtar respublika yaradılması ideyasını bəyənmirdi. Odur ki, onu pantürkizmdə ittiham edərək rəhbər vəzifədən və idarəetmədən uzaqlaşdırıb, Kommunist İnternasionalına işə göndərirlər. 1924-cü ilin aprelindən 1926-cı ilin iyununadək Kominter Şərq şöbəsinin müdir müavini işləyir və burada dünya kommunist hərəkatının liderləri arasındakı fikir ayrılıqları və qarşıdurma ilə yaxından tanış olur.

Kommunterndə çalışarkən əqidə yoldaşları saydığı, mətin inqilabçı kimi tanıdığı insanların öncədən verdikləri vədlərə əməl etmədiklərini, bütün güclərini hakimiyyətlərini möhkəmləndirməyə yönəltdiklərini və sosializm yaymaq adı altında Rusiya imperiyasının sərhədlərini bərpa etməyə çalışdıqlarını görür. Turar Rıskulov da sosialistlərin verdiyi vədlərə inanıb fikrini sərbəst ifadə edir, idarəetmədəki nöqsanları göstərərək onların aradan qaldırılmasını təklif edir.

Onun proletar diktaturası qurulmasına əngəl olacağını görürlər. Türküstanı Rusiyadan ayrmaq istəyən birisinin Türküstan Respublikasının sədri vəzifəsində olması olduqca təhlükəli idi. Rusiya bununla barışa bilmirdi. Odur ki, zəngin bir bölgəni əldən verməmək üçün tədbirlər görməyə başlayır. Turar Rıskulovun və məsləkdaşlarının əvvəlcə “Türküstanın Birliyini qorumaq!” şüarı tənqid edilməyə başlanılır. 1925-ci ildə İ. Stalin müsəlman bölgələrinin rəhbərlərinin müşavirəsini keçirir və çıxışında Turar Rıskulovu basmaçılarla eyni fikirdə olmaqda, Tatar inqilabının başçısı M.Soltanqaliyevi dəstəkləməkdə günahlandırır. Turar Rıskulovu ölkədən uzaqlaşdırıb, Kommunternin Monqolustanda səlahiyyətli nümayəndəsi vəzifəsinə göndərirlər. Əslində Monqolustanda Kommunist İnternasionallıq elə bir iş yox idi. Sovetləşmiş Rusiya sadəcə olaraq yeni adla oranı da işğal dairəsində saxlamaq istəyirdi. 1925-1926-cı illərdə Monqolustanda işləyən Turar Rıskulov çətinliklə də olsa geri qayıda bilir.

Bu dəfə onu 1926-cı ilin martında RK(b)P MK-nın Qazaxıstan üzrə mətbuat şöbəsinə müdir təyin edirlər. Turar Rıskulov yanıldığını, bolşeviklərin vədlərinə aldandığını anlayır və mübarizəsini gizli davam etdirməyi planlaşdırır. Bunun üçün də rəhbər vəzifələrdə işləyən, ziyalı, maarifpərvər türk-müsəlman xalqlarının nümayəndələri ilə görüşür, onların yaratmış olduğu gizli təşkilata yardım edir.

1926-cı ilin iyulunda Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Xalq Komissarlar Soveti sədrinə müavin təyin edilir. O, 1927-1930-cu illərdə Türkistan-Sibir Dəmiryol Çəkilişinin Yardım Komitəsinə rəhbərlik etdiyinə görə tez-tez Qazaxıstana gəlməli olur.

Turar Rıskulovun həyatı 1929-cu ildə tükdən asılı vəziyyətdə olur. Tatar komministi və dövlət xadimi M.Soltanqaliyevi pantürkzmdə suçlayıb həbs edəndə onun məsləkdaşları sırasında Turar Rıskulovun da adı çəkilir. Turar Rıskulov isə 1929-cu ildə “İzvestiya” qəzetində bir məqalə çap etdirir. Orada göstərir ki, yanlışlığa yol verib, kommunist partiyasının siyasətindən uzaqlaşıb. Bu etirafına görə, ya da hər hansı başqa səbəblərdən dolayı Turar Rıskulovu vəzifədən azad edib, həbsxanaya göndərmirlər.

Turar Rıskulov Türküstanın iqtisadi cəhətdən inkişafına diqqət yetirməklə kifayətlənmirdi. Qazax gənclərinin təhsil almalarına, rəhbər vəzifələrə irəli çəkilmələrinə də diqqət yetirirdi. O, 1928-ci ildə Almatıya növbəti gəlişində qazaxların birinci ali təhsilli mühəndisi, 1918-ci ildə qazaxlar üçün milli dövlət quran və ona müvəqqəti rəhbərlik edən, Sovet hakimiyyəti illərində Türküstan-Sibir dəmiryolunun çəkilişində müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləyən Muhammetcan Tınışpayevin oğlu İsgəndəri də Moskvaya Kinomotoqrafiya İnstitutunda oxumağa göndərir ki, ali təhsilli kino-operator olsun.

Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının 16 və 17-ci qurultaylarına nümayəndə seçilən Turar Rıskılov 1927-ci il dekabrın 2-19-da Moskvada keçirilən 16-cı qurultayda deyir ki, Rusiyadakı kəndlilər ilə Mərkəzi Asiyadakı dixanların( əkinçilərin) vəziyyətini eyniləşdirmək olmaz. Mərkəzi Asiya hələ də çar Rusiyasının kolonial rejiminin izlərini özündə daşıyır. Mərkəzi Asiyada Mosbüronun rəhbəri və Türküstanın idarəçisi olaraq o, konkret olaraq Türküstanın birliyi məsləsini ortaya qoyur. O, Türküstanın türk dilli xal-qlarının eyni millət olduğunu, tarixən bölündüyünü, ayrı düşdüyünü sübut etdi. Onu pantürkizmdə günahlandırdılar. Turar haqlı idi. Ancaq onun belə prinsipial mövqeyi pariyanın məqsədlərinə xidmət etmirdi. Turar Rıskulovun dürüstlüyünü və prinsipiallığı bir çoxlarını qıcıqlandırırdı. Turar 1937-ci il may ayınadək RSFSR Xalq Komissarları Soveti sədrinin müavini vəzifəsini yerinə yetirir. May ayının 21-də isə onu Kislavodskdəki sanatoriyada həbs edirlər. Ondan bir az əvvəl, 1937-ci il yanvarın 26-da həmin yerdə əqidə və məslək dostu professor Bəkir Çobanzadəni həbs etmişdilər.

Ağır və işgəncəli istintaq öz təsirini göstərir. Turar Rıskulov keçmiş Rusiya imperiyası ərazisindəki türk-tatar xalqlarını Sovet əsarətindən qurtarıb Vahid Türk-Tatar Dövləti qurmaq məqsədilə gizli təşkilat yaratdıqlarını, bu təşkilatın üzvləri və onların planları haqqında istintaqa geniş bilgi verir. Bu bilgilər də onun və məsləkdaşlarının güllələnməsi haqqında qərar çıxarmağa kifayət edir.

1938-ci il fevralın 10-da Turar Rıskulovu da Moskva vila-yətindəki Kaluqa şossesinin 25 kilometirliyində, DTK-nin (KQB) “Kommunarka” adlandırdığı yerdə gül-lələyirlər. Memorial fondu 1999-cu ildə “Kommunarka”da 4,5 min nəfər siyasi xadimin güllələndiyini müəyyənləşdirir. Turar Rıskulovun həbsindən sonra 26 yaşlı xanımı Əzizəni, 20 yaşıl qayını Şamili, 50 yaşlı qaynanası Arifəni də cəsusluqda suçlayıb həbsxanalara göndəririlr.

Turar Rıskulov 1956-cı ildə bəraət alır.

Turar Rıskulov güllələnsə də, istintaqa verdiyi bilgilər xalqımızın mübariz oğullarının ömür yoluna işıq saçır.

Ailəsi

Turar Rıskulov iş yerini tez-tez dəyişdiyindənmi, yoxsa nə səbəbdənsə bir neçə dəfə evlənməli olur. Onun ikinci evliliyindən, Nadejda Konistantinovna Puşkarevadan (1902-1976) olan nəvəsi Vladimir Rıskulov yazır ki, babası Turar birinci dəfə Türküstan general qubernatoru Vladimir Pavloviç Kolosovskinin qızı Tatyana ilə evlənib. Ondan Aleksandir (İsgəndər) adlı bir oğlu olub. Tatyana boşandıqdan sonra uşağı Aleksandrı (İsgəndər) anası Varvara Valeryanovnanın yanında qoyub başqa ərə gedib.

Aleksandir (İsgəndər) atası həbs ediləndə 10-cu sinifdə oxuyurmuş. Atasından xəbər tutmaq üçün Mockvadakı Lubyanki həbsxanasına gedib. KGB işçiləri onun Turar Rıskılovun oğlu olduğunu bildikdə həbs ediblər və Arxangelskdəki həbsxanalardan birinə göndəriblər. Orada vərəm xəstəliyinə tutulub. Həbsdən buraxılsa da yaşaya bilməyib. 1940-ci ildə dünyasını dəyişib. Vladimir Rıskulovun anası Maya da təqiblərdən qurtula bilməyib. İkinci Dünya Savaşından sonra həbs edilib və İ.Stalinin ölümündən sonrakı illərdə həbsdən azad edilib. Vladimir Rıskulovun Sofiya adlı bir xalası da olub. Vera İvanovna adlı qadından da Turar Rıskulovun May adlı bir qızı olub. Anası onu da atıb başqa ərə-çar generalı L.M. Mordovskiyə gedib.

1929-cu ildə Almatıya növbəti gəlişində İsgəndər Tınışpayevin vasitəsilə şəhərin ən gözəl qızlarından biri, 18 yaşlı Əzizə (06.08.1911-06.06.1988) ilə tanış olur və bir könüldən min könülə ona vurulur.

Əzizənin ailəsi şəhərin ən nüfuzlu ailələrindən sayılırdı. Atası Kazan Baytarlıq İnstitunun məzunu, milliyətcə qazax olan Tubek İsenqulov, anası isə milliyətçə tatar olan Arifə Ataulla qızı Mineyeva idi. Onlar Almatıya 1922-ci ildə gəlmişdilər. Əzizənin atası İskəndərin atası Muhammetcan Tınışpayevlə dost idi və eyni sahədə Türküstan-Sibir Dəmir-yolu Tikintisində çalışırdılar. Tubek İsenqulov Türküstan MSSR Baytarlıq İdarəsinin və Türksib Dəmir Yolu Baytarlıq İdarəsinin rəsisi işləyirdi.

