Qubadlı
Bu məqalə Qubadlı haqqındadır. Rayon üçün Qubadlı rayonu səhifəsinə baxın. |
Qubadlı şəhəri — Azərbaycanın Qubadlı rayonunun inzibati mərkəzi, Qubadlı şəhər inzibati ərazi dairəsində şəhər.
Qubadlı | |
---|---|
39°20′38″ şm. e. 46°34′47″ ş. u. | |
Ölkə | Azərbaycan |
Tarixi və coğrafiyası | |
Mərkəzin hündürlüyü | 477 ± 1 m |
Saat qurşağı | |
Əhalisi | |
Əhalisi |
|
Rəqəmsal identifikatorlar | |
Poçt indeksi | 3900 |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
1993-cü ilin 31 avqust tarixində Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edilmişdir.
2020-ci il 25 oktyabr tarixində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğaldan azad edildiyi prezident tərəfindən bəyan edilmişdir.
Ümumi məlumat
Qubadlı rayonu 14.03.1933-cü ildə yaradılmışdır. Rayonda 1 şəhər (Qubadlı) 93 kənd vardı. Sahəsi 802 kv/km, əhalisi 38,1 min (01.01.2010) nəfərdir. Bərgüşad çayının hər iki sahilində yerləşən Qubadlı şəhərinin əhalisi 5604 nəfərdir. 30500 nəfərlik Qubadlı əhalisi 94 kənd və bir şəhərdə məskunlaşırdı. Rayonun əhalisi əsasən kənd təsərrüfatı və heyvandarlıqla məşğul olmuşdur.
Kəndləri bunlardır: Balahəsənli, Aşağı Cibikli, Xallava, Yuxarı Cibikli, Bala Soltanlı, Qaramanlı, Padar, Başarat, Armudlu, Deşdahat, Hat, Milanlı, Çardaqlı, Əyin, Xələc, Tarovlu, Çərəli, Boyunəkər, Saldaş, Dəmirçilər, Poladlı, Dondarlı, Diləli Müskənli, Mirlər, Göyərcik, Əliquluuşağı, Fərcan, Göyyal, Hərtiz, Zor, Bəxtiyarlı, Saray, Hal, Ballıqaya, Qəzyan, Məmər, Mollalı, Həmzəli, Çaytumas, Əfəndilər, Yusifbəyli, Xanlıq, Xocahan, Qilican, Tinli, Xocik, Mərdanlı, Qaracallı, Qarağac, Qarakişilər, Qaralar, Hüseynuşağı, Kavdadıq, Qayalı, Abdalanlı, Ləpəxeyranlı, Mahmudlu, Mahruzlu, Muradxanlı, Muğanlı, Məlikəhmədli, Qundanlı, Alaqurşaq, Davudlu, Eyvazlı, Gürcülü, Qədili, Məzrə, Sarıyataq, Tatar, Qaraqoyunlu, Qiyaslı, Teymur Müskanlı, Xıdırlı, Ulaşlı, Altınca, Əbilcə, Yuxarı Xocamsaqlı, Aşağı Xocamsaqlı, Mehrili, Yuxarı Mollu, Aşağı Mollu, Mollabürhan, Zilanlı, Kürd Mahruzlu, Seləli, Novlu, İşıqlı, Həkəri, Cılfır, Seytas, Göyər Abbas, Xəndək.
Qubadlı rayonu ilə Bakı arasında olan məsafə 403 kilometrdir. Qubadlı rayonu 31 avqust 1993-cü ildə Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən işğal olunmuşdur.25 oktyabr 2020-ci ildə rəşadətli Azərbaycan ordusu Qubadlı şəhərini işğaldan azad etmişdir. Qubadlı və onun ətrafında yerləşən kəndlər hələ XVIII əsrdə Qarabağ inzibati ərazisinə daxil idi. Sonralar Zəngəzur mahalına daxil olan Qubadlı 1868-ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaranandan sonra Zəngəzurun tərkibinə daxil olmuşdur. Ermənistanın Gorus, Qafan rayonları və Zəngilan, Cəbrayıl, Laçın və Xocavənd rayonları ilə həmsərhəddir. Qubadlı şəhəri Qarabağ yaylasının cənub-şərqində, Bazar-çayın sahilində yerləşir.
