fbpx
Wikipedia

Standart Model

September 09, 2021

Standart Model — hissəciklər fizikasına aid nəzəriyyədir. Standart Model (SM) fundamental qarşılıqlı təsir qüvvələrini və bu qüvvələrdə elementar hissəciklərin rolunu öyrənir.

Standart Modelə daxil olan elementar fermionlar və elementar bosonlar

Standart Model nəzəriyyəsinə görə Kainatdakı bütün materiya fermionlardan (kvarkların və leptonların aid olduqları hissəciklər ailəsi) yaranmışdır. Məsələn, proton iki yuxarı və bir aşağı kvarkdan ibarətdir.
Fermionlar bir birinə qarşılıqlı təsir qüvvələri vasitəsilə təsir edirlər. Məsələn, protonun ibarət olduğu kvarklar bir birilə güclü qüvvə (ingiliscə, strong force) adlanan təsirlə bağlıdırlar. Belə ki, güclü qüvvə protonu hissələrə bölünməyə qoymur.
Belə qarşılıqlı təsir qüvvələrinin sayı dörddür: elektromaqnetizm, qravitasiya, zəif nüvə qüvvəsi, güclü qüvvə. Bu qarşılıqlı təsir qüvvələri boson adlanan (fotonun da daxil olduğu hissəciklər qrupu) hissəciklərlə keçir (və ya daşınır). Məsələn, protonun hissələri arasındakı güclü qüvvə qluon adlanan boson vasitəsilə keçir.

Standart Model nəzəriyyəsi hələ ki, üç qarşılıqlı təsir qüvvəsini əhatə edir: elektromaqnetizm, zəif nüvə qüvvəsi, güclü qüvvə.

Hissəciklərin təsnifatı

Standart Model nəzəriyyəsində hissəciklər aşağıdakı kimi təsnifatlanmışdır.

Standart Model
materiya hissəcikləri
Fermionlar 		qarşılıqlı təsir qüvvələri hissəcikləri
Bosonlar
elementar fermionlar mürəkkəb fermionlar
Baryonlar 		elementar bosonlar mürəkkəb bosonlar
Mesonlar
leptonlar, kvarklar protonlar, neytronlar, hiperonlar foton, W və Z bosonlar, qluon və s. pion, kaon və s.

Elementar fermionlar və elementar bosonlar birlikdə elementar hissəciklər qrupunu təşkil edirlər.
Mürəkkəb fermionlar (baryonlar) və mürəkkəb bosonlar (mesonlar) birlikdə hadronlar qrupunu təşkil edirlər.
Məsələn, atomun nüvəsini təşkil edən proton və neytron və eləcə də onları bir birinə bağlı saxlayan pion adlı meson hadrondurlar.

Fermionlar

Fermionlar Fermi-Dirac (Dirak) statistikasına tabe olan hissəciklərdir. Elementar fermionlar leptonlar və kvarklardır. Mürəkkəb fermionlara misal kimi protonu və neytronu göstərmək olar. Bütün fermionlar kəsirlə ifadə olunan spinə malikdirlər, (1⁄2, 3⁄2,...).

Elementar fermionlar

Elementar fermionlar
Leptonlar Kvarklar
Ad Simvol Yük Spin Ad Simvol Yük Spin
Birinci nəsil
elektron e −1 1⁄2 yuxarı (up) u +2⁄3 1⁄2
elektron neytrino νe 0 1⁄2 aşağı (down) d −1⁄3 1⁄2
İkinci nəsil
myuon μ −1 1⁄2 ovsun (charm) c +2⁄3 1⁄2
myuon neytrino νμ 0 1⁄2 qəribə (strange) s −1⁄3 1⁄2
Üçüncü nəsil
tau τ −1 1⁄2 üst (top) t +2⁄3 1⁄2
tau neytrino ντ 0 1⁄2 alt (bottom) b −1⁄3 1⁄2

Bosonlar

Bosonlar Bose-Einstein (Eynşteyn) statistikasına tabe olan hissəciklərdir. Elementar bosonlarla yanaşı (məsələn, foton, qluon), mürəkkəb bosonlar da var (meson). Bütün bosonlar tam ədədli spinə malikdirlər (0, 1, 2,...)