Turarın Əzizə ilə tanışlığından sonra onların məktublaşması başlayır və bu yazışma 1931-ci il oktyabrın 24-də Moskvada nigahla başa çatır. 1929-cu ildə Almatıdakı Zoobaytarliq Texnikumu bitirən Əzizə baytarlıq instituna qəbul olunur. Lakin ailə qurduğuna, əri də Moskvada işlədiyinə görə təhsilini Moskvadakı Zoobaytar İnstitutunda davam et-dirir. Oranı 1935-ci ildə bitirdikdən sonra Moskva Baytarlıq Akademiyasının mikrobiologiya kafedrasında kiçik elmi işçi kimi əmək fəaliyyətinə başlayır. Turar Rıskulovun Əzizədən 1933-cü ildə Saule, 1937-ci ildə isə Ridu adlı qızı olur.

Ataları həbs edildikdən sonra minbir məşəqqətlər çəksələr də Saule ali məktəbi bitirir, biologiya elmlər doktoru elmi adı alır, Beynəlxalq İnformasiyalaşdırma Akademiyasına akade-mik seçilir, Almatada yaşayır və 2013-cü ildə dünyasını dəyişir. Ridu isə Xarici Dillər İnstitututunu bitirir, Moskvada yaşayır və 2009-cu ildə dünyasını dəyişir.

Əzizə ailə qurmamışdan əvvəl böyük qardaşı Rəşid Moskvada Aviasiya məktəbini bitirmişdi. Atası isə 1930-cu ildə dünyasını dəyişmişdi. Əzizə Turarla evləndikdən sonra anası və qardaşları Moskvaya köçür. Ailə üzvləri tez-tez teatra, konsertlerə gedir, tanınmış partiya-sovet rəhbər işçiləri, elm və mədəniyyət xadimlərilə, xüsusən də Qazaxıstandan gələn qonaqlarla birlikdə bağ evində məclislər təşkil edirlər. Birlikdə yaşayır şən və firavan günlər keçirirlər. Lakin belə gözəl günlərin ömrü çox uzun olmur.

Xatirəsi

Onun adının əbədiləşdirilməsi üçün Qazaxıstandakı Qazax İqtisad Universitetinə, bir rayona, ölkənin bir çox şəhərində küçələrə onun adı verilmiş, əsərləri çap edilmişdir.

Yaradıcılığı

  • Мусбюро РКП(б) в Туркестане. 1, 2 и 3 Туркестанские Краевые Конференции РКП. 1919—1920 гг. С введением тов. Рыскулова. — Ташкент: Комиссия по изучению истории революционного движения в Туркестане. Туркбюро истпарта ЦК КПТ — Турк.гос.изд-во, 1922.
  • Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана (Сборник главнейших статей, докладов, речей и тезисов). С предисловием автора. Часть І. 1917—1919. — Ташкент, Узгосиздат, 1925.
  • Рыскулов Т. О восстании казахов и каракиргизов в 1916 г. (К 10-летней годовщине). Основные экономические и политические причины восстания. — Кустанай, 1926.
  • Рыскулов Т. Казахстан. — М.-Л., Госиздат, 1927.
  • Восстание 1916 года в Киргизстане. Документы и материалы собранные Л. В. Лесной. Под редакцией и с предисловием Т. Р. Рыскулова. — Москва: Государственное социально-экономическое издательство, 1937. — 168 с.
  • Рыскулов Т. Р. Избранные труды. — Алма-Ата: Казахстан, 1984. — 260 с.
  • Рыскулов Т. Р. Восстание киргизов и казахов в 1916 году. — Бишкек: Учкун, 1991. — 112 с.
  • Рыскулов Т. Р. Собрание сочинение в трех томах. — Алматы: Қазақстан, 1997.

İstinadlar

  1. ↑ Рыскулов Турар Рыскулович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  2. https://ru.openlist.wiki/Рыскулов_Турар_Рыскулович_(1894)
  3. http://www.tarih.spring.kz/ru/history/collectivization/figures/ryskulov/[ölü keçid] Turar Rıskulov
  4. Устинов В. Турар Рыскулов. Алматы, Казахстан, 1996.
  5. Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттiк қызметi. Түркiстан кезеңi.- Алматы: Қазақстан, 1994. — 448 б.
  6. Əli Şamilov, 12. Türkçülüyün qurbanları.(Qazaxıstan). “Elm və təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2013, 164 səhifə., s.122-134.
  7. (PDF). 2007-06-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-17.

