Müzəffərilər (İran)

Müzəffərilər (fars. مظفریان‎) — 1314–1393-cü illərdə , Əcəm İraqında və fasilələrə Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş ərəb əsilli sülalə. Müzəffəri hakimiyyətinin banisi Mübarizəddin Məhəmməd sayılır. Onun dövründə Müzəffərilər güclənərək Yəzd, Kirman, Şiraz, İsfahan, Luristan və Fars bölgələrində hakimiyyət qurdular.

Tarixi dövlət
Müzəffərilər
fars. مظفریان‎
Mübarizəddin Məhəmməd dövründə Müzəffərilər (1353)
←  ←   → 1314 — 1393
Paytaxt	Yəzd, Şiraz, Kirman
Dil	Fars dili, Ərəb dili
Din	Sünni islam
Pul vahidi	Dinar
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya
Sülalə	Müzəffərilər
Şah
• 1314–1358	Mübarizəddin Məhəmməd (ilk)
• 1391-1393	Şah Mənsur (son)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Mübarizəddin Məhəmməddən sonra hakimiyyətə gələn Şah Şüca paytaxtı Şiraza köçürdü. Onun hakimiyyətinin ilk illərində hakimiyyətdaxili mübarizə və Cəlairilər ilə hərbi qarşıdurmalar yaşandı. Lakin rəqiblərini məğlub edərək Müzəffəri ərazilərində tam nəzarəti təmin edə bildi. Şah Şüca bir neçə dəfə Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Cəlairilər üzərinə yürüşlər təşkil etsə də, bu yürüşlər nəticəsiz oldu. XIV əsrin 80-ci illərindən etibarən Xorasanı tamamilə ələ keçirən Teymurilər Müzəffəri sərhədlərinə çatdılar. Bu dövrdə Əmir Teymur Şah Şücaya tabe olması üşün ultimatum göndərdi. Şah Şüca Teymurilərin vassallığını qəbul etdi.

1384-cü ildə Şah Şücanın ölümündən sonra Müzəffərilər arasında hakimiyyətdaxili mübarizə başladı. Sülalə üzvləri hakimiyyətdə olduqları bölgələrdə müstəqilliyə can atdılar və mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan boyun qaçırdılar. Həmçinin Şirazda hakimiyyətdə olan son Müzəffəri hökmdarı Şah Mənsur Əmir Teymura tabe olmaqdan imtina etdi. 1393-cü ildə Şah Mənsur üzərinə yürüş təşkil edən Əmir Teymur Şiraz yaxınlığında onu məğlub etdi, Şah Mənsur döyüşdə öldürüldü. Həmin il Əmir Teymurun əmri ilə sülalənin digər üzvləri də həbs edildilər və daha sonra öldürüdülər. Bununla da Müzəffəri hakimiyyəti süqut etdi.

Sülalənin mənşəyi və güclənməsi

Müzəffərilər XIV əsrdə Ərəb fəthləri dövründə Xorasanda yerləşmiş ərəb əsilli sülalədir. Lakin bəzi mənbələrdə sülalənin irani, və ya fars mənşəli olduğu da qeyd edilib. Sülalənin əsası Qiyasəddin Hacı tərəfindən qoyulmuşdur. Monqolların yürüşü dövründə, 1221–1222-ci illərdə Qiyasəddin Hacı Xorasandan Yəzdə, daha sonra isə Meyboda getdi və bir müddət sonra burada vəfat etdi. Oğulları Əbubəkir və Məhəmməd xidmətinə daxil oldular. Əbubəkir Şam və Misirdə Monqol ordusunun hərbi əməliyyatlarında iştirak etmiş və burada həlak olmuşdur. Məhəmməd isə Yəzddə öz əcəli ilə ölmüşdür. Qiyasəddin Hacının bu iki oğlundan nəvələri olmasa da, üçüncü oğlu Mənsurun 3 övladı var idi (Məhəmməd, Əli və Müzəffər). Əlinin övladı olmadığı üçün sülalə Məhəmməd və Müzəffərin soyu ilə davam etmişdir.

hərbi sahədəki uğurlarına görə Yəzd atabəyi tərəfindən Meybod və Nəduşən bölgəsinə vali təyin edildi. Yusif Şahın Elxani hökmdarı Arqun xanla münasibətlərinin pozulduğu dövrdə Yusif Şah tərəfindən çıxış etdi. Şərafəddin Müzəffər Arqun xanın ölümündən sonra Qazan xanın xidmətinə daxil oldu. O, Elxani hökmdarı tərəfindən əmiri həzara təyin edildi. Həmçinin Olcaytu xanın hakimiyyəti dövründə onun Bağdad yürüşünə qatıldı və sonrakı dövrlərdə Kirmanşah-Herat və Mərv-Əbərkuh arasındakı yolların mühafizəsinə təyin edildi. Şərafəddin Müzəffərin 1313-cü ildə ölümündən sonra onun yerinə 13 yaşlı oğlu Mübarizəddin Məhəmməd keçdi. Mübarizəddin Məhəmməd Müzəffəri hakimiyyətinin banisi sayılır.