Toponimi
Qubadlının qədim tarixi ilə bağlı problemlərin içərisndə "Qubadlı" toponiminin mənşəyi xüsusi maraq doğurur. Qubadlının işğalı ərəfəsində rayona çox yaxın yerdə Hacılı kəndi yaxınlığında bir qazıntı yerində Sasani şahı Qubadın (488–531) adından zərb edilmiş gümüş sikkə nümunələri (60-a qədər) tapılmışdır. Dəfinənin olduğu küpün hündürlüyü 10,5 sm. oturacağın diametri isə 6,5 sm-dir. Nümizmat M. Seyfəddinin verdiyi məlumata görə bu sikkələr 521–522 ci illərdə kəsilmişdir. Qubadlı adının mənşəyi tarixi mənbələrə əsasən I Qubadın adı ilə bağlı olsada yaşayış məskəni kimi lap qədim dövrlərə gedib çıxır. Bu mülahizə ilə bağlı t.e.a. prof. İsaq Məmmədovun bildiyi kimi Qubadlı əvvəllər Azərbaycanın şimalında mövcud olan Albaniyanın tərkibində olmuşdur. Albaniya dövlətinin sərhədləri haqqında müxtəlif konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Strabon (I əsr) bu dövlətin müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif siyasi hüdudlara malik olduğunu göstərmişdir. Görkəmli Albanşünas Dovn Albaniyanın İberiya sərhədlərindən Alazan, Kür və Araz hövzələrinə, Xəzər dənizi və Soana çayına qədərki ərazidə yerləşdiiyni göstəiri. Çox güman ki, erkən orta əsirlər dövründə indiki Qubadlı ərazisi uzun müddət Qafqaz Albaniyasının tərkibində olmuşdur. Qubadlının etnik tarixinə dair mənbələrə baxdıqda isə tədqiqatçı Ramin Əlizadənin araşdırmalarına istinadən deyə bilərik ki, Qubadlının əhalisi çox güman ki, lokal etnik qruplarla (türk tayfaları ilə) daim kontakta olan köçəri tayfaları (əsasən tərəkəmə qarışması nəticəsində formalaşmışdır. İndiyədək Qubadlının etnik tarixi haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Rayonun yerli əhalisini bəzi antropoloqlar bütün Qafqazda ən qədim yerli tip sayılan Kaspi tipinə (və ya Oğuz tipi) mənsub olduğunu söyləyirlər. Tarixi mənbələrə istinadən deyə bilərik ki, Qubadlı Sasani şahı I Qubadın dövründə ticarət məskəni kimi genişlənmiş və iri yaşayış məskəni kimi təşəkkül tapmışdır. I Qubad (488–496-531) təqribən 496-cı ildə taxtdan salındıqdan sonra eftalilərin köməyi ilə 499-cu ildə yenidən hakimiyyət başına keşmişdir. I Qubad Bizans ilə müharibələrdə (502–505/506) qalib gəlmiş, şimaldan hunların hücumlarının qarşısını almışdır. I Qubad ölkənin iqtisadiyyatını qüvvətləndirən bir sıra islahat keçirmişdir. Onun dövründə kanallar şəbəkəsi genişlənmiş, yeni şəhərlər salınmışdır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki, Qubadlı Ərəb Xilafətinin əsarəti altına düşmüş, ərəb Xilafətinin süqutundan sonra IX–X əsrlərdə Ssanilər dövlətinin, X əsrdə Sasnilər dövlətinin, XI,XII əsrlərdə Şəddadilər dövlətinin, XII–XIII əsrlərdə Atabəylər-Eldəgizlər dövlətinin, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətinin tərkibinə daxıl olmuşdur. XVI əsrdə formalaşmış Səədvilər Dövləti dövründə Azərbaycan bəylərbəyliklərə bölünmüşdür. XVIII əsrin ortalarına qədər davam edən bir inzibati bölgüyə görə mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyliyi də yaranmışdır. Bəylərbəylik mahallara, mahallar isə nahiyələrə bölünmüşdür. Qarabağ bəylərbəyliyi 17 mahala- Dəmirçi, Aslanlı, Bərgüşad, Vərənd, Sisyan, küpara, Babayurd, Talış, Kəbirli, Ciləbörd, Cavanşir, Xaçın, Xırda-para, Dirax İyirmidörd, Otuziki, Qaracovlu və Acan-Türk mahalına bölünmüşdür. Talış, Ciləbörd, Xaçın, Vəərnd, Dirax məlikliyi isə "Xəmsə" adlanırdı. Qarabağ adında inzibati-ərazi vahidi olk dəfə səfəvilər dövründə yaranmışdır. Onun ərazisi bütünlüklə Kür və Araz çayları ərazisini –Beyləqandan başlamış Borçalıya qədər (Borçalıda daxil olmaqla) böyük bir ərazini əhatə edirdi. 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın cənub hissəsi İrana, şimal hissəsi isə Rusiyaya birləşdiirldi. 1868-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə minən yeni inzibati dəyişiklik haqqında imperator fərmanına görə bakı, Tiflis və İrəvan quberniyaları hesabına yeni Yelizavetpol quberniyası yaradıldı. Şuşa qəzası, həmçinin yeni yaradılan Zəngəzur qəzası, 1883-cü ildə yaradılan Cavanşir və Cəbrayıl qəzası da bu quberniyanın tərkibinə qatıldı. Zəngəzur qəzasına Lenin inqlabından sonra Ermənistana verilmiş Sisyan, Gorus, Qafan və mehri (Meğri) rayonları və Azərbaycan Respublikasının Zəngilan, Qubadlı və Laçın rayonları daxil idi. "Zəngəzurda, Dağlıq Qarabağda yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili işlər naziri 1919-cu il yanvarın əvvəllərində hökumətə təklif etdi ki, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları Gəncə Quberniyasının tərkibindən çıxarılsın və həmin qəzalardan ibarət müvəqqəti qarabağ general-qubernatoru təşkil edilsin. 1919-cu il yanvarın 25-də Azərbaycan hökuməti həmin təkliflə razılaşdı. Şuşa, Cavanşir, Zəngəzur qəzaları Gəncə quberniyası tərkibindən çıxarılaraq onlardan mərkəzi Şuşa olmaqla Qarabağ general-qubernatorluğu təşkil olundu. Beləliklə məlum olur ki, Azərbaycan Cümhuriyyəti dövrünə qədər və Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə də Zəngəzur bütövlükdə öz dövlətinin-Azərbaycanın tərkibində olmuşdur.