September 16, 2021
turar, rıskulov, dekabr, 1894, 1894, vernı, qəzası, yeddisu, vilayəti, rusiya, imperiyası, fevral, 1938, 1938, moskva, qazax, ictimai, xadimi, türküstan, muxtar, sovet, sosialist, respublikasının, səhiyyə, naziri, sədri, qazaxca, Тұрар, Рысқұловrusca, Турар, Р. Turar Riskulov 26 dekabr 1894 1894 12 26 Verni qezasi d Yeddisu vilayeti Rusiya imperiyasi 10 fevral 1938 1938 02 10 1 Moskva qazax ictimai xadimi Turkustan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin sehiyye naziri sedri 3 Turar RiskulovQazaxca Turar RyskulovRusca Turar Ryskulovich RyskulovTurkustan MSSR sedri1 avqust 1922 15 sentyabr 1924Sexsi melumatlarPartiya Sovet Ittifaqi Kommunist PartiyasiDogum tarixi 26 dekabr 1894 1894 12 26 Dogum yeri Verni qezasi d Yeddisu vilayeti Rusiya imperiyasiVefat tarixi 10 fevral 1938 1938 02 10 1 43 yasinda Vefat yeri Moskva RSFSR SSRIVefat sebebi gullelenme d 2 Defn yeri Kommunarka poliqonu d Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 2 Ailesi 3 Xatiresi 4 Yaradiciligi 5 IstinadlarHeyati RedakteTurar 1894 cu il dekabrin 26 da Semrec vilayetinin Besaqas aulunda indi bu kend Almati vila yetinin Talqar rayonuna daxildir E S Dulat tayfasindan olan Riskul Jilkaydar ulunun yeni Jilkaydar oglunun ailesinde dunyaya goz acmisdir Aulda Turar Riskululi kimin tanindigi halda rus mekteblerine getdikden sonra sened lerinde adi ve soyadi Turar Riskulov kimi yazilmaga basla misdir Belece atasinin adi Riskul cevrilib Turarin soyadi olmusdur Turarin atasi Riskul Jilkaydar ulu haqqini teleb etdiyine gore onun herekatini hokumete qarsi cixmaq kimi qiymetlendiribler 1904 cu ilde onu 10 illiye Sibire surgune gonderi rler Atasinin hebsi ve ailesinin iqtisadi veziyyetinin agirla smasi balaca Turari ruhdan salmir O esas diqqetini oxumaga yoneldir 4 Ortabab kendli ailesinin tek ovadi olan Turar Riskulovu ailesi oxuda bilir Aullarinda molla yaninda ibtidai tehsilini basa vurduqdan sonra onu 1907 ci ilde Merke qesebesindeki rus tuzem mektebine gonderirler Bu mektebin proqrami bizlerde rus tatar mektebi kimi taninan tehsil ocaqlarinin proqrami ile eyni idi Uc il burada oxuduqdan sonra Turar Riskulov indi Bistek kimi taninan Pispek seherine yollanir 1914 cu ilde Pispek seherindeki kend teserrufati mektebini bitirdikden sonra Daskend seherinde islemeye gelir 5 Daskend Muellimler Institutunda oxuyarken inqilabcilarla yaxindan tanis olur ve genclik cilginligi ile monarxiyani devirmek sosial edaleti berpa etmek isteyenlerin sirasina qosulur 1916 ci ilde car II Nikolayin olkede vergi alinaraq esgeri xidmete cagrilmayan muselmanlarin 19 43 yasli kisilerinin seferberliye alinmasi haqqinda ferman vermesi Turkustanda usyana sebeb olur Xalqi arxasinca apara bilecek adamlar pesesinden yasindan asili olmayaraq usyancilarin destelerine rehberlik edir Yeddisu Semireciye bolgesinde de usyan rehberleri sirasinda Tokas Bokin Bekbolat Esekeyev Uzak Saurikovla yanasi 22 yasli Turar Riskulovun da adi cekilir Rus esgeri birliklerinin yuzlerle insanin oldurulduyu hebs edildiyi gunlerde usyanci qruplarindan birine rehberi kimi onu da tuturlar 1917 ci ilin fevralinda Romanovlar sulalesinin hakimiyyetine son qoyulmasi A F Kerenskinin rehberliyi ile Muveqqeti Hokumet qurulmasi bu hokumetin Rusiyani fedarativ idareetme isteyi Turar Riskulovun hebsden qurtarib inqilabi mubarizeye qosulmasina serait yaradir O Merkeye donerek qirgiz qazax genclerinin inqilabi teskilatini yaradir ve Aulietideki sovetlerle elaqeye girir 1917 ci ilin sentyabrinda ise Rusiya Kommunist bolsevikler Partiyasina daxil olaraq feal siyasi mubarizeye baslayir Kokandda qurulan Turkustan Muxtariyyatina qarsi cixan Turar Riskulov Aulieti Soveti Icraiyye Komitesine sedr secilir 23 yasli hec bir heyat ve idarecilik tecrubesi olmayan bir gencin bele boyuk vezifenin ohdesinden gelmesi hec de asan olmur Olkedeki herc merclik Sovetlerin gormeli oldugu islerin deqiq mueyyenlesdirilmemesi inqilabcilar arasindaki fikir ayriligi rus esgeri birliklerinin ermenilerin silahli desteleri ile birlikde Daskendde Kokandda toretdikleri kutlevi qirginlar Turar Riskulovu ve onun kimi inqilabcilari cetin veziyyetde qoyur Butun cetinliklere baxmayaraq o hem yerli ehalinin mueyyen qisminin hem de Moskvanin diqqetini ozune