Mübarizəddin Məhəmməd

Mübarizəddin Məhəmməd adına zərb edilmiş gümüş dinar

Elxanilərlə münasibətlər və Müzəffəri hakimiyyətinin əsasının qoyulması

Şərafəddin Müzəffərin ölümündən sonra əmlakı Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən müsadirə edildi. Bundan sonra Mübarizəddin Məhəmməd əmlakın geri alınması üçün Elxani hökmdarı Olcaytu xanın yanına getməyə qərar verdi. Mübarizəddin Məhəmməd Yəzdə yaxınlaşdıqda bölgəni yağmalamaq üçün gələn qarşılaşdı. Tərəflər arasında baş vermiş toqquşmada Nekudərilərin bir qismi öldürüldü və başları Olcaytu xana aparıldı. 1314-cü ildə Elxani hökmdarı Mübarizəddin Məhəmmədin şücaətini qiymətləndirərək atasından miras qalan mülkü ona geri verdi və onu Meybod və Yəzd ətrafındakı yolların mühafizəsinə təyin etdi.

Bu dövrdə Yəzd atabəyi ilə Elxani hökmdarı Əbu Səidin münasibətləri pozuldu. Mübarizəddin Məhəmməd Əbu Səidin icazəsi ilə Hacı Şahın üzərinə hərəkətə keçdi. Hacı Şah müqavimət göstərə bilmədi və 1318–1319-cu illərdə şəhəri tərk etdi. Beləliklə, Yəzd atabəyliyi süquta uğradı və Mübarizəddin Məhəmməd bölgəyə vali təyin edildi. Bu dövrdən etibarən Mübarizəddin Məhəmməd burada müstəqil hakimiyyət sürməyə başladı. Həmin dövrdə Mübarizəddin Məhəmməd Nekudərilərlə mübarizəyə başladı və son iki qarşılaşmada onları məğlub etdi. Nekudərilərin rəhbəri Tuman öldürüldü. Bu proseslər Elxani sarayında onun nüfuzunu qaldırdı.

Əbu Səidin 1335-ci ildə ölümündən sonra Mübarizəddin Məhəmməd Yəzddəki Elxani xəzinəsini ələ keçirdi və öz adına pul zərb etdirərək siyasi müstəqillik elan etdi.

İncularla münasibətlər, Kirmanın, Şirazın və İsfahanın ələ keçirilməsi

Elxani hakimiyyətinin süqutundan sonra onun ərazilərinin bir qismində hakimiyyət quran Həsən Çobani 1339–1340-cı illərdə əmiri Pir Həsənin komandanlığı altında İncuların tabeliyindəki Şiraza yürüş təşkil etdi. Çobani ordusu şəhəri ələ keçirsə də, əhali üsyan qaldıraraq onları şəhərdən çıxardı. Bundan sonra şəhərə ikinci yürüş üçün hazırlaşan Pir Həsən Mübarizəddin Məhəmməddən yardım istədi. İkinci yürüşdən sonra şəhərə tam nəzarəti ələ keçirən Pir Həsən Kirmanın valiliyini Mübarizəddin Məhəmmədə verdi. Şəhərin keçmiş valisi Qütbəddin Nikruzun müqavimətinə baxmayaraq bölgə tamamilə Müzəffərilərin əlinə keçdi. Həmçinin Bəm qalası, , , Nərmaşir də Müzəffərilərə tabe edildi.

Elxani hökmdarı Əbu Səid dövründə Şiraz və Fars bölgəsinə hakimlik edən İncular dövründən etibarən yarı-müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar. İncularla Müzəffərilər arasında münasibətlərin pozulmasının səbəbi Şirazın ələ keçirilməsi zamanı Mübarizəddin Məhəmmədin Pir Həsənə yardım göstərməsi idi. Bunun qarşılığında İncu hökmdarı Yəzdi mühasirəyə alsa da, daha sonra tərəflər arasında sülh imzalandı.