Coğrafiyası
Qubadlı rayonunun təbiəti olduqca gözəldir. 1969-cu ildə burada dövlət yasaqlığı yaradılmıdır. Rayonda 13.2 min hektar meşə sahəsi vardır. Palıd bu meşələrin arxası, vələs dövləti, alma, armud, fındıq, əzgil, zoğal, yemişan…sərvəti, dağ çayları, şəlalələr, buz bulaqlar şöhrəti, qara gözlü əliklər, xınalı kəkliklər, qırqovullar, turaclar, göyərçinlər… gözəlliyi idi. Çox təəssüflər olsun ki, halhazırda əldə olunan məlumatlara əsasən Qubadlı meşələri ermənilər tərəfındən qırılaraq Ermənistana və ya xarici ölkələrə daşınır. Rayon ərazisindən iki böyük dağ çayı keçir. Həkəri-Bərgüşad. Həkəri çayı öz mənbəyini Kəlbəcərdən götürüb. Araza qovuşana kimi bir çox dağ çayları ona qovuşur. Bərgüşad çayının mənbəyi isə Ərikli dağlarından başlayır. Bərgüşad öz gücünü dağ bulaqlarından süzülüb gələn Dəli çay, Şəki çayı, Sisyan çayı, Taxtakörpü çayı, Daşlı dərə çayı, Bəxtiyarlı və Ağa çaylarından alır. Bərgüşad çayı da öz Həkəri çayı kimi Araza tökülür. Hər iki çay rayonun Qaralar kəndinin yaxınlığında birləşir. Rayonun bir hissəsi aran olsa da, əsas hissəsi dağlıqdır. Dağlıq yerlər meşə örtüyünə bürünmüşdür. Rayonun Hərtiz və Səngər dağlarındakı şəfalı bulaqları can dərmanıdır. Qubadlılar heyvandarlıqla, tütünçülüklə və taxılçılıqla məşğul olurdular. Qubadlıda hələ istifadə olunmamış böyük əqiq yatağı da var. Bundan başqa mərmər karxanası da var idi. Qubadlıda "Qubadlı yasaqlığı" deyilən dövlət yasaqlığı da var idi ki, bu ərazi Kiçik Qafqazın cənub şərqində, Qubadlı və Laçın rayonlarının ərazisində idi. Sahəsi 20 min h. idi. 1969-cu ildə cüyür, çöldonuzu, qırqovul və s. heyvanları mühafizə etmək məqsədi ilə təşkil olunmuşdur.
İqtisadiyyatı
Şəhərdə 62 idarə və müəssisə fəaliyyət göstərirdi. Burada asfalt zavodu, inkubator-quşçuluq fabriki, daş karxanası, texniki-təchizat idarəsi, tikiş fabriki, Azərbaycan "Neftqazavtomat" təcrübə zavodu və başqa istehsal xarakterli müəssisələr də var idi. Qubadlı rayonunda 21 orta, 26 səkkizillik, 15 ibtidai məktəb, bir əyaniqiyabi orta məktəb var idi. Xanlıq kəndindəki 126 №-li orta texniki peşə məktəbində hər il 300 nəfər şagird müxtəlif peşələrə yiyələnirdi. Qubadlı rayonunda 300 yerlik 4 xəstəxana və 33 səhiyyə müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi. Rayonda 111 mədəni maarif müəssisəsi, o cümlədən 60 kitabxana, 10 mədəniyyət evi, 28 klub, 6 avtoklub, 23 kino qurğusu fəaliyyət göstərirdi. 125 ticarət, 96 ictimai-iaşə, 25 məişət xidməti müəssisəsində əhaliyə xidmət göstərirdi. Rayonda 21 rabitə müəssisəsi vardı. Qubadlı qəsəbəsində 1200, Hal, Muradxanlı kəndlərinin hər birində 150, Teymur Müskanlı, Balasultanlı, Çardaxlı, Aşağı Mollu kəndlərinin hər birində 100, Qayalı kəndində 50 nömrəli ATS fəaliyyət göstərirdi. İşğaldan qabaqkı son illərdə qəsəbə və kəndlərdə onlarla yeni ictimai və yaşayış binaları tikilmiş, bağlar, xiyabanlar, meydanlar, körpülər salınmış yollar çəkilmişdir. Qəsəbədə 1176, Çəpəli, Dondarlı, Mahruzlu kəndlərinin hər birində 422, Muradxanlı kəndində 325, Balasoltanlı, Çardaxlı, Qaracallı kəndlərinin hər birində 192, Göyərçik kəndində 164 yerlik orta, Qayalı kəndində 216, Dəmirçilər, Xəndək kəndlərinin hər birində 192, QarakiĢilər, Tarovlu, Aşağı Xocasamlı kəndlərinin hər birində 164 yerlik səkkizillik, Mərdanlı, Padar, Qiyaslı, Abdalalanlı, Mərlər kəndlərində ibtidai məktəb binaları da işğaldan əvvəl istifadəyə verilmişdir. Rayon mərkəzindəki müasir tipli xəstəxana şəhərciyi, ATS, ticarət mərkəzi, univermaq, universam, bazar, mehmanxana, kitab evi, Mahruzlu kəndindəki poliklinika, Qaralar kəndindəki ambulatoriya, Xocik, işıqlı, Diləli, Müskanlı kəndlərindəki kitabxana binaları da işğaldan qabaq inşa edilmişdir. Bu müddət ərzində rayon mərkəzində 30-a qədər inzibati bina tikilib istifadəyə verilmişdir. Həmçinin işgaldan əvvəl rayon mərkəzində Əliquluşağı, Həkəri (Zəngilan rayonu) Xanlıq, Əyin, Fərcan, Mirlər, Dəmirçilər, Hərtiz, Çərəli, Muradxanlı, Qaracallı, Eyvazlı və Yuxarı Mollu ilə birləşdirən yeni asfalt və şosse yollar çəkilmiş, köhnə yollar genişləndirilmişdir. Xanlıq-Yuxarı Mollu, UlaĢlı-Mahruzlu, Qəzyan-Xocahan və başqa kənd arası yollar öz əvvəlki görkəmini büs-bütün dəyişmişdir. Qubadlı-Dondarlı, Sariyataq-Padar, Qaralar-Mahruzlu, Teymur Müskanlı-Balahəsənli, Mahmudlu-Hacılı körpüləri həsrətli sahilləri bir-birinə qovuĢdurduğu kimi, yolçulara da qol-qanad vermişdir.