ceke bilir Turar Riskilov K Puskarevin qizini almaqla ona eks cebhede doyusen Alas Orda Muxtariyyatinin bati bolgesi nazirlerinden olan D Docmuxammedovla bacanaq olur Sovetlerin Turkustan qosun quruplasmasini komandiri olarken M V Furunze Rusiya Xalq Komissarlar Sovetinin sedri V I Lenine yazir Ekser yerli kadrlar arasinda Riskulov ve Xocayev cox ferqlenirdi Onlar sadece agillari ile deyil qeyri adi xarakterleri ile de diqqet merkezinde dirler 1918 ci ilin iyul dekabri aylari yeni yaradilan Turkustan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin sehiyye naziri isleyen Turar Riskulova bolsevikler daha boyuk etimad gosterib onu Muxtar Respublika Xalq Komissarlar Soveti sedrine muavin teyin edil ler Turar Riskulov bir ve zifede mohkemlenmemis onu bu vezifeden o vezi feye gonderirler Bunun bir sebebi kadr catismazligi inqilabcilar arasinda fikir ayriligi olkeni idare edecek qanunlarin stabillesmemesi idise basqa bir sebebi de rus larin muselman xalqlarindan olan meslekdaslarina inam sizligi idi Rusiya Kommunist bolsevikler Partiyasinin Merkezi Komitesi Turkustanda ve qirgiz qazax collerinde yasayanlarin onlara inamsiz yanasdigini gorub yeni bir taktika secdiler Onlar partiyanin Muselman burosu nu yaratma gi qerara aldilar Hemin dovurde Turkustanda milliy yetinden asili olmayaraq partiyanin uzvlerinin sayinin 900 nefere yaxin oldugu qeyd edilir 1919 cu ilin may ayinda teskil edilen Muselman burosu na rehberliye Turar Riskulov Abbas Eliyev Tursun Hocayev ve b secilir Sovet rehberliyi Muselman burosu nun fealiyyetinden razi qalmasa da ona qarsi sert tedbirler de gore bilmir Sovet ordusunun komandani M V Frunzenin rehberliyinde Muselman burosu na gizli alternativ kimi dusunulmus bir Turkustan Komissiyasi Turkkomissiya qurur Bu teskilata Kuybisev Rudzutakla yanasi Turar Riskulov da daxil edilir Turkkomissiya iki meseleye xususi diqqet yetirir birincisi Turkustana qonsu olkelerdeki inqilabi herekata komek etmek ikincisi Turkustanin iktisadiyyatini yukseldib ondan Rusiyanin xeyrine istifade etmek Turkustanli ziyalilar Sovetlere qarsi aciq silahli mubarizede ugur qazana bilmeyeceklerini gorub Muselman burosu nun terkibinde saylarini artirmaga baslayirlar Kommunist Partiyasinin onlara partiya edebiyyatini milli dillere cevirmek qezet jurnal nesr etmek tebligatci kadrlar hazirlamaq ucun ayirdigi vesaiti milli meselelere xerclemeye calisirdilar Bu da Moskvani berk rahatsiz edirdi 1920 ci il yanvarin 12 18 de Muselman burosunun ucun cu ve Turkustan Kommunist Partiyasinin besinci konfranslari kecirilir Konfranslarda Turur Riskulov Milli meseleler ve milli kommunist sobeleri movzusunda bir cixis etdi T Riskilov ve terefdarlari tekli edirdiler 1 Turkustan Sovet Sosialist Rsepublikasinin adi deyisilib Turk Respublikasi adlandirlsin Cunki bele olduqda car Rusiyasi zamani Turkustan ve Col quberniyalari kimi inzibati bolgeler birleser Bu bolgelerde yasayan turk xalqlari ve muselmanlar bir merkezden idare olunarlar 2 Turkustan Kommunist Partiyasinin adi da deyisilib Turk Kommunist Partiyasi olsun 3 Muselmanlardan ibaret Turk ordusu qurulsun Muselmanlardan teskil edilmeyen herbi hisseler olkeden cixarilsin 4 Yeni qurulacaq Turk Respublikasi kenar tezyiq ve tesirler olmadan ozunun konstitusiyasini yaratsin 5 Xarici siyaset herbi ticaret ve maliyye siyaseti Turk Respublikasinin nezaretinde olsun Muselman burosunun III Konfransinin istiraksilari yekdillikle bu layiheni qebul etmesi Moskvani berk narahat edir M V Frunze Daskende gelerek fevralin 24 de Turkkomissiyanin iclasini ve konfranslar kecirerek qerarin qebulunu sert tenqid edir narahatliqla bu barede Lenine xeber verir RK b P MK si 1920 ci il martin 8 de bu qerari legv ederek ve asagldaki telimati gonderir Turkustanda Moskvaya bagli tek bir kommunist partiyasi ola biler Mehelli komiteler ise milli burolar ve sobeler teskil ede biler Turkustan Kommunist Partiyasi bir bolge kommunist partiyasidir ve RK b P MK tabedir Turar Riskilov ve onunla hemfikir olan Tursun Hoca Soltan Hoca A Muhittin I Ibrahim ve b bu telimatin eleyhine cixmislar Problemi hell etmek ucun 1920 ci ilin mayinda Turar Riskulov Nizamettin Hoca Bek Ivanov Moskvaya gedir Gergin kecen muzakireler hec bir netice vermediyini goren Moskva 1920 ci