Lakin bu sülhü pozan Əbu İshaq 1343–1352-ci illərdə bir neçə dəfə Kirmanı ələ keçirmək üçün yürüşlər təşkil etdi. 1350-ci ildə Yəzdi yenidən mühasirəyə alsa da, böyük itki verərək geri çəkildi. 1352-ci ildə Əbu İshaqın Kirmana təşkil etdiyi növbəti yürüşdə də ağır itki verməsindən sonra, İncular üzərinə yürüş təşkil edən Mübarizəddin Məhəmməd həmin il Şirazı ələ keçirdi. 1357-ci ildə Mübarizəddin Məhəmməd İsfahanı mühasirəyə aldı. Həmin vaxt Əbu İshaq da şəhərdə idi. İncuların müqavimətini qıran Müzəffəri ordusu şəhərə daxil oldu və ələ keçirilən Əbu İshaq 12 may 1357-ci ildə edam edildi. Beləliklə, İncu hakimiyyəti süqut etdi.

Luristanın və Farsın bir hissəsinin ələ keçirilməsi

mərkəz olmaqla, Fars vilayətinin , Darab, İstəhban, və Neyriz kimi şəhərlərinin idarəsini əllərində saxlayırdılar. Şəbankarə əmiri Mübarizəddin Məhəmmədə tabelikdən imtina etməsindən sonra Mübarizəddin Məhəmməd oğlu Şah Mahmudu ordu ilə bölgəyə göndərdi. 1355–1356 Şah Mahmud İyq qalasını mühasirəyə aldı və qalanı ələ keçirdi. Məlik Ərdəşir isə şəhəri tərk etdi və beləliklə, Şəbankarə məliklərinin əraziləri Müzəffərilər tərəfindən ələ keçirildi.

Luristan atabəyi Əlvənd Müzəffəri-İncu qarşıdurmaları zamanı İncuların tərəfindən çıxış edirdi. Bu səbəbdən 1357-ci ilin yanvarında Luristana hərəkət edən Mübarizəddin Məhəmməd Əlvəndin 10 minlik hərbi qüvvəsini məğlubiyyətə uğradaraq Luristana nəzarəti ələ keçirdi.

Azərbaycana yürüş və taxtdan endirilməsi

Mübarizəddin Məhəmmədin taxtdan endirilməsi. Ehtimal ki, Şirazda tapılan Nigarıstan əlyazmasındandır

Qızıl Orda xanı Canıbəy 1357-ci ildə Azərbaycana yürüş təşkil etdi. Qızıl Orda qoşunu ciddi müqavimətə rast gəlmədən Təbrizə daxil oldu. Çobani hökmdarı Məlik Əşrəf isə tutuldu və öldürüldü. Canıbəy oğlu şəhərə vali təyin etdi və paytaxta geri döndü. Lakin bir müddət sonra Canıbəyin xəstələnməsi xəbərini alan Berdibəg, Çobanilərdən öz yerinə təyin edərək paytaxta getdi.

1359-cu ildə Cəlairi hökmdarı sultan Üveys Əxicuğu Təbrizdən çıxarsa da, əks həmlə edən Əxicuq şəhəri yenidən ələ keçirdi. Hakimiyyət boşluğundan yararlanan Mübarizəddin Məhəmməd 1359-cu ilin yazında böyük ordu ilə Azərbaycana yürüş təşkil etdi. Vərziqanda Əxicuğu məğlubiyyətə uğradan Mübarizəddin Məhəmməd həmin il Təbrizə daxil oldu. Lakin Təbrizdə çox qala bilmədi, sultan Üveysin yenidən bölgəyə hərəkətini xəbər tutduqdan sonra İsfahana geri çəkildi.

İsfahanda oğulları Şah Şüca və Şah Mahmud Mübarizəddin Məhəmmədi taxtdan saldılar. 14 avqust 1459-cu ildə hökmdarın gözünə mil çəkildi. Gözlərinə mil çəkildikdən sonra Farsdakı həbs edildi. Bir müddət sonra peşman olan Şah Şüca və Şah Mahmud Mübarizəddin Məhəmmədi yenidən Şiraza gətirərək xütbəni onun adına oxutdular və adına sikkə zərb etdirdilər. Lakin Şah Şüca Mübarizəddin Məhəmmədin tərəfdarlarının onu taxtdan salmaq istədiyi xəbərini aldıqdan sonra, onun adalmarını öldürtdürdü və özünü isə Tabər qalasında həbs etdirdi. Qaladakı şərait səbəbindən xəstlənən Mübarizəddin Məhəmməd daha sonra Bəm qalasına aparılsa da sağalmadı və burada təxmini 1363-cü ilin dekabrı-1364-cü ilin yanvar aylarında vəfat etdi. Meyboddakı dəfn edildi.

Cəlaləddin Şah Şüca

1359-cu ildən etibarən Müzəffəri taxtına oturan Şah Şüca 26 il hakimiyyətdə olmuşdur. O, taxta çıxdıqdan sonra Şirazı paytaxt elan etdi. Qardaşı Şah Mahmudu İsfahan və Əbərkuh valisi, digər qardaşı isə Kirman valisi təyin etdi.