Qubadlının əhalisinin əsas məşğuliyyəti sahələri əkinçilik, heyvandarlıq, baramaçılıq, xalçaçılıq və üzümçülük olmuşdur. Bunu da qeyd edək ki, Qubadlı torpağı çəltik əkini üçün Azərbaycanda analoqu olmayan münbit xüsusiyyətlərə malik iid. Qubadlıda xalçaçılığın müxtəlif sahələri də inkişaf etdirilmişdir. Hətta keçən əsrin başlanğıcında nəşr olunmuş "Qafqaz diyarının xəritəsi"ndə belə bu ərazidə yerləşənkənalərdən küstar üsulu ilə istehsal olunmuş seçimlər və digər tatar (azərbaycanlı) tipində olanparçaların, həmçinin ipəkçilk məhsullarının quru ticarət yolları vasitəsi ilə Qara dəniz və Xəzər dənizinin sahillərində yerləşən ğlkələrdə, Mərkəzi Rusiya quberniyalarına ixrac olunduğu göstərilmişdir. Lakin təəssüflə qeyd edilməlidir ki, Qarabağ tarixi etnoqrafiq zonasının bir guşəsi olan Qubadlının sənətkarlıq məədniyyəti son dövrlərlərdəki tədqiqatlarda əks olunmamışdır.
Tarixi
28 aprel 1920-ci ildə Azərbaycan Sovet İmperiyası tərəfindən işğal olundu. Həmin il hoyabrın 9-da Bakıda Stalin Naxçıvan on averilən suala cavab olaraq bildirmişdir ki: "Zəngəzur və Naxçıvan kimə məxsus olması barədə deməliyik ki, onları indiki Ermənistan hökumətinə vermək olmaz, lakin arada Sovet hakimiyyəti yaransa vermək olar. Belə də oldu. Beləliklə hoyabrın 29-da Ermənistanda Sovet hakimiyyəti elan olunması münasibətilə Azərbaycan (KKB) PMK-si noyabrın 30-da qərar qəbul etdi. Noyabrın 4-də qəbul olunmuş qərara ciddi olaraq Zəngəzurun Ermənistana verilməsi elan olundu. (Demək lazımdır ki, bu qərara baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Zəngəzurun Azərbaycan tərkibində saxlamağa çalışmışdı. Həmin istiqamətdə axırıncı cəhdlərdən biir 1921-ci iln may ayında edilmişdir. Lakin bütün bu cəhdlərə baxmayaraq Zəngəzurun böyük bir hissəsi-Sisyan, Gorus, Qafan, Mehri Ermənistana SSR-yə verildi. Bunu da qeyd edək ki, Qubadlı, Zəngilan, Laçın və Cəbrayıl qədim Şuşa qəzasına birləşdirildi. Zəngəzur Sünik knyazlığının ərazisi hüdudlarına daxil idi. 1923-cü ilin avqustunda Azərbaycan Mərkəzi İcrayyə Komitəsinin qərarı ilə Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı rayonlarının əraziləri üzrə Kürdüstan qəzası yaradılır. 1929-cu il aprel ayının 6-da VI Qurultayın qərarı ilə Kürdüstan qəzası ləğv edilir və onun yerində Kəlbəcər, Laçın və Qubadlı dairələri yaradılır. Onuda qeyd edək ki, DQMV yaradılarkən Qubadlı rayonu ərazisindən vilayətdə torpaq verilmişdir. Qubadlı rayonunun ərazisi 802 kv.km-dir. Rayonda qəhvəyi dağ meşə torpaqları, vardır. "Yazı düzü", "Gəyən", "Məzrə" və s. düzləri bol məhsullu torpaqlardır. Ümumiyyətlə rayonda 79812 hektar torpaq fondu vardır. Bundan 14956 hektar əkin, 850 hektar çoxillik bitki, 631 hektar biçənək, 17192 hektar örüş-otlaq, 534 hektar həyətyanı, 13160 hektar meşə 582 hektar bağ və üzümçülük idi. Rayon Bakıdan 387 km, ən yaxın dəmiryol stansiyası ilə "Həkəri" stansiyasından 35 kilometr məsafədədir. 1930-cu il avqust ayının 30-da Azərbaycan SSR-də rayonlaşma aparılarkən Azərbaycan Xalq Komisarları Sovetinin və Mərkəzi İcrayyə Komitəsi birgə qərarı ilə Azərbaycanda I, II, III kateqoriyalı rayonlar yaradılmışdır ki, Qubadlı I kateqoriyalı rayonlar sırasına daxil idi. Qubadlı qəsəbəsi rayonun mərkəzi olub, 1931-ci il noyabr ayınıın 24-də Mərkəzi İcrayyə Komitəsinin qərarı ilə Qubadlı rayonu Zəngilan rayonu ilə birləşdirilmiş, 1933-cü il mart ayının 14-də ayrılaraq müstəqil rayon olmuşdur. 1963-cü il yanvar ayının 4-də Qubadlı rayonu bir daha Zəngilan rayonu ilə birləşdirilib, bir ildən sonra 1964-cü il iyun ayının 17-də yenidən ayrılıb müstəqi rayon olmuşdur. XIX əsrdə Qubadlıda 220-dən artıq kənd olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində bölgədə baş verən proseslər nəticəsində bu kəndlərin bir çoxu digər kəndlərə köçürülmüşdür.