Elementar bosonlar

Bosonlar
Ad Kütlə Yük Spin
Foton γ 0 0 1
W— 80.4 GeV/c2 -1 1
W+ 80.4 GeV/c2 1 1
Z 91.187 GeV/c2 0 1
Qluon g 0 0 1

Qarşılıqlı təsir qüvvələri

Fundamental qarşılıqlı təsir qüvvələri və onların daşıyıcıları olan bosonlar aşağıdakılardan ibarətdir:

  • Elektromaqnetizm qüvvəsinin daşıyıcısı fotondur. O kütləsiz hissəcikdir.
  • Zəif nüvə qüvvəsinin daşıyıcıları W+, W− və neytral Z bosonlarıdır. Bu bosonlar kütləyə malikdirlər.
  • Güclü nüvə qüvvəsinin daşıyıcıları qluonlardır. Səkkiz qluon məlumdur, onların hər biri kütləsizdir və yüksüzdür.
  • Qravitasiya qüvvəsini izah edəcək əsaslı kvant nəzəriyyəsi hələ yoxdur. Lakin qravitasiyanı keçirən hipotetik qraviton (ingiliscə graviton) hissəciyi haqqında nisbilik nəzəriyyəsi vasitəsilə bəzi göstəricilər hesablanmışdır. Qraviton 2 spinə malik, kütləsiz hissəcik olmalıdır.
Fundamental qarşılıqlı təsir sahələri
Qarşılıqlı təsir sahəsi Boson Spin
Qravitasiya sahəsi “Qravitonlar” (fərz edilir) 2
Zəif təsir sahəsi W+, W−, Z hissəcikləri 1
Elektromaqnetik sahə Fotonlar 1
Güclü təsir sahəsi Qluonlar 1

Qarşılıqlı təsir qüvvəsinin davranışını öyrənən ilkin nəzəriyyə kvant elektrodinamikası (KED) idi (quantum electrodynamics — QED) ki, bu nəzəriyyə elektromaqnetik təsiri yüksək dəqiqliklə araşdırırdı. Həmin nəzəriyyə zəif nüvə qüvvəsinin nəzərə alınması ilə genişləndirildi. Daha sonra isə fiziklər kvarklar arasındakı qarşılıqlı təsiri, yəni güclü nüvə təsirini öyrənmək üçün KED nəzəriyyəsi əsasında kvant xromodinamikası (KXD) nəzəriyyəsini yaratdılar (quantum chromodynamics — QCD).

1967-ci ildə Pakistanlı fizik Abdus Salamın və Amerikalı fizik Steven Weinberg-in (Vaynberq) bir birindən asılı olmadan apardıqları tədqiqatlardan aydın oldu ki, elektromaqnetik və zəif nüvə qüvvələri bir birilə sıx əlaqəlidir. A. Salam və S. Weinberg iki fundamental qüvvə arasındakı bu əlaqəni riyazi formulalarla ifadə etdilər. Onların nəzəriyyəsi 1970-ci ildə Sheldon Glashow (Qlaşou) tərəfindən ümumiləşdirildi və bununla da elektrozəif qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsi yarandı. Bu nəzəriyyənin hər üç yaradıcısı 1979-cu ildə Nobel mükafatına layiq görüldülər.

Beləliklə Standart Modelin özəyini iki nəzəriyyə - elektrozəif qarşılıqlı təsir və kvant xromodinamikası nəzəriyyələri təşkil edir.

Son dövrlərdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, dörd qüvvəni əhatə edən ümumi nəzəriyyənin yaradılması yaxın gələcəkdə baş tuta bilər.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ W.N. Cottingham, D.A.Greenwood (2007). An Introduction To The Standard Model of Particle Physics. Cambridge. ISBN 978-0-521-85249-4.
  2. ↑ J. Gribbin (1999). Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics. The Free Press. ISBN 0-684-85578-X.
  3. B. Martin (2011). Nuclear and Particle Physics: An Introduction. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-74274-7.
  4. E. Gregersen (2011). The Britannica Guide to Particle Physics. Britannica Educational Publishing. ISBN 978-1-61530-382-3.
  5. "The Nobel Prize in Physics 1979". Nobelprize.org. İstifadə tarixi: 2013-03-15.
  6. "About the Higgs Boson". European Laboratory for Particle Physics. İstifadə tarixi: 2013-03-15.