Cəlairilərlə münasibətlər

Şah Mahmudun üsyanı və sultan Üveyslə Cəlayırla qarşıdurma

Şah Şücanın vergi məmurları Əbərkuhdan vergi toplamaq istədikdə Şah Mahmud bunu qəbul etmədi və Şah Şücaya qarşı üsyan etdi. Şah Şücanın adını sikkələrdən və xütbədən çıxararaq müstəqilliyini elan etdi. Bundan sonra Şah Şüca 1362–1363-cü illərdə böyük qoşunla İsfahana doğru hərəkət etdi. Şah Şüca qardaşı ilə müharibədə qəti nəticə əldə edə bilmədi və qardaşlar arasında sülh imzalandı.

Şah Şüca ilə qardaşı Şah Mahmud arasında döyüş. Xandəmirin əsərindən. Səfəvi dövrünə aid əlyazma, 1592-ci il

Lakin sülhə əməl etməyən Şah Mahmud Cəlairi hökmdarı sultan Üveysə müraciət etdi və ona kömək göstərəcəyi təqdirdə Müzəffəri dövlətini onun vassalı kimi idarə edəcəyini bildirdi. Bu gözlənilməz təklifi qəbul edən Cəlairi hökmdarı 1363–1364-cü illərdə İsfahana böyük ordu göndərdi. İsfahana çatan Cəlairi ordusu burada 1 ay qalaraq hazırlıqları tamamladı. Bu dövrdə Şah Mahmudun qalib gələcəyini bilən ətrafdakı Müzəffəri əmirləri də Şah Mahmuda qatıldılar. 1364-cü ildə iki ordu Şirazın şimal-şərqində Səri-Cahan adlı yerdə qarşılaşdı. Döyüşdə tərəflərdən heç biri nəticə əldə edə bilmədilər və Şah Şüca Şiraza çəkildi. Onu təqib edən Şah Mahmudun qüvvələri ardınca şəhəri mühasirəyə aldılar. Lakin müqavimət göstərə bilməyəcəyin başa düşən Şah Şüca Şirazı tərk edərək Əbərkuha, oradan da Kirmana çəkildi. Şah Mahmud isə özünü hökmdar elan edərək taxta oturdu.

Bu tarixdən etibarən Müzəffəri ərazilərinin böyük qismi faktiki olaraq Cəlairilər tərəfindən idarə edilirdi və Cəlairilərin vergi məmurları bölgədən vergi toplayırdılar. Şah Mahmud isə əyalət valisi mövqeyində idi. Bu proses təxmini iki il davam etdi. Ardınca bu vəziyyətdən narazı olan Müzəffəri əyanları yenidən Şah Şüca ətrafında birləşməyə başladılar. Kirmandan Şiraza hərəkət edən Şah Şüca 1366-cı ilin iyulunda Şiraz yaxınlığında Şah Mahmudu və Cəlairi qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı və yenidən bölgədə hakimiyyətini təsis etdi. Şah Mahmud İsfahana çəkildi. Şah Şüca 1366–1367-ci illərdə İsfahanı ələ keçirmək üçün yeni yürüş təşkil etdi. Şah Mahmudun sülh təklif edib onun hakimiyyətini qəbul edəcəyini bildirməsindən sonra tərəflər arasında sülh imzalandı. Beləliklə, İsfahanda Şah Şüca adına sikkə zərb edildi və xütbə oxundu.

1368–1369-cu illərdə Şah Şüca sultan Üveysə elçi göndərərək onun bacısı ilə evlənmək istədiyini bildirdi. Bundan xəbər tutan Şah Mahmud da eyni addımı atdı. Şah Mahmud sultan Üveysə evlilik nəticəsində yenidən Cəlairi hakimiyyətini qəbul edəcəyini və məqsədinin sultan Üveysin köməkliyi ilə Fars, Kirman, Yəzd və Əbərkuh ərazilərinin ələ keçirmək olduğunu, bu əraziləri Cəlairilərin vassalı kimi idarə etmək olduğunu bildirdi. Həmçinin bu əraziləri gələcəkdə Cəlairi xatunundan olan şəhzadəyə verəcəyini qeyd etdi. Bunun qarşılığında sultan Üveys Şah Mahmudla razılaşdı. 1369–1370-ci illərdə bacısını böyük təntənə və çoxsaylı Cəlairi qüvvəsi ilə İsfahana göndərdi. Beləliklə, Şah Mahmud Cəlairi şəhzadəsi ilə evlənməsi nəticəsində İsfahan yenidən Müzəffəri hakimiyyətindən ayrıldı və Şah Mahmud tərəfindən müstəqil idarə edilməyə başladı.