il iyulun 19 da Turar Riskulov ve meslekdaslarindan yaxa qurtarmaq ucun Turkustan Komissiyasini ve Turkustan Kommunist Partiyasini legv edib yeni bir komite yaradir Turar Riskulov tekidle Turkustan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasinin konstitutusiyasinda esasli deyisiklikler edilmesini isteyir Ondan yaxa qurtarmaq ucun 1921 ci ilde Xalq Komissarliginin milli meseleler uzre selahiyyetli numayendesi kimi Azerbaycana islemeye gonderirler Burada da cox qalmaga imkan vermirler Turar Riskulovu 1922 ci ilin evvellerinde yeniden Moskvaya apararaq Rusiya Sovet Fedarativ Sosialist Respublikasinin Xalq Komissarlar Soveti sedrinin milli meseleler uzre muavin teyin edirler Edaletli cemiyyet quracaqlarina xalqlarin bera berhuquqlu ve firavan bir dovletde yasayacagina urekden inanan Turar Riskulovu 1922 ci il sentyabrin 6 da Turkustan Merkezi Icraiyye Komitesine sedr gonderdiler Hemin gunlerde Turkustan indiki Qazaxistanin bir hissesini Qirgizistan Ozbekistan Tacikistan Turkmenistan dovletlerini ehate edirdi Ehalinin boyuk ekseriyyeti de bolgenin Rusiya terefinden yeniden isgal edilmesi ile razilasa bilmirdi Muqavimet herekatina bolgenin her yerinde rast gelmek olurdu Sovet esgeri birliklerine ve teskilatlarina qefleten basqin ederek aradan cixan desteleri basmacilar adlandirirdilar Turkustandaki bu muqavimet herekati tarixe de basmaci herekati adiyla daxil olmusdur Turar Riskulovu Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi yaradilmasi ucun Turkustani hazirlamaga gonderirler Bir ay sonra ise onu geri cagirirlar Cunku o eyni dilin eyni dinin eyni medeniyyetin dasiyicisi olan xalqlarin vahid bir dovlet halinda idare olunmasini isteyirdi Turkustanin bes yere bolunmesi bes muttefiq ve bir muxtar respublika yaradilmasi ideyasini beyenmirdi Odur ki onu panturkizmde ittiham ederek rehber vezifeden ve idareetmeden uzaqlasdirib Kommunist Internasionalina ise gonderirler 1924 cu ilin aprelinden 1926 ci ilin iyununadek Kominter Serq sobesinin mudir muavini isleyir ve burada dunya kommunist herekatinin liderleri arasindaki fikir ayriliqlari ve qarsidurma ile yaxindan tanis olur Kommunternde calisarken eqide yoldaslari saydigi metin inqilabci kimi tanidigi insanlarin onceden verdikleri vedlere emel etmediklerini butun guclerini hakimiyyetlerini mohkemlendirmeye yoneltdiklerini ve sosializm yaymaq adi altinda Rusiya imperiyasinin serhedlerini berpa etmeye calisdiqlarini gorur Turar Riskulov da sosialistlerin verdiyi vedlere inanib fikrini serbest ifade edir idareetmedeki noqsanlari gostererek onlarin aradan qaldirilmasini teklif edir Onun proletar diktaturasi qurulmasina engel olacagini gorurler Turkustani Rusiyadan ayrmaq isteyen birisinin Turkustan Respublikasinin sedri vezifesinde olmasi olduqca tehlukeli idi Rusiya bununla barisa bilmirdi Odur ki zengin bir bolgeni elden vermemek ucun tedbirler gormeye baslayir Turar Riskulovun ve meslekdaslarinin evvelce Turkustanin Birliyini qorumaq suari tenqid edilmeye baslanilir 1925 ci ilde I Stalin muselman bolgelerinin rehberlerinin musaviresini kecirir ve cixisinda Turar Riskulovu basmacilarla eyni fikirde olmaqda Tatar inqilabinin bascisi M Soltanqaliyevi desteklemekde gunahlandirir Turar Riskulovu olkeden uzaqlasdirib Kommunternin Monqolustanda selahiyyetli numayendesi vezifesine gonderirler Eslinde Monqolustanda Kommunist Internasionalliq ele bir is yox idi Sovetlesmis Rusiya sadece olaraq yeni adla orani da isgal dairesinde saxlamaq isteyirdi 1925 1926 ci illerde Monqolustanda isleyen Turar Riskulov cetinlikle de olsa geri qayida bilir Bu defe onu 1926 ci ilin martinda RK b P MK nin Qazaxistan uzre metbuat sobesine mudir teyin edirler Turar Riskulov yanildigini bolseviklerin vedlerine aldandigini anlayir ve mubarizesini gizli davam etdirmeyi planlasdirir Bunun ucun de rehber vezifelerde isleyen ziyali maarifperver turk muselman xalqlarinin numayendeleri ile gorusur onlarin yaratmis oldugu gizli teskilata yardim edir 1926 ci ilin iyulunda Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasi Xalq Komissarlar Soveti sedrine muavin teyin edilir O 1927 1930 cu illerde Turkistan Sibir Demiryol Cekilisinin Yardim Komitesine rehberlik etdiyine gore tez tez Qazaxistana gelmeli olur Turar Riskulovun