Birinci Qarabağ müharibəsi
1993-cü il Qubadlının işğalçı Ermənistan təərfindən işğalınadək 94 kəndi olmuşdur. İşğala qədər Qubadlının Ermənistan Respublikası ilə 120 km-lik sərhəd zolağı var idi. Qarabağ münaqişəsi başladığı vaxtdan Qubadlı təcavüzün , erməni terrorunun obyektinə, qaynar nöqtəsinə çevrildi. 1988-ci il fevral ayının əvvəllərindən Ermənistandan azarbaycanlılarının deportasiya edilməsinə başlandı və ilk dəhşətli qaçqın dalğası Qubadlıdan keçdi. Sisiandan, Qafandan, Gorusdan qovulan, döyülüb təhqir edilən soydaşlarımızı qubadlılar qəbul etdilər. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında yerləşən Qubadlının strateji əhəmiyyətini başa düşən təcavüzkar qüvvələr Qubadlıda terror-təxribat əməlləri törədərək Dağlıq Qarabağla onun ərazisində keçib yaratmaq, dəhliz açmaq, buradan silah-sursat daşımaq istəyirdilər. Bu işdə erməni separatçılarına sovet ordusu çox böyük kömək göstərirdi. 1989-cu ilin sentyabr ayında sovet qoşunlarının zirehli texnikalarının müşaiyəti ilə Görus istiqamətində Yazı düzü yolu ilə150–160 avtobilindən ibarət maşın karvanının Qubadli ərazisinə yaxınlaşdığı xəbər verildi. Bir saat ərzində yerli əhali ayağa qalxdı. Bütün yollar bağlandı. əliyalın adamlar maşın karvanının hərəkətini dayandırdılar. Bütün cəhdlərə- o vaxt Dağlıq Qarabağda rəhbərlik missiyasının öz üzərinə götürən A.Volskinin təziqlərinə baxmayaraq, avtomobil karvanı, rayonun ərazisinə buraxılmadı. Təəssüf ki, geri qaytarılan avtomobil karvanı bir həftə Ermənistanın Xinzirək kəndində qaldıqdan sonra Laçın-Şuşa yolu ilə Xankəndinə gedə bildi. 1989-cu il noyabr ayının 28-də N.Heydərəv adına kolxozun drektoru, Novlu kənd sakini Qaçay Ələkbərov, sürücü Telman Hümbətəliyev vəhşicəsinə qətlə yetirildilər. Novlu kənd sovetinin sədri Mehdi Mehdiyev girov aparıldı. Gorusda öldürülən Mehdinin meyidini 4 aydan sonra almaq mümkün oldu. 1990-cı ilin aprel ayında "Sovet Azərbaycanı" sovxozunun drektoru Nümayiş Mehdiyevə sui-qəsd edildi. Sərhəd zonasındakı fermadan qayıdan sovxoz direktorunun maşını terrorçülar tərəfindən atəşə tututldu. Avtomaşında olan Şirzad Həsənov ermənilər tərəfindən qətlə yetirildi. 1989-cu ilin axırları və 1990-cı ilin əvvəllərində ərazimizdə vəziyyət son dərəcə ağırlaşdı. Rayon ağsaqqallarının ziyalılarla birlikdə keçirilən yığıncağında qərara alındı ki, lazimi tədbirlər görülməsi məqsədilə yenidən respublika hökumətinə müraciət edilsin. Bu məqsədlə 1990-cı il yanvarın 6-da Bakıya nümayəndə heyəti göndərildi. Lakin aydın oldu ki, o vaxt Mərkəzi Komitənin birinci katibi işləyən Əbdülrrəhman Vəzirov vəzifə kreslosunun, öz canının hayındadır. "Vaxtı olmadığına görə" nümayəndələri nə Ə.Vəzirov, nədə Nazirlər Sovetinin sədri Ayaz Mütəllibov qəbul etti. 1989-cu ilin dekabr ayında o vaxt respublika daxili işlər nazirinin müavini işləyən V.Barannikovun göstərişi ilə Qubadlı polis şöbəsində olan 5–10 "Kalaşnikov" avtomatı götürülüb Bakıya aparıldı. 1990-cı il yanvarın 15-də isə rayonda fövqəladə vəziyyət tətbiq edildi və özünmüdafiə dəstələrinin ov tüfəngləri də yığıldı. 1991-ci il aprelin 7-də ermənilər Cibikli kəndi yaxınlığında Şahin Hüseynovu qətlə yetirmiş, yaraladıqları Qərib Nəzərovu girov aparmışdılar. Şahin qətlə yetrildiyi yerdə pusku quran erməni silahlıları meyiti götürməyə gələn kənd camaatını gülləboran etmişdi. Bu hadisələr kəndin təhlükəsizliyini təmin etməli olan sovet hərbi birləşməsini gözü qarşısında baş versə də onlar camaatın müdafiəsi üçün heç bir hərəkət etməmişdilər. Kömək üçün kənd sakinlərinin müraciətinə məhəl qoymayan hərbi birləşmənin komandiri hətta əsgərlərə atəş açmağı qadağan etmişdir. Təkcə milliyətcə ukraynalı olan əsgər Oleq Babak erməni quldurlarının vəhşiliyinə dözməyib, öz komandirlərinin əmrinə zidd olaraq camaatın müdafiəsinə gəlmişdir. Həmin döyüşdə Oleq Babak həlak olmuşdur. 1991–1993-cü illər münaqişəsinin zirehli texnikanın, aviyasiyanın və artilleriyasının tədbiqi ilə böyük müharibəyə çevrildiyi mərhələdir. Bu illər Ermənistan ərazisindən rayon mərkəzi və sərhəd yaşayış məntəqələrinin intensiv artilleriya atəşinə utulduğu, yaşayış məntəqələrinin vertolyotların, tank və digər zirehli texnikaların müşaiyyəti ilə ermənihərbi birləşmələrinin hücümuna məruz qaldığı dövrdür. Artıq müəyyən döyüş təcrübəsi qazanmış yerli döyüşçülər düşmənin basqınlarını uğurla dəff edirdilər. Rayonda özünümüdafiə dəstələrinə təcrübəli hərbiçi polkovnik Nüsrət Namazov başçılıq edirdi. Igid döyüşçü Əliyar Əliyevin özünümüdafiə dəstələrinin bazasında yaradılan hərbi briqadanın möhkəmləndirilməsi istiqamətində iş aparıldı. 