Cəlairi sultanı Hüseyn və Əhmədlə münasibətlər, Azərbayacana yürüş

1374-cü ildə sultan Üveys, 1376-cı ildə Şah Mahmud vəfat etdi. Bundan sonra İsfahana hərəkət edən Şah Şüca şəhəri nəzarətə götürdü və Təbrizə hücum üçün hazırlıqlara başladı. Şiraz, Kirman və İsfahandan topladığı 12 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə 1375–1376-cı illərdə Təbrizə yürüş təşkil etdi. Qəzvini ələ keçirən Müzəffəri ordusu Sultaniyəyə doğru irəlilədi. Lakin şəhərə toxunmadan Təbrizə doğru hərəkət etdi. Ucan yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Cəlairi sultanı Hüseyni məğlub edən Şah Şüca Təbrizə daxil oldu. Sultan Hüseyn isə Bağdada çəkildi.

Şah Şüca vaxt itirmədən Azərbaycana tam nəzarət əldə etmək üçün Aran, Qarabağ, Muğan və Naxçıvana hərbi qüvvə göndərdi və bölgənin böyük qisminə nəzarəti ələ keçirdi. Lakin bir müddət sonra Azərbaycanda Müzəffəri hakimiyyətinə qarşı üsyanların başlaması və sultan Hüseynin Bağdaddan ordu ilə geri dönməsi səbəbindən Şah Şüca Şiraza geri çəkildi. Nəticədə 1376-cı ildə daxil olduğu Təbrizdə sadəcə 4 ay hakimiyyətdə ola bildi.

Daha sonra tərəflər sülhə razılaşdılar və sultan Hüseynin bacısı Şah Şücanın oğlu evləndirildi.

Lakin sülhə əməl etməyən Şah Şüca sultan Hüseynin qardaşı Şeyx Əlinin Bağdadda üsyan qaldırmasından istifadə edərək 1381–1382-ci illərdə Fars, Əcəm İraqı və Luristandan topladığı qüvvə ilə Sultaniyəni nəzarətə götürmək üçün hərəkətə başladı. Sultaniyə yaxınlığında baş vermiş qarşıdurmalarda Müzəffərilər üstünlük qazana bilmədilər, Şah Şüca yaralandı. Nəticədə tərəflər yenidən sülhə razılaşdılar və Şah Şüca Şiraza geri döndü.

1382-ci ildə Əhməd Cəlayır, qardaşı sultan Hüseyni öldürərək Cəlairi hakimiyyətini ələ keçirdi. Lakin onun sultanlığını qəbul etməyən qardaşları Şeyx Əli və Bəyazid üsyan etdilər. Beləliklə, Cəlairilər sultanlığında daxili qarşıdurmalar başladı. Sultaniyədə sultan Əhmədə qarşı mübarizə aparan və Bəyazid Şah Şücadan kömək istədilər. Bu vaxt İsfahanda olan Şah Şüca bu təklifi qəbul edərək böyük ordu ilə bölgəyə doğru hərəkət etdi. Yolda Adil ağa və Bəyazidlə birləşdilər və Həmədana doğru hərəkət etdilər. Bundan xəbər tutan sultan Əhməd Şah Şücaya müraciət edərək, Bəyazid haqqında istənilən qərarına hömət edəcəyini, lakin Adil ağanı özündən uzaqlaşdırmalı olduğunu bildirdi. Həmçinin sultan Əhməd bildirdi ki, Sultaniyəni qardaşı Bəyazidin tabeliyinə verəcək. Bu yolla Sultaniyəni ələ keçirə biləcəyini düşünən Şah Şüca Adil ağanı özündən uzaqlaşdırdı və 1383-cü ildə Sultaniyə Bəyazidə verildi. Lakin Şah Şücanın Sultaniyəyə göndərdiyi Müzəffəri əmirləri qalaya buraxılmadılar. Sadəcə ərzaqla təmin olundular və şəhər ətrafında gözləməyə başladılar. Bu proses bir neçə ay davam etdiyi üçün əmirlər burada dayanmadılar və Müzəffəri ərazilərinə geri qayıtdılar. Bəyazid tək qaldığı üçün tezliklə sultan Əhməd Sultaniyəyə hərəkət etdi və şəhəri nəzarətə götürdü.

Allah-taala məni sizlərin, zalım hakimlərin və vicdansız hökmdarların üzərinə göndərdi. Mənə qarşı çıxanlara qarşı məni ucaltdı, müxaliflərimə və düşmənlərimə qarşı mənə kömək etdi. Gördün və eşitdin. Əgər itaət kəmərini bağlasan mükafatını görərsən, əks halda mənim gəlişimin məhv, aclıq və vəba olduğunu biləsən. Bütün bunların məsuliyyəti sənin üzərindədir və sən cavab verəcəksən.

Əmir Teymurun Şah Şücaya məktubundan.