heyati 1929 cu ilde tukden asili veziyyetde olur Tatar komministi ve dovlet xadimi M Soltanqaliyevi panturkzmde suclayib hebs edende onun meslekdaslari sirasinda Turar Riskulovun da adi cekilir Turar Riskulov ise 1929 cu ilde Izvestiya qezetinde bir meqale cap etdirir Orada gosterir ki yanlisliga yol verib kommunist partiyasinin siyasetinden uzaqlasib Bu etirafina gore ya da her hansi basqa sebeblerden dolayi Turar Riskulovu vezifeden azad edib hebsxanaya gondermirler Turar Riskulov Turkustanin iqtisadi cehetden inkisafina diqqet yetirmekle kifayetlenmirdi Qazax genclerinin tehsil almalarina rehber vezifelere ireli cekilmelerine de diqqet yetirirdi O 1928 ci ilde Almatiya novbeti gelisinde qazaxlarin birinci ali tehsilli muhendisi 1918 ci ilde qazaxlar ucun milli dovlet quran ve ona muveqqeti rehberlik eden Sovet hakimiyyeti illerinde Turkustan Sibir demiryolunun cekilisinde muxtelif rehber vezifelerde isleyen Muhammetcan Tinispayevin oglu Isgenderi de Moskvaya Kinomotoqrafiya Institutunda oxumaga gonderir ki ali tehsilli kino operator olsun Umumittifaq Kommunist bolsevikler Partiyasinin 16 ve 17 ci qurultaylarina numayende secilen Turar Riskilov 1927 ci il dekabrin 2 19 da Moskvada kecirilen 16 ci qurultayda deyir ki Rusiyadaki kendliler ile Merkezi Asiyadaki dixanlarin ekincilerin veziyyetini eynilesdirmek olmaz Merkezi Asiya hele de car Rusiyasinin kolonial rejiminin izlerini ozunde dasiyir Merkezi Asiyada Mosburonun rehberi ve Turkustanin idarecisi olaraq o konkret olaraq Turkustanin birliyi meslesini ortaya qoyur O Turkustanin turk dilli xal qlarinin eyni millet oldugunu tarixen bolunduyunu ayri dusduyunu subut etdi Onu panturkizmde gunahlandirdilar Turar haqli idi Ancaq onun bele prinsipial movqeyi pariyanin meqsedlerine xidmet etmirdi Turar Riskulovun durustluyunu ve prinsipialligi bir coxlarini qiciqlandirirdi Turar 1937 ci il may ayinadek RSFSR Xalq Komissarlari Soveti sedrinin muavini vezifesini yerine yetirir May ayinin 21 de ise onu Kislavodskdeki sanatoriyada hebs edirler Ondan bir az evvel 1937 ci il yanvarin 26 da hemin yerde eqide ve meslek dostu professor Bekir Cobanzadeni hebs etmisdiler Agir ve isgenceli istintaq oz tesirini gosterir Turar Riskulov kecmis Rusiya imperiyasi erazisindeki turk tatar xalqlarini Sovet esaretinden qurtarib Vahid Turk Tatar Dovleti qurmaq meqsedile gizli teskilat yaratdiqlarini bu teskilatin uzvleri ve onlarin planlari haqqinda istintaqa genis bilgi verir Bu bilgiler de onun ve meslekdaslarinin gullelenmesi haqqinda qerar cixarmaga kifayet edir 1938 ci il fevralin 10 da Turar Riskulovu da Moskva vila yetindeki Kaluqa sossesinin 25 kilometirliyinde DTK nin KQB Kommunarka adlandirdigi yerde gul leleyirler Memorial fondu 1999 cu ilde Kommunarka da 4 5 min nefer siyasi xadimin gullelendiyini mueyyenlesdirir Turar Riskulovun hebsinden sonra 26 yasli xanimi Ezizeni 20 yasil qayini Samili 50 yasli qaynanasi Arifeni de cesusluqda suclayib hebsxanalara gonderirilr 6 Turar Riskulov 1956 ci ilde beraet alir 7 Turar Riskulov gullelense de istintaqa verdiyi bilgiler xalqimizin mubariz ogullarinin omur yoluna isiq sacir Ailesi RedakteTurar Riskulov is yerini tez tez deyisdiyindenmi yoxsa ne sebebdense bir nece defe evlenmeli olur Onun ikinci evliliyinden Nadejda Konistantinovna Puskarevadan 1902 1976 olan nevesi Vladimir Riskulov yazir ki babasi Turar birinci defe Turkustan general qubernatoru Vladimir Pavlovic Kolosovskinin qizi Tatyana ile evlenib Ondan Aleksandir Isgender adli bir oglu olub Tatyana bosandiqdan sonra usagi Aleksandri Isgender anasi Varvara Valeryanovnanin yaninda qoyub basqa ere gedib Aleksandir Isgender atasi hebs edilende 10 cu sinifde oxuyurmus Atasindan xeber tutmaq ucun Mockvadaki Lubyanki hebsxanasina gedib KGB iscileri onun Turar Riskilovun oglu oldugunu bildikde hebs edibler ve Arxangelskdeki hebsxanalardan birine gonderibler Orada verem xesteliyine tutulub Hebsden buraxilsa da yasaya bilmeyib 1940 ci ilde dunyasini deyisib Vladimir Riskulovun anasi Maya da teqiblerden qurtula bilmeyib Ikinci Dunya Savasindan sonra hebs edilib ve I Stalinin olumunden sonraki illerde hebsden azad edilib Vladimir Riskulovun Sofiya adli bir xalasi da olub Vera Ivanovna adli qadindan da Turar Riskulovun