1992-ci il may ayının 15-də Müdafiə Nazirinin Baş Qərargah rəisi Şahin Musayev işğal olunmuş şuşadan və Laçından çıxan hərbiçiləri və texnikanı Bakı istiqamətində apararkən rayon əhalisi ona boşalmış Laçın rayonu ilə olan 60 kilometrlik sərəhd zonasını möhkəmləndirmək xahişi ilə müraciət etmişdir. Baş Qərargah rəisi geri çəkilən qüvvələrin işğal olunmamış ərazidə mövqe tutmasını təmin etmək, Qubadlı əhalisinin təhlükəsizliyini qorumaq əvəzinə qubadlılara: "heç bir müdafiə tədbiri görülməyəcək, siz də köçün" demişdir. Nəhayət, 1992-ci ilin sentyabr –oktyabr aylarında Laçının azad edilməsi əməliyyatı keçirilirdi. Müdafiə Nazirliyinin əməliyyata rəhbərlik edən qərragahı Qubadlıda yerləşirdi. Əməliyyatın uğurla getdiyi, Laçının işğal olunmuş kəndlərinin bir-birinin ardınca sürətlə azad edildiyi bir vaxtda Əlikram Hümbətovun quldur dəstəsi özbaşına olaraq döyü.dən çıxdı. Laçın-Akara şosesi yoli ilə geri qaçan batalyon rastına gəldiyi kəndləri vahiməyə salıb "erməni qonşuları gəlir, qaçın" deyərık təxriubat aparmışdı. Əlikram Hümbətovun təxribat əməliyyatı haqqında o vaxt Baş Qərargahın rəisi işləyən Nurəddin Sadıqov telefonla müdafiə R. Qazıyevə məlumat verdikdə "Əilkram mənim əmrlərimi yerinə yetirir, onunla işiniz olmasın"- demişdir. Bu cür satqınlığın nəticəsində Laçının azad olunması əməliyyatı baş tutmadı. Yüzlərlə döyüşçümüzün, o cümlədən böyük şücaət göstərmiş və Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüş Əlyar Əliyevin, Kərəm Mirzəyevin qanı bahasına azad olunmuş torpaqlar yenidən düşmən əlinə keçdi. Təxribat və pozucu xarakteri əmirləri yerinə yetirilmədiyinə görə, briqada komandiri polkovnik Nüsrət Namazov, Rəhim Qazıyev və Surəıt Hüseynov tərəfindən Yevlax şəhərinə çağrılaraq həbs edildi. 17 gün erməni ilə birlikdə açıq havada, dəmir barmaqlıq arasında ayaqüstə saxlanıldı. Yalnız Qubadlı camaatının böyük təziqindən sonra N. Namazovu azad etdilər. 1993-cü ilin yayında bütün cəbhə boyu erməni hücumlarının miqyası genişləndi. Belə ağır vəziyyətdə isə yerli xəyanətkar qüvvələr özlərinə tab eolan hərbi birləşmələri döyüş mövqelərindən çıxartdılar. Təkcə Lənkəranda xəyanət yolu tutmuş Əlikram Hümbətovun tabeliyində olan 3000 nəfərlik canlı qüvvə və 80-dən artıq hərbi texnika torpaqlarımızın müdafiəsindən uzaqlaşırdı. Surət Hüseynov ona tab eolan əssa qüvvələri Gəncədə saxlanılmışdır. Belə şəraitdə bir-birinin ardınca Ağdam, Füzuli və Cəbrayıl rayonları işğal edildi. Bu rayonların boşalması Qubadlının faktiki olaraq müasirə vəziyyətinə saldı. Avqustun ikinci yarısında Hadrut rayonu istiqamətində strateji əhəmiyyətli Topağac hündürlüyündə hücumlar başlandı. Bu yüksəklik uğrunda qanlı döyüşlər getdi və dəfələrlə əldən-ələ keçdi. Rayonun şərq tərəfində geniş bir ərazisi müdafiəsiz qalmışdır. Həkəri çayı boyunca Zilanlı, Mahruzlu, Xanlıq kəndindən tutmuş Başarat zonasınadək yerli əhali silaha sarılanda, qüvvələr qeyri-bərabər idi. Zirehli texnikanın qarşısını 4–5 adama düşən bir avtomatla qorumaq mümkün deyildi. Cəbrayıl istiqamətinin bağlamaq üçün əlavə qüvvələr lazım idi. Lakin qubadlıların gözü yolda qalsa da, Surət Hüseynovun söz verdiyi 25 tank və digər zlrehli texnika gəlib çıxmadı. Avqust ayının 30-da erməni hərbi birləşmələri yalnız yerli mülkü əhalinin qoruduğu Gəyən zonası istiqamətində güclü hərbi texnikanın müşayəti ilə hücuma keçdi. Əsas zərbə Xanlıq istiqamətinə yönəldilmişdir. Qeyri-bərabər döyüşdə kənd sakinləri nə qədər fədakarlıqla döyüşsə də erməni tankları kəndə soxuldu. Həkəri çayı boyunca Muradxanlı, Balasoltanlı istiqamətində rayona girən erməni hərbi birləşmələri kəndləri yandırıdı, dinc əhaliyə divan tutdu. Beş il davam edən müharibə boyu verilən itkilərdən daha çox həmin gün itki verildi. Birinci Qarabağ müharibəsində 238 nəfər Qubadlı sakini şəhid oldu. Məcburi köçkün vəziyyətinə düşən əhali respublkkanın 47 .əhər və rayonuna səpələndi. İşğal nəticəsində rayona dəyən maddi zərərə milyard manatladır. Təkcə ictimai sektordan 7,3 min ton taxıl, ,6 min ton tütün, 80 ton bostan, 104 ton kartof və digər kənd təsərrüatı məhsulu, 7.160 baş mal-qara, 231 min baş qoyun-quzu ermənilərin əlinə keçdi.