Teymurilərlə münasibətlər

XIV əsrin 80-ci illərində Əmir Teymur Xorasanı tamamilə nəzarətə götürdü. Beləliklə, Teymurilər Müzəffərilərin sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Bu dövrdə Əmir Teymur Şah Şücaya müraciət edərək tabe olmasını, hədiyyələr və xidmətkarlar göndərməsini tələb etdi. Bu tələbi qəbul etməkdən başqa yolu olmayan Şah Şüca əmirlərindən Ömər Şahı hədiyyələrlə göndərərək, dostluğunu və tabeliyini bildirdi.

Bu dövrdə xəstələnən Şah Şüca ölümündən əvvəl vəsiyyətində Şirazı oğlu Zeynalabidinə, Kirmanı qardaşı , Yəzdi qardaşı oğlu Yəhyaya və İsfahanı digər qardaşı oğlu Mənsura verdi. Xəstəliyi ağırlaşdıqdan sonra öləcəyindən əmin olan Şah Şüca sultan Əhmədə və Əmir Teymura məktub yazaraq uşaqlarını onlara əmanət etdi və 1384-cü ildə vəfat etdi. Həmçinin vəsiyyətinin həyata keçirilməsini Əmir Teymura həvalə etdi və vəsiyyətnaməni şahidlərin hüzurunda dəri üzərində yazdıraraq Əmir Teymura göndərdi.

Müzəffərilərin süqutu

Şah Mənsur. Hafiz Şirazinin "Divan"ından. Əsərin surəti 1796-cı ildə Molla Məhəmməd Qasim Həmədani tərəfindən köçürülmüşdür

Şah Şücanın ölümündən sonra Müzəffəri ərazilərində siyasi çəkişmələr başladı. Vəsiyyətində qeyd etdiyi və təyin etdiyi hakimlərin çoxu müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar və öz maliyyə sistemlərini qurdular. Mücahiddin Zeynalabidinin əvvəlcə Əmir Teymura tabelik bildirirərək görüşünə getsə də, daha sonra vassalıqdan imtina etdi və Əmir Teymurun elçilərini həbs etdirdi. Bundan sonra 1387-ci ildə İsfahana hərəkət edən Əmir Teymur şəhəri ələ keçirdi. Əmir Teymurun uzaqlaşmasından sonra şəhər əhalisi üsyan qaldıraraq Teymuri ordusunu şəhərdən qovdu. Bu səbəbdən geri dönən Əmir Teymur şəhərdə böyük qətliam törətdi. İsfahandan Şiraza hərəkət edən Əmir Teymur Zeynalabidini buradan uzaqlaşdıraraq yerinə Şah Yəhyanı təyin etdi. Zeynalabidin isə Şüstərə, əmisi oğlu Şah Mənsurun yanına getdi. Orada Şah Mənsur tərəfindən həbs edildi. Daha sonra həbsdən qaçaraq Şah Mənsura qarşı mübarizəyə başladı. Lakin məğlub edildi və gözlərinə mil çəkildi.

Bu dövrdə qoşun toplayan Şah Mənsur Şah Yəhya üzərinə hərəkət etdi. Şah Yəhya Yəzdə çəkildi və Şiraz Şah Mənsur tərəfindən ələ keçirildi. Daha sonra Şah Mənsur Əbərkuhu da Şah Yəhyadan aldı.

1392-ci ildə Əmir Teymur Qərbi İrana başladı. Az sayda qüvvə işə Şirazda müdafiə olunan Şah Mənsur məğlub edildi və 29 mart 1393-cü ildə öldürüldü. Şiraz ələ keçirilidi və Əmir Teymur şəhərə vali təyin etdi. Həmçinin Kirman hakimi İmaddədin Əhməd və Yəzd hakimi Şah Yəhya Əmir Teymurun istəyin uyğun olaraq onun hüzuruna gəlib itaət bildirdilər. Teymuri hökmdarı tərəfindən Müzəffərilər dövründə təyin edilmiş vergiləri aradan qaldırıldı.

1393-cü ildə əhalinin və din alimlərinin Müzəffəri hakimiyyətindən narazılıq etməsini əsas gətirən Əmir Teymur Müzzəffəri sülaləsinin nümayəndələrinin həbs edilməsi haqqında əmr verdi. Həbs edilən əksər sülalə nümayəndələrinin edamından sonra Müzəffəri hakimiyyəti tamamilə süqut etdi.

