Sibir əhalisinin 9/10 hissəsini slavyan xalqları təşkil edir. Sibirin daimi qeydiyyatda olan 26 milyonluq əhalisinin 22 milyondan çoxunu ruslar, bir milyondan çoxunu isə ukraynalılar təşkil edir. Sibirin yerli xalqlarının sayı isə 1,3 milyondan artıqdır. 2009-cu il siyahıyaalınmasına görə müasir Sibirdə 40-a qədər yerli xalq yaşayır. Onların bəzilərinin məskunlaşdığı torpaqlar Avropa dövlətlərinin bir çoxunun ərazisindən böyükdür. Məsələn, Saxa Respublikasının (Yakutiya) ərazisi Fransanın ərazisindən 6 dəfə, buryatların yaşadığı ərazisi isə Böyük Britaniya torpaqlarından 1,5 dəfə böyükdür. Sibir xalqları öz saylarına görə 2 qrupa ayrılırlar: böyük və kiçik xalqlar. Buryatlar, yakutlar, tuvalılar, Sibir tatarları, xakaslar və altaylılar böyük xalqlar hesab olunurlar. Qalan xalqların hamısı Sibirin kiçik xalqları sayılırlar. Sibirin şimal-şərqində bir qrup eskimoslar (1500 nəfər) və aleutlar (500 nəfər) da yaşayır.
Xantı - (Sibirin qədim yerli xalqlarından biri) qızları
Sibir xalqlarının dil ailələri və dil qrupları
Sibir xalqları müxtəlif dil ailələri və dil qruplarına bölünürlər. Ən çox qohum dilli xalqlar Altay dil ailəsinə mənsub olan xalqlardır. Altay dil ailəsi 3 qrupa ayrılır: 1) Türk; 2) Monqol; 3) Mancur. Türk qrupu daha genişdir. Sibirdəki Altay Sayan xalqları (altaylılar 75 min) da bu qrupa daxildir. Türk qrupuna daxil olan Sibir xalqları aşağıdakılardır: tuvalılar, xakaslar, Qərbi Sibir tatarları, qaraqaslar, şorlar və dolqanlar, yakutlar. Bunların içərisində daha çox yakutlar üstünlük təşkil edir (360 min).
Sibirdəki monqol qrupu xalqlarından yalnız Baykal gölü ətrafında yaşayan buryatları (380 min) göstərmək olar. Bu baxımdan tunqus-macur qrupuna daxil olan xalqların sayı daha çoxdur. Bu qrupa tunquslar, lamutlar, nanaylar, ulçlar, negidallar, oroçlar, udegeylər, oroklar və mancurlar daxildir.
Qərbi Sibirdə bəzi xırda xalqlar da yaşayır ki, bunlar da Ural dil ailəsinə mənsubdurlar.
Sibirin bəzi xırda xalqları paleoasiyalılаr adlandırılır. Bu dil qrupuna Şimal-Şərqi Asiyanın bir çox xırda xalqları daxildir. Bunlar itelmenlər, çukçalar, koryaklar, yukagirlər və çuvanlardır.
Əsas məşğuliyyətləri
Tundra ərazisində maralçılıq geniş yayılmışdır. Buryatlar daha çox əkinçiliklə məşğul olurlar. Cənubi Altayın və Sayanın türk xalqları (xakaslar və tuvalılar), əsasən, iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Şimali Altayın türk əhalisi isə ovçuluqla məşğul olur. Əkinçilik təsərrüfatı Altaydan qərbə doğru yerləşən ərazilərdə Tomsk, İşim, Barabin və Tobol tatarları arasında yayılmışdı. Hazırda Sibir tatarları öz məişət və mədəniyyətlərinə görə qonşu ruslardan o qədər də fərqlənmirlər.
Şimalın maldar tayfaları, əsasən, yakutlardır. Rusların gəlişinə qədər onlar at və iri buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar. Atlar ən şaxtalı günlərdə belə tövlədə saxlanılmırdı. Nivxlərin, nanayların, ulçların, koryakların, itelmenlərin, selkupların və xantların təsərrüfatı oturaq balıqçı təsərrüfat idi. Balıqçılıq bütün il boyu əhalinin ehtiyacını təmin edən yeganə həyat sahəsi idi. Arktika dəniz ovçuları adlanan və Çukot yarımadası sahillərində yaşayan eskimoslar, çukçalar və aleutlar, əsasən, suiti və morj ovlayırdılar.