Xarici keçidlər

  • The Standard Model The Particle Adventure
  • Standart model (ing.)

September 09, 2021
standart, model, hissəciklər, fizikasına, nəzəriyyədir, fundamental, qarşılıqlı, təsir, qüvvələrini, qüvvələrdə, elementar, hissəciklərin, rolunu, öyrənir, daxil, olan, elementar, fermionlar, elementar, bosonlar, nəzəriyyəsinə, görə, kainatdakı, bütün, materiy. Standart Model hissecikler fizikasina aid nezeriyyedir Standart Model SM fundamental qarsiliqli tesir quvvelerini ve bu quvvelerde elementar hisseciklerin rolunu oyrenir Standart Modele daxil olan elementar fermionlar ve elementar bosonlar Standart Model nezeriyyesine gore Kainatdaki butun materiya fermionlardan kvarklarin ve leptonlarin aid olduqlari hissecikler ailesi yaranmisdir Meselen proton iki yuxari ve bir asagi kvarkdan ibaretdir Fermionlar bir birine qarsiliqli tesir quvveleri vasitesile tesir edirler Meselen protonun ibaret oldugu kvarklar bir birile guclu quvve ingilisce strong force adlanan tesirle baglidirlar Bele ki guclu quvve protonu hisselere bolunmeye qoymur Bele qarsiliqli tesir quvvelerinin sayi dorddur elektromaqnetizm qravitasiya zeif nuve quvvesi guclu quvve Bu qarsiliqli tesir quvveleri boson adlanan fotonun da daxil oldugu hissecikler qrupu hisseciklerle kecir ve ya dasinir Meselen protonun hisseleri arasindaki guclu quvve qluon adlanan boson vasitesile kecir Standart Model nezeriyyesi hele ki uc qarsiliqli tesir quvvesini ehate edir elektromaqnetizm zeif nuve quvvesi guclu quvve 1 Mundericat 1 Hisseciklerin tesnifati 2 Fermionlar 2 1 Elementar fermionlar 3 Bosonlar 3 1 Elementar bosonlar 4 Qarsiliqli tesir quvveleri 5 Hemcinin bax 6 Istinadlar 7 Xarici kecidlerHisseciklerin tesnifati RedakteStandart Model nezeriyyesinde hissecikler asagidaki kimi tesnifatlanmisdir Standart Model materiya hissecikleri Fermionlar qarsiliqli tesir quvveleri hissecikleri Bosonlarelementar fermionlar murekkeb fermionlar Baryonlar elementar bosonlar murekkeb bosonlar Mesonlarleptonlar kvarklar protonlar neytronlar hiperonlar foton W ve Z bosonlar qluon ve s pion kaon ve s Elementar fermionlar ve elementar bosonlar birlikde elementar hissecikler qrupunu teskil edirler Murekkeb fermionlar baryonlar ve murekkeb bosonlar mesonlar birlikde hadronlar qrupunu teskil edirler Meselen atomun nuvesini teskil eden proton ve neytron ve elece de onlari bir birine bagli saxlayan pion adli meson hadrondurlar Fermionlar RedakteFermionlar Fermi Dirac Dirak statistikasina tabe olan hisseciklerdir Elementar fermionlar leptonlar ve kvarklardir Murekkeb fermionlara misal kimi protonu ve neytronu gostermek olar Butun fermionlar kesirle ifade olunan spine malikdirler 1 2 3 2 2 Elementar fermionlar Redakte Elementar fermionlar Leptonlar KvarklarAd Simvol Yuk Spin Ad Simvol Yuk SpinBirinci nesilelektron e 1 1 2 yuxari up u 2 3 1 2elektron neytrino ne 0 1 2 asagi down d 1 3 1 2Ikinci nesilmyuon m 1 1 2 ovsun charm c 2 3 1 2myuon neytrino nm 0 1 2 qeribe strange s 1 3 1 2Ucuncu nesiltau t 1 1 2 ust top t 2 3 1 2tau neytrino nt 0 1 2 alt bottom b 1 3 1 2Bosonlar RedakteBosonlar Bose Einstein Eynsteyn statistikasina tabe olan hisseciklerdir Elementar bosonlarla yanasi meselen foton qluon murekkeb bosonlar da var meson Butun bosonlar tam