Mədəniyyət

Memarlıq

• Nəduşən qalası, Yəzd
• Kəmaliyyə mədrəsəsi
• Müzəfərri karvansarayı
• Yəzd bazarı

Mübarizəddin Məhəmməd dövründə Müzəffərilərin ilk paytaxtı olan Yəzdin qala divarları möhkəmləndirildi. Qalaya yeddi çıxış qapısı əlavə edildi, yeni bürclər inşa etdirildi. Həmçinin Yəzddə hamam, bazar, mədrəsə və saraylar inşa etdirdi. Mübarizəddin Məhəmmədin əmiri Yəzddə "" mədrəsəsi tikdirdi. Mədrəsə və tərkibində olan məscid, xidmət otağı və qonaq evi isti su ilə təmin edildi. Mübarizəddin Məhəmmədin dövlət adamlarından Xacə Bürhanəddin tərəfindən Yəzddə yeraltı kanallar çəkdirildi. Həmçinin Mübarizəddin Məhəmmədin qızları Xanzadə xatun və Məhdumzadə xatun Türkanabadda yeraltı kanallar inşa etdirdilər. tərəfindən Yəzddə ""ni, xanəgah və hamam tikdirdi.

Müzəffəri dövründə inşa edilən məscidələrin özünə xas özəllikləri var idi. Ən önəmli xüsusiyyətlərdən biri də eninə silindirik qübbələri dəstəkləyən böyük eninə tağların istifadəsidir. Bu məscidlərə Yəzddə Şah Yəhya tərəfindən 1383–1384-cü illərdə inşa etdirilmiş "", İsfahandakı "Cümə məscidi", 1349-cu ildə istifadəyə verilmiş Kirmandakı "", İmadəddin Əhməd tərəfindən Kirmanda 1390-cı ildə inşa etdirilmiş ""dir.

Mübarizəddin Məhəmməd dövründə tikilmiş "" Müzəffəri dövrünün dövrümüzə qədər gəlib çıxmış ən önəmli memarlıq nümunələrindən biridir. Əvvəllər Yəzd qalasının xaricində, Mehriz qapısı yaxınlığında inşa edilmiş bazar sonralar qalanın tərkibinə daxil edildi.

İncəsənət

Rəsm və miniatür

• "Kəlilə və Dimnə" (1390)
• "Şahnamə" (1371)

Müzəffərilər dövründə Şiraz və ətrafında rəsm sənəti inkişaf etmişdir. Bu bölgədə rəsm sənəti Müzəffərilərdən əvvəl də mövcud olsa da, Müzəffərilər dövrünün əsərlərində tamamilə fərqli üslübdan istifadə olunmuşdur. XIV əsrin sonlarında Müzəffərilərdə mürəkkəb məkan kompozisiyalarını özündə birləşdirən yeni, nəfis bir rəngkarlıq üslubu yarandı. Həmçinin bu dövrdə bölgədəki ən önəmli rəsm məktəblərindən biri Müzəffərilərə aid idi.

1353-cü ildə Müzəffərilərin Şirazı İnculardan almasından sonra İncu üslublu Şiraz miniatür sənəti tamamilə süqut etdi və onu yeni və fərqli üslübda Müzəffəri miniatür sənəti əvəz etdi. Müzəffərilər dövrünə aid Şiraz üslubunda miniatürlərin səhifədə əhatə etdiyi sahə kiçildi, beləliklə kiçilən ölçülərə paralel olaraq insan fiqurları da kiçilib daha da zərifləşdi. Detalların daha incə işləmə ilə əks olunduğu bir təsvir anlayışı meydana çıxdı. İnsan fiqurlarında üzlər uzun və dolğun, oval şəkildə, bədənlər isə incə belli, zərif qollu və zərif ayaqlı idi. Cəlairi miniatür illüstrasiyaları ilə başlayan poetik təbiət anlayışı Müzəffəri miniatürlərində də öz əksini tapmışdır. Hal-hazırda Müzəffəri dövrünə aid 3 əsas miniatür əsəri mövcuddur. Bunlardan ikisi Firdovsinin "Şahnamə"si, biri isə "Kəlilə və Dimnə"dir. "Şahnamələ"rdən biri İstanbulda, Topqapı muzeyində, digəri Qahirədə saxlanılır. "Kəlilə və Dimmə" isə Parisdə, saxlanılır.

Elm və ədəbiyyat

Müzəffəri dövründə sarayda və saraydan kənarda , , , Əbdülqədir Marağayi, , Salman Savəci, , , , , Lütfullah Təbrizi, Übeyd Zəkani, alimlər və şairlər fəaliyyət göstərmişdir.