Etnoqrafik xüsusiyyətləri
Yakutlar balıqçılıqla da məşğul olurlar. Köçəri buryatlar və altaylılar isə əvvəllər daha çox alaçıqlarda yaşayırdılar. Altayların, buryatların, xakasların və yakutların başlıca yaşayış evi tipi altıbucaq evlər idi. Oturaq yakutlar və buryatlar isə ağac evlərdə yaşayırdılar. Primorsk əhalisi keçmişdə yalnız tüstü çıxmaq üçün bacası olan qapısız qazmalarda yaşayırdılar. Oraya nərdivanla çıxıb-düşürdülər. XIX əsrdə onlar maralçı qəbilələr sayağı yaranqalar tikməyi öyrənmişdilər. Onlar da iki qatlı xəz kisələrə bənzər paltar geyirdilər.
Cənubi Sibirin maldar əhalisinin geyimləri monqol geyimlərinə bənzəyirdi. Cənubi Altay maldarları isə uzun ətəkli kürklər geyinirdilər. Yakutların qadın bayram libası "sanqıyax" adlanan uzun ətəkli qollu xəz koftalardan ibarətdir.
Oturaq balıqçılar itlərdən nəqliyyat vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Onlar mürəkkəb qoşqu üsulu ilə xizəklərə qoşulurdu. Amur və Ob balıqçıları balıq dərisindən şalvar və xalat tikir, qış paltarlarını isə xəz dəridən tikirdilər. Ovçu və ya maralçı tayfalar Yenisey çayı ilə Oxot dənizi arasında məskunlaşmışlar. Onlar evenglər, evenlər, dolqanlar, selkunlar və ketlərin bir hissəsidir. Geyimləri "mamitsa" adlanan xəz dəridən ibarətdir və bu başdan ayağa qədər geyinilir.
Bir-birindən təcrid edilmiş vəziyyətdə yaşayan Sibir xalqları arasında nəsli qəbilə münasibətlərinin qalıqları çox güclü idi. Məsələn, yukagirlərdə belə bir qayda var idi ki, gənclər gələcək qaynatasının evində bir müddət işləyərək onun qızı ilə evlənmək hüququ qazanırdı. Evlənən gənclər elə orada da yaşayırdılar. Bu tərzdə "işləyib ödəmə əsasında nigah" çukça və koryaklarda da qeydə alınmışdır. Ərin arvad tərəfə getməsi adəti XVII əsrdə itelmenlər arasında da vardı. Lakin Sibir xalqlarının əksəriyyətində patriarxal nəsli quruluş hökm sürürdü. Məsələn, nivxlərdə nəsil ata xətti üzrə hesablanırdı. Qədim Sibir xalqları arasında quldarlıq münasibətləri də saxlanılırdı. Qul edilmiş kişilər qadın kimi ev işlərində çalışırdılar. Lakin bеşinci nəsildə qul artıq azad edilirdi.
Dinləri
Keçmişdə Sibir xalqları arasında ən çox şamanizm dini yayılmışdı. Şamanlıq XVII əsrdə buryatlar arasında buddizm ilə əvəz olunmuşdu. Buddizm tuvalılar arasında, xristianlıq xakaslar və altaylarda əsas din sayılır. Qərbi Sibir tatarları XVI əsrdə müsəlmanlığı qəbul etmişlər.