İkinci Qarabağ müharibəsi
İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Qubadlı uğrunda şiddətli döyüşlər gedib. Hər iki tərəf çoxlu itki verib. Onların arasında Qubadlı rayonundan olan Milli Qəhrəman Şükür Həmidov öz doğma diyarı uğrunda gedən döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olmuşdur. Ermənistan ordusu şəhərin girəcəyində hərbi baza yaratmışdı. Ətraf yüksəkliklərdə erməni ordusu hərbi birləşmələri yerləşmişdi. 2020-ci il oktyabrın 25-də Qubadlı şəhəri işğaldan azad edildi.
Əhalisi
1989-cu il siyahıyaalınmasına əsasən şəhərdə 5.508 nəfər (2.767 nəfəri kişilər, 2.741 nəfəri qadınlar) əhali yaşayırdı. İşğal ərəfəsində Qubadlı rayonunun əhalisi 29903 nəfər idi. Əhalisi azərbaycanlılardan ibarəтdir.Rayon əhalisi 93 кənddə və rayоn mərкəzi оlan Qubadlı şəhərində məsкunlaşmışdı. Əsas əhali kəndlərdə yaşayırdı. Əhalinin orta sıxlığı 1 kvadratkilometrə 37 nəfər idi. İri yaşayış məntəqələri Qubadlı şəhəri, Xanlıq, Mahmudlu, Dondarlı, Mahruzlu kəndləridir.İşğaldan sonra hazırda rayonun əhalisi 37 251 nəfərdir(01.08.2017-ci ilə оlan мəlumat).Rayonun əhalisi respublikamızın 43 şəhər və rayonunda müvəqqəti məskunlaşmışdır. Əhalinin mütləq əksəriyyəti Sumqayıt və Bakı şəhərlərində, Abşeron rayonu ərazisindədir.Rayon əhalisinin əksəriyyəti (64 faizə qədəri) Sumqayıt ərazisində məskunlaşdığından Qubadlı rayon İcra hakimiyyəti, digər icra ctrukturları, fəaliyyəti bərpa olunan idarə, müəssisə və təşkilatlar Sumqayıt şəhərində yerləşir.
2010-cu ildə Qubadlı şəhərində 52 nəfər erməni yaşayırdı.
Tarixi abidələr
Rayonun ərazisi tarixi abidələrlə zəngindir. Kiçik ölçülü yerüstü daş abidələrin çox az bir hissəsi virtual müşahidələr nəticəsində rayonun tarix-diyarşünaslıq muzeyinə gətirilmişdir. Ümumiyyətlə rayonda tarix-diyarçünaslıq muzeyində 3000-dək nadir eksponat olmuşdur. Zəngəzur ərazisində ən qədim yaşayış məskəni Qubadlı rayonunun Balahəsənli kəndində aşkar edilmişdir. Xatırladaq ki, IV əsrə aid edilən "Sığınacaq" tipli bu yaşayış yeri Daranlar deyilən ərazidə yerləşir. Qubadlıda erkən –orta əsrlər dövrünə aid Gavur dərəsində mağara –ibadədgah, Muradxanlı kəndindəki "Qalalı" qalası (V əsr), Göyqala istemkahları, Dəmirçilər kəndində iki türbə (XIV) əsr bir məscid (XIX əsr), bir "Hacıbədəl körpüsü" , yazı düzündə "Cavanşir" türbəsi (XIV əsr), Dondarlı kəndində məscid (XIX əsr) gürcülü kəndində türbə (XVII əsr), Xocamsaxlı kəndində qalacıq, Əliquluuşağı kəndində mağara-ibadətgah bulaq və kəndin yaxınlığında "Göy qala" (V əsr), "Laləzar" körpüsü (1867), Novlu kəndi yaxınlığındakı "daş adamlar", Qaracallı kəndində "Şirəxanlar". Əliquluuşağı kəndində "Oğuz" qəbristanlığı, qala boynundakı "Üç pilləli qəbristanlıq", Yazı düzündə inşa edilmiş XIV əsrə aid "Sandıq" və "Qoç" qəbr daşları və s. bu qəbildəndir.
Mağaralar
Rayonun ərazisində qədim insanın yaşadığı onlarla mağara (kaha) mövcud olmuşdur. Aşağı Mollu kəndində doqquz, Əliquluuşağı kəndində beş, Həmzəli kəndində doqquz qədim insan məskəni olmuş kaha (mağara) bu günümüzə qədər durmaqdadır. Xanlıq, Çaytumas, Yusifbəyli, Məlikəhmədli, Məzrə və b. kəndlərdə də qədim yaşayışməskənləri vardır. "Gavur dərəsi" deyilən ərazidə IV əsrə aid mağara vardır.