İmadi Fəqih bir çox dini əsərlərin müəllifi olmuş, "" və "" əsərlərini Şah Şücaya, "" əsərini isə Mübarizəddin Məhəmmədə həsr etmişdir. Mənsur ibn Məhəmməd "" adlı anatomik əsərini Müzəffərilərin Fars bölgəsindəki son nümayəndələrindən olan Mücahiddin Zeynalabidinə ithaf etmişdir. Həmçinin Məhəmməd ibn Yəhya coğrafiya ilə bağlı "" adlı əsərini Mübarizəddin Məhəmmədə həsr etmişdir. Hacuyi Kirmani "" və ""ni Mübarizəddin Məhəmmədə həsr etmişdir. Ərəb və farsca şeirləri yazan Şah Şüca İncu saray şairi Hafiz Şirazini sarayına dəvət etmiş və şair ömrünün son illərini Müzəffəri sarayında keçirmişdir. Müzəffəri dövründən bəhs edən ""nin müəllifləri arasında , və kimi alimlər yer alıb.

Qeydlər

1. Və ya Əlaəddin
2. Yəni yüzlərin komandanı, yüzbaşı
3. Sarı Adil və ya Əmir Adil

İstinadlar

1. Samet Alıç, 2022. səh. 130
2. Rıza Kurtuluş, 2020. səh. 417-418
3. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 54
4. Edward G. Browne, 1920. səh. 166
5. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 48
6. Numista. "1 AR Dinar - Muhammad ibn al-Muzaffar". en.numista.com (ingilis). İstifadə tarixi: 10 fev 2025.
7. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 423
8. Bülent Yılmaz, 2002. səh. 134-135
9. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 46
10. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 48-59
11. Beatrice Forbes Manz, 2007. səh. 155
12. Zetterstéen K.V., 2020
13. Samet Alıç, 2022. səh. 129
14. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 35
15. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 35-36
16. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 39
17. Samet Alıç, 2022. səh. 130-131
18. Samet Alıç, 2022. səh. 131
19. Samet Alıç, 2022. səh. 132
20. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 42
21. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 43
22. Samet Alıç, 2022. səh. 133
23. Samet Alıç, 2022. səh. 133-134
24. Azərbaycan Tarixi, III cild, 2007. səh. 26
25. Fatih Korkmaz, 2017. səh. 14
26. Azərbaycan Tarixi, III cild, 2007. səh. 29
27. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 421
28. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 422
29. Samet Alıç, 2022. səh. 135
30. Bülent Yılmaz, 2002. səh. 132
31. Bülent Yılmaz, 2002. səh. 133
32. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 427
33. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 428-429
34. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 45-46
35. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 430-431
36. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 431
37. Azərbaycan Tarixi, III cild, 2007. səh. 30
38. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 433
39. Fatih Korkmaz, 2017. səh. 20
40. Şaban Cem Tüysüz, 2021. səh. 435
41. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 47
42. Samet Alıç, 2022. səh. 136-137
43. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 65-68
44. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 62-63
45. Mehlika Üstündağ, 2016. səh. 69-94

Ədəbiyyat

• Rıza Kurtuluş, MUZAFFERÎLER (türk), XXXI cild, TDV İslâm Ansiklopedisi, 2020
• Şaban Cem Tüysüz, MUZAFFERÎLER TARİHİNDE ŞAH ŞÜCA (1358-1384) (türk), sayı 67, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2021
• Samet Alıç, MUZAFFERÎLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI VE MÜBARİZÜDDİN MUHAMMED DÖNEMİNDE MUZAFFERİLER (H 718 - H 765) (türk), Cilt:12, Sayı: 1, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Mart 2022
• Bülent Yılmaz. Celayirliler Kabile-Devlet (PDF). Ərzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Tarih Anabilim Dalı Enstitüsü. 2002.
• Mehlika Üstündağ. ORTA ÇAĞ İRAN TARİHİNDE YEREL BİR HANEDAN: MUZAFFERİLER. Samsun: ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI. 2016.
• Zetterstéen K.V., CITEREFZetterstéen_K.V.2020 Muẓaffarids (#bad_url) // Encyclopaedia of Islam First Edition Online, 2020, doi:10.1163/2214-871X_ei1_SIM_4963
• Beatrice Forbes Manz. Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge University Press. 2007. ISBN .
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu (məsul redaktor: Oqtay Əfəndiyev). Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər) (PDF). Bakı: Elm. 2007. ISBN . 07.10.2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
• Fatih Korkmaz. Sultan Ahmed Celayir dönemi ve Celayirli – Timurlu ilişkileri. Ərzurum: T.C. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı. 2017. 07.10.2024 tarixində arxivləşdirilib.
• Edward G. Browne. A History of Persian Literature under Tartar Dominion (AD 1265-1502). Cambridge at the University Press. 1920. ISBN .

Xarici keçidlər

• Encyclopædia Iranica. "MOZAFFARIDS". iranicaonline.org (ingilis). Patrick Wing. 2014. İstifadə tarixi: 10 fev 2025.
• Vikianbarda Müzəffərilər ilə əlaqəli mediafayllar var.