İstinadlar
Распоряжение Правительства РФ от 17.04.2006 N 536-р (ред. от 18.05.2010) «Об утверждении перечня коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации»
Распоряжение Правительства РФ от 04.02.2009 N 132-р «О Концепции устойчивого развития коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации»
Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн, Информация. Картография, 2009. — 256 с.: с илл. — ISBN 978-5-287-00607-5
Avqust 03, 2021
sibir, xalqları, sibir, əhalisinin, hissəsini, slavyan, xalqları, təşkil, edir, sibirin, daimi, qeydiyyatda, olan, milyonluq, əhalisinin, milyondan, çoxunu, ruslar, milyondan, çoxunu, isə, ukraynalılar, təşkil, edir, sibirin, yerli, xalqlarının, sayı, isə, mil. Sibir ehalisinin 9 10 hissesini slavyan xalqlari teskil edir Sibirin daimi qeydiyyatda olan 26 milyonluq ehalisinin 22 milyondan coxunu ruslar bir milyondan coxunu ise ukraynalilar teskil edir Sibirin yerli xalqlarinin sayi ise 1 3 milyondan artiqdir 1 2009 cu il siyahiyaalinmasina 2 gore muasir Sibirde 40 a qeder yerli xalq yasayir 3 Onlarin bezilerinin meskunlasdigi torpaqlar Avropa dovletlerinin bir coxunun erazisinden boyukdur Meselen Saxa Respublikasinin Yakutiya erazisi Fransanin erazisinden 6 defe buryatlarin yasadigi erazisi ise Boyuk Britaniya torpaqlarindan 1 5 defe boyukdur Sibir xalqlari oz saylarina gore 2 qrupa ayrilirlar boyuk ve kicik xalqlar Buryatlar yakutlar tuvalilar Sibir tatarlari xakaslar ve altaylilar boyuk xalqlar hesab olunurlar Qalan xalqlarin hamisi Sibirin kicik xalqlari sayilirlar Sibirin simal serqinde bir qrup eskimoslar 1500 nefer ve aleutlar 500 nefer da yasayir Xanti Sibirin qedim yerli xalqlarindan biri qizlari Mundericat 1 Sibir xalqlarinin dil aileleri ve dil qruplari 2 Esas mesguliyyetleri 3 Etnoqrafik xususiyyetleri 4 Dinleri 5 Istinadlar 6 MenbeSibir xalqlarinin dil aileleri ve dil qruplari RedakteSibir xalqlari muxtelif dil aileleri ve dil qruplarina bolunurler En cox qohum dilli xalqlar Altay dil ailesine mensub olan xalqlardir Altay dil ailesi 3 qrupa ayrilir 1 Turk 2 Monqol 3 Mancur Turk qrupu daha genisdir Sibirdeki Altay Sayan xalqlari altaylilar 75 min da bu qrupa daxildir Turk qrupuna daxil olan Sibir xalqlari asagidakilardir tuvalilar xakaslar Qerbi Sibir tatarlari qaraqaslar sorlar ve dolqanlar yakutlar Bunlarin icerisinde daha cox yakutlar ustunluk teskil edir 360 min Sibirdeki monqol qrupu xalqlarindan yalniz Baykal golu etrafinda yasayan buryatlari 380 min gostermek olar Bu baximdan tunqus macur qrupuna daxil olan xalqlarin sayi daha coxdur Bu qrupa tunquslar lamutlar nanaylar ulclar negidallar oroclar udegeyler oroklar ve mancurlar daxildir Qerbi Sibirde bezi xirda xalqlar da yasayir ki bunlar da Ural dil ailesine mensubdurlar Sibirin bezi xirda xalqlari paleoasiyalilar adlandirilir Bu dil qrupuna Simal Serqi Asiyanin bir cox xirda xalqlari daxildir Bunlar itelmenler cukcalar koryaklar yukagirler ve cuvanlardir Esas mesguliyyetleri RedakteTundra erazisinde maralciliq genis yayilmisdir Buryatlar daha cox ekincilikle mesgul olurlar Cenubi Altayin ve Sayanin turk xalqlari xakaslar ve tuvalilar esasen iri buynuzlu heyvanlar saxlayirdilar Simali Altayin turk ehalisi ise ovculuqla mesgul olur Ekincilik teserrufati Altaydan qerbe dogru yerlesen erazilerde Tomsk Isim Barabin ve Tobol tatarlari arasinda yayilmisdi Hazirda Sibir tatarlari oz meiset ve medeniyyetlerine gore qonsu ruslardan o qeder de ferqlenmirler Simalin maldar tayfalari esasen