ededli spine malikdirler 0 1 2 Elementar bosonlar Redakte Bosonlar Ad Kutle Yuk SpinFoton g 0 0 1W 80 4 GeV c2 1 1W 80 4 GeV c2 1 1Z 91 187 GeV c2 0 1Qluon g 0 0 1Qarsiliqli tesir quvveleri RedakteFundamental qarsiliqli tesir quvveleri ve onlarin dasiyicilari olan bosonlar asagidakilardan ibaretdir Elektromaqnetizm quvvesinin dasiyicisi fotondur O kutlesiz hissecikdir Zeif nuve quvvesinin dasiyicilari W W ve neytral Z bosonlaridir Bu bosonlar kutleye malikdirler Guclu nuve quvvesinin dasiyicilari qluonlardir Sekkiz qluon melumdur onlarin her biri kutlesizdir ve yuksuzdur 3 Qravitasiya quvvesini izah edecek esasli kvant nezeriyyesi hele yoxdur Lakin qravitasiyani keciren hipotetik qraviton ingilisce graviton hisseciyi haqqinda nisbilik nezeriyyesi vasitesile bezi gostericiler hesablanmisdir Qraviton 2 spine malik kutlesiz hissecik olmalidir 4 Fundamental qarsiliqli tesir saheleri 1 Qarsiliqli tesir sahesi Boson SpinQravitasiya sahesi Qravitonlar ferz edilir 2Zeif tesir sahesi W W Z hissecikleri 1Elektromaqnetik sahe Fotonlar 1Guclu tesir sahesi Qluonlar 1Qarsiliqli tesir quvvesinin davranisini oyrenen ilkin nezeriyye kvant elektrodinamikasi KED idi quantum electrodynamics QED ki bu nezeriyye elektromaqnetik tesiri yuksek deqiqlikle arasdirirdi Hemin nezeriyye zeif nuve quvvesinin nezere alinmasi ile genislendirildi Daha sonra ise fizikler kvarklar arasindaki qarsiliqli tesiri yeni guclu nuve tesirini oyrenmek ucun KED nezeriyyesi esasinda kvant xromodinamikasi KXD nezeriyyesini yaratdilar quantum chromodynamics QCD 2 1967 ci ilde Pakistanli fizik Abdus Salamin ve Amerikali fizik Steven Weinberg in Vaynberq bir birinden asili olmadan apardiqlari tedqiqatlardan aydin oldu ki elektromaqnetik ve zeif nuve quvveleri bir birile six elaqelidir A Salam ve S Weinberg iki fundamental quvve arasindaki bu elaqeni riyazi formulalarla ifade etdiler Onlarin nezeriyyesi 1970 ci ilde Sheldon Glashow Qlasou terefinden umumilesdirildi ve bununla da elektrozeif qarsiliqli tesir nezeriyyesi yarandi 2 Bu nezeriyyenin her uc yaradicisi 1979 cu ilde Nobel mukafatina layiq gorulduler 5 Belelikle Standart Modelin ozeyini iki nezeriyye elektrozeif qarsiliqli tesir ve kvant xromodinamikasi nezeriyyeleri teskil edir 6 Son dovrlerde aparilan tedqiqatlar gosterir ki dord quvveni ehate eden umumi nezeriyyenin yaradilmasi yaxin gelecekde bas tuta biler 2 Hemcinin bax RedakteIstinadlar Redakte 1 2 W N Cottingham D A Greenwood 2007 An Introduction To The Standard Model of Particle Physics Cambridge ISBN 978 0 521 85249 4 1 2 3 4 J Gribbin 1999 Q is for Quantum An Encyclopedia of Particle Physics The Free Press ISBN 0 684 85578 X B Martin 2011 Nuclear and Particle Physics An Introduction John Wiley amp Sons ISBN 978 0 470 74274 7 E Gregersen 2011 The Britannica Guide to Particle Physics Britannica Educational Publishing ISBN 978 1 61530 382 3 The Nobel Prize in Physics 1979 Nobelprize org Istifade tarixi 2013 03 15 About the Higgs Boson European Laboratory for Particle Physics Istifade tarixi 2013 03 15 Xarici kecidler RedakteThe Standard Model The Particle Adventure Standart model ing Menbe https az wikipedia org w index php title Standart Model amp oldid 6087252, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.