Qalalar
Qala sözünü eşidəndə qeyri-iradi adamın gözü önünə sıldırım, keçilməz uca dağlar gəlir. Qala deyəndə adamın qanı coşur, ürəyinə təpər, qoluna qüvvət gəlir. Qubadlının ərazisində tarixə yoldaşlıq etmiş, mühafizə, gözətçi funksiyasını yerinə yetirmiş qalalar mövcuddur. Əliqulu uşağı kəndində Göy qala (V əsr), Muradxanlı kəndində "Qalalı" qalası, Xocamsaxlı kəndində Qala rayon işğal olunana qədər dururdu. Yeri düşmüşkən, onu da qeyd edək ki, Xocamsaxlı kəndinin qədim adı Qalacıq olub. Kənd sakinləri hələ də kəndin əski adını (Qalacıq) daha çox işlədirlər. Xocamsaxlı antrotoponimi Qalacıq toponimindən qat-qat sonralar yaranmışdır.
Türbələr
Türbələr indiki göydələnlərin yadlaşmış əcdadlarıdır. O türbələr ki, dibindən göz qıyıb başına baxanda adamın gözü qaralıb, başı fırlanıb, başından papağı düşüb, O türbələrdə məxsusi zamanın arxitekturası qorunub saxlanılıb. Akustika funksiyasını bütün incəliyi ilə yerinə yetirən türbə arxitektonikasından sonrakı dövrlərdə də kifayət qədər istifadə edilmişdir. Rayon ərazisində tarixin müxtəlif qatlarında tikilmiş türbələr öz gözəlliyi ilə həmişə diqqəti cəlb etmişdir. Balahəsənli kəndindəki "Cicimli" ocağı, Dəmirçilər kəndindəki türbə, Gürcülü kəndindəki "İmamzadə", Yazı düzü adlandırılan sahədəki Cavanşir türbəsi.
Körpülər
Rayonun ərazisindən iki bol sulu çay (bir neçə xırda çay da var) axır. Bu çaylar üzərindən körpülərin salınması zamanın və təbiətin sifarişi olubdur. Körpü — həyatın sığortası, rahatlıq və ünsiyyət vasitəsidir. Qubadlı rayonu ərazisində üç qədim körpü olub. Bunlardan ikisi (Laləzar və Hacı Bədəl körpüsü) Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfındən qeydə alınıb. Qubadlı ərazisində ən qədim körpünün Qarakişilər kəndində "Sınıq körpü" olduğu söylənilir. "Sınıq körpü"nün taleyi xalq arasında əfsanələrə bələnilibdir. Körpünün salınması barədə yaranmış əfsanədən belə ehtimal etmək olar ki, körpü "əyyamı-qədimin" abidəsi olubdur. Rəvayətə görə, bu körpünü kişi paltarı geymiş bir qız tikibdir. Körpü sonralar sınıb sıradan çıxmışdır. Digər iki körpü (Laləzar və Hacı Bədəl körpüsü) tarixin bir qədər sonrakı dönəmlərində inşa edilibdir. Maraqlı arxitekturası və qəribə taleyi olan Laləzar körpüsü 1867-ci ildə tikilibdir. Laləzar körpüsü Bərgüşad çayının üzərində altı oval, üstü düz bir formada salınıbdır. Hacı Bədəl körpüsü XIX əsrin nişanəsidir. Yaxın tarixin yaşıdı olan körpünün şəffaf bir "avtobioqrafıya"sı vardır. Bu körpünü Dəmirçilər kəndinin sayılıb-seçilən el ağsaqqallarından olmuş Hacı Bədəl adlı bir şəxs öz xərci hesabına tikdiribdir. Körpünün son dərəcə maraqlı arxitekturası vardır. Belə ki, körpü kükrəyən, yaz gələndə yerə-göyə sığmayan, hər an kükrəyib daşan dağ çayının (Ağa çayı) üstündə salınmışdır. Heç vaxt ram olunmayan, dəlisov dağ çayının üstündə salındığından körpü tağbənd formasında idi. Onun ortasında dayaqlar qoyulmamışdı. Belə etməkdə məqsəd kükrəyib daşan dağ çayının maneəsiz axını üçün idi. Hər iki körpü rayon işğal olunana qədər öz funksiyasını gərəyincə yerinə yetirirdi.
Tanınmış şəxsiyyətləri
- Mir Sədi ağa — övliya
- Bəhlul Behcət — pedaqoq, filoloq, ədəbiyyatşünas, tarixçi
- Əli Əmiraslanov — geoloq-alim, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, SSRİ EA-nın ilk azərbaycanlı müxbir üzvü (1953)
- Ağabala Abdullayev — xanəndə
- Mais Bərxudarov — Azərbaycan ordusunun general-mayoru, Dördgünlük müharibənin və Qarabağ döyüşlərinin iştirakçısı
- Süleyman Rəhimov — Azərbaycan-sovet yazıçısı, nasiri, siyasətçisi, 1938-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan SSR xalq yazıçısı (1960), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1975)
- Əliyar Əliyev - Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
İstinadlar
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi (2019). "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı" (PDF) (azərb.). stat.gov.az. 2020-04-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-16.
- İlham Əliyev (2020). "İlham Əliyevin Tviti" (azərb.). İlham Əliyev. İstifadə tarixi: 2020-10-25.
- Elbrus Şahmar, "Xanimanım Qubadlı", "Araz" Nəşriyyatı, Bakı-1998, səh.803
- İlham Əliyev Qubadlı və Laçının azad olunması əməliyyatının bəzi təfərrüatlarını açıqladı
- Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц,городских поселений и городских районов по полу
Mənbə
- Böyük Sovet Ensiklopediyası
- Mədəniyyət.- 2007.- 2 mart.- S. 4.
- Taryel Cahangir. — Qubadlı. Fotoalbom. Bakı, ĠĢıq, 1993 Elbrus ġahmar, "Xanimanım Qubadlı", "Araz" NəĢriyyatı, Bakı-1998, 803 səh 4.