yakutlardir Ruslarin gelisine qeder onlar at ve iri buynuzlu heyvanlar saxlayirdilar Atlar en saxtali gunlerde bele tovlede saxlanilmirdi Nivxlerin nanaylarin ulclarin koryaklarin itelmenlerin selkuplarin ve xantlarin teserrufati oturaq baliqci teserrufat idi Baliqciliq butun il boyu ehalinin ehtiyacini temin eden yegane heyat sahesi idi Arktika deniz ovculari adlanan ve Cukot yarimadasi sahillerinde yasayan eskimoslar cukcalar ve aleutlar esasen suiti ve morj ovlayirdilar Etnoqrafik xususiyyetleri RedakteYakutlar baliqciliqla da mesgul olurlar Koceri buryatlar ve altaylilar ise evveller daha cox alaciqlarda yasayirdilar Altaylarin buryatlarin xakaslarin ve yakutlarin baslica yasayis evi tipi altibucaq evler idi Oturaq yakutlar ve buryatlar ise agac evlerde yasayirdilar Primorsk ehalisi kecmisde yalniz tustu cixmaq ucun bacasi olan qapisiz qazmalarda yasayirdilar Oraya nerdivanla cixib dusurduler XIX esrde onlar maralci qebileler sayagi yaranqalar tikmeyi oyrenmisdiler Onlar da iki qatli xez kiselere benzer paltar geyirdiler Cenubi Sibirin maldar ehalisinin geyimleri monqol geyimlerine benzeyirdi Cenubi Altay maldarlari ise uzun etekli kurkler geyinirdiler Yakutlarin qadin bayram libasi sanqiyax adlanan uzun etekli qollu xez koftalardan ibaretdir Oturaq baliqcilar itlerden neqliyyat vasitesi kimi istifade edirdiler Onlar murekkeb qosqu usulu ile xizeklere qosulurdu Amur ve Ob baliqcilari baliq derisinden salvar ve xalat tikir qis paltarlarini ise xez deriden tikirdiler Ovcu ve ya maralci tayfalar Yenisey cayi ile Oxot denizi arasinda meskunlasmislar Onlar evengler evenler dolqanlar selkunlar ve ketlerin bir hissesidir Geyimleri mamitsa adlanan xez deriden ibaretdir ve bu basdan ayaga qeder geyinilir Bir birinden tecrid edilmis veziyyetde yasayan Sibir xalqlari arasinda nesli qebile munasibetlerinin qaliqlari cox guclu idi Meselen yukagirlerde bele bir qayda var idi ki gencler gelecek qaynatasinin evinde bir muddet isleyerek onun qizi ile evlenmek huququ qazanirdi Evlenen gencler ele orada da yasayirdilar Bu terzde isleyib odeme esasinda nigah cukca ve koryaklarda da qeyde alinmisdir Erin arvad terefe getmesi adeti XVII esrde itelmenler arasinda da vardi Lakin Sibir xalqlarinin ekseriyyetinde patriarxal nesli qurulus hokm sururdu Meselen nivxlerde nesil ata xetti uzre hesablanirdi Qedim Sibir xalqlari arasinda quldarliq munasibetleri de saxlanilirdi Qul edilmis kisiler qadin kimi ev islerinde calisirdilar Lakin besinci nesilde qul artiq azad edilirdi Dinleri RedakteKecmisde Sibir xalqlari arasinda en cox samanizm dini yayilmisdi Samanliq XVII esrde buryatlar arasinda buddizm ile evez olunmusdu Buddizm tuvalilar arasinda xristianliq xakaslar ve altaylarda esas din sayilir Qerbi Sibir tatarlari XVI esrde muselmanligi qebul etmisler Istinadlar Redakte Rasporyazhenie Pravitelstva RF ot 17 04 2006 N 536 r red ot 18 05 2010 Ob utverzhdenii perechnya korennyh malochislennyh narodov Severa Sibiri i Dalnego Vostoka Rossijskoj Federacii Rasporyazhenie Pravitelstva RF ot 04 02 2009 N 132 r O Koncepcii ustojchivogo razvitiya korennyh malochislennyh narodov Severa Sibiri i Dalnego Vostoka Rossijskoj Federacii http illhkomisc ru wp content uploads 2014 07 demo2011 11 pdfMenbe RedakteNarody Rossii Atlas kultur i religij M Dizajn Informaciya Kartografiya 2009 256 s s ill ISBN 978 5 287 00607 5Menbe https az wikipedia org w index php title Sibir xalqlari amp oldid 4174409, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