May adli bir qizi olub Anasi onu da atib basqa ere car generali L M Mordovskiye gedib 1929 cu ilde Almatiya novbeti gelisinde Isgender Tinispayevin vasitesile seherin en gozel qizlarindan biri 18 yasli Ezize 06 08 1911 06 06 1988 ile tanis olur ve bir konulden min konule ona vurulur Ezizenin ailesi seherin en nufuzlu ailelerinden sayilirdi Atasi Kazan Baytarliq Institunun mezunu milliyetce qazax olan Tubek Isenqulov anasi ise milliyetce tatar olan Arife Ataulla qizi Mineyeva idi Onlar Almatiya 1922 ci ilde gelmisdiler Ezizenin atasi Iskenderin atasi Muhammetcan Tinispayevle dost idi ve eyni sahede Turkustan Sibir Demir yolu Tikintisinde calisirdilar Tubek Isenqulov Turkustan MSSR Baytarliq Idaresinin ve Turksib Demir Yolu Baytarliq Idaresinin resisi isleyirdi Turarin Ezize ile tanisligindan sonra onlarin mektublasmasi baslayir ve bu yazisma 1931 ci il oktyabrin 24 de Moskvada nigahla basa catir 1929 cu ilde Almatidaki Zoobaytarliq Texnikumu bitiren Ezize baytarliq instituna qebul olunur Lakin aile qurduguna eri de Moskvada islediyine gore tehsilini Moskvadaki Zoobaytar Institutunda davam et dirir Orani 1935 ci ilde bitirdikden sonra Moskva Baytarliq Akademiyasinin mikrobiologiya kafedrasinda kicik elmi isci kimi emek fealiyyetine baslayir Turar Riskulovun Ezizeden 1933 cu ilde Saule 1937 ci ilde ise Ridu adli qizi olur Atalari hebs edildikden sonra minbir meseqqetler cekseler de Saule ali mektebi bitirir biologiya elmler doktoru elmi adi alir Beynelxalq Informasiyalasdirma Akademiyasina akade mik secilir Almatada yasayir ve 2013 cu ilde dunyasini deyisir Ridu ise Xarici Diller Institututunu bitirir Moskvada yasayir ve 2009 cu ilde dunyasini deyisir Ezize aile qurmamisdan evvel boyuk qardasi Resid Moskvada Aviasiya mektebini bitirmisdi Atasi ise 1930 cu ilde dunyasini deyismisdi Ezize Turarla evlendikden sonra anasi ve qardaslari Moskvaya kocur Aile uzvleri tez tez teatra konsertlere gedir taninmis partiya sovet rehber iscileri elm ve medeniyyet xadimlerile xususen de Qazaxistandan gelen qonaqlarla birlikde bag evinde meclisler teskil edirler Birlikde yasayir sen ve firavan gunler kecirirler Lakin bele gozel gunlerin omru cox uzun olmur Xatiresi RedakteOnun adinin ebedilesdirilmesi ucun Qazaxistandaki Qazax Iqtisad Universitetine bir rayona olkenin bir cox seherinde kucelere onun adi verilmis eserleri cap edilmisdir Yaradiciligi RedakteMusbyuro RKP b v Turkestane 1 2 i 3 Turkestanskie Kraevye Konferencii RKP 1919 1920 gg S vvedeniem tov Ryskulova Tashkent Komissiya po izucheniyu istorii revolyucionnogo dvizheniya v Turkestane Turkbyuro istparta CK KPT Turk gos izd vo 1922 Ryskulov T Revolyuciya i korennoe naselenie Turkestana Sbornik glavnejshih statej dokladov rechej i tezisov S predisloviem avtora Chast I 1917 1919 Tashkent Uzgosizdat 1925 Ryskulov T O vosstanii kazahov i karakirgizov v 1916 g K 10 letnej godovshine Osnovnye ekonomicheskie i politicheskie prichiny vosstaniya Kustanaj 1926 Ryskulov T Kazahstan M L Gosizdat 1927 Vosstanie 1916 goda v Kirgizstane Dokumenty i materialy sobrannye L V Lesnoj Pod redakciej i s predisloviem T R Ryskulova Moskva Gosudarstvennoe socialno ekonomicheskoe izdatelstvo 1937 168 s Ryskulov T R Izbrannye trudy Alma Ata Kazahstan 1984 260 s Ryskulov T R Vosstanie kirgizov i kazahov v 1916 godu Bishkek Uchkun 1991 112 s Ryskulov T R Sobranie sochinenie v treh tomah Almaty Қazakstan 1997 Istinadlar Redakte 1 2 3 Ryskulov Turar Ryskulovich Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorova 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1969 https ru openlist wiki Ryskulov Turar Ryskulovich 1894 http www tarih spring kz ru history collectivization figures ryskulov olu kecid Turar Riskulov Ustinov V Turar Ryskulov Almaty Kazahstan 1996 Қonyratbaev O Turar Ryskulov kogamdyk sayasi zhәne memlekettik kyzmeti Tүrkistan kezeni Almaty Қazakstan 1994 448 b Eli Samilov 12 Turkculuyun qurbanlari Qazaxistan Elm ve tehsil nesriyyati Baki 2013 164 sehife s 122 134 The International Newsletter of Communist Studies PDF 2007 06 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 17 Menbe https az wikipedia org w index php title Turar Riskulov amp oldid 5788834, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.