fbpx
Wikipedia

Montrö boğazlar konvensiyası

Avqust 05, 2021

Montrö boğazlar konvensiyası yaxud İstanbul boğazlarının statusu haqqında Montrö konvensiyası və ya 1936-cı il Montrö konvensiyası — Türkiyənin Qara dənizlə Aralıq dənizini birləşdirən Bosfor və Dardanel boğazları üzərindəki suverenliyini qaytaran İsveçrənin Montrö şəhərində keçirimiş beynəlxalq konfransda qəbul olunmuş konvensiya. Konvensiyanın qəbul olunduğu konfrans 1936-cı il 22 iyun - 21 iyul aralığında keçirilmiş və Türkiyənin boğazlar üzərində hüququnu rəsmiləşdirən beynəlxalq xarakterli sazişin qəbul edilməsi ilə yekunlaşmışdır. Bununla belə, Türkiyə beynəlxalq dəniz hüququ prinsiplərinə əməl edəcəyinə dair öhdəlik götürmüşdür.

Montrö boğazlar konvensiyası
İstanbul boğazlarının statusu haqqında Montrö konvensiyası
İmzalanma tarixi 20 iyul 1936-cı il
İmzalanma yeri Montrö, İsveçrə
Qüvvəyə minməsi 9 noyabr 1936-cı il
 • şərtləri Türkiyənin Bosfor və Dardanel boğazları üzərində suverenliyinin bərpa edilməsi
İmzalayanlar Bolqarıstan Bolqarıstan
İngiltərə İngiltərə
Fransa Fransa
Yunanıstan Yunanıstan
Yaponiya Yaponiya
Rumıniya Rumıniya
Yuqoslaviya Yuqoslaviya
Türkiyə Türkiyə
SSRİ SSRİ
Status beynəlxalq
Dili fransız

Konvensiyanın şərtləri SSRİ tərəfindən uzun illər narazılıq doğurmuşdur. Belə ki, boğazlara hərbi gəmilərin girişini bağlayan konvensiya SSRİ-nin Aralıq dənizinə hərbi girişi ilə bağlı mübahisələrə səbəb olmuşdur.

1936-cı il iyulun 20-də İsveçrədə Montrö Sarayında imzalanan konvensiya, Türkiyənin boğazları yenidən hərbi vəziyyətə gətirməsinə icazə verdi. Konvensiya 1936-cı il noyabrın 9-da qüvvəyə minmiş və həmən il dekabrın 11-də Millətlər Birliyi Müqavilə Seriyasında qeydiyyata alınmışdır. Konvensiya hazırda qüvvədə qalmaqda davam edir.

Tarixi

Konvensiya XIX və XX əsrlərdə Qara və Aralıq dənizləri arasındakı strateji cəhətdən vacib olan keçidə kimin nəzarət etməsi ilə bağlı uzun müddətdir davam edən "Boğazlar Sualına" aydınlıq gətirən bir sıra razılaşmalardan biri idi. 1923-cü ildə Lozanna Müqaviləsi Dardanel boğazını silahsız bölgəyə çevirdi. Müqavilə Millətlər İttifaqı Beynəlxalq Boğazlar Komissiyasının nəzarəti altında boğazları mülki və hərbi gəmilərin məhdudiyyətsiz və sərbəst hərəkəti üçün açdı.

1930-cu illərin sonlarında, Türkiyənin qərb sahillərində yunanların yaşadığı Dodecanese adalarına nəzarət edən və Rodos, Leros və Kosda istehkamlar inşa edən Faşist İtaliyasının güclənməsi ilə Aralıq dənizindəki strateji vəziyyət dəyişdi. Türklər, İtaliyanın Anadolu və Qara dəniz bölgəsi üzərindəki təsirini genişləndirmək üçün boğazlara girişdən istifadə etməyə çalışacağından qorxurdular. Üstəlik, Bolqarıstanın yenidən silahlanmasına dair narahatlıqlar da var idi.

Türkiyəyə boğazları möhkəmləndirməsinə icazə verilməsə də, o bunu gizli şəkildə edirdi.

1935-ci ilin aprelində Türkiyə hökuməti Lozanna Müqaviləsini imzalayanlara uzun diplomatik nota göndərdi. Notada boğazlar üçün yeni razılaşmaya dair konfrans çağırılmasını təklif etdi və Millətlər Birliyindən Dardanell istehkamlarının yenidən qurulmasına icazə verilməsini istədi. Türkiyənin xarici işlər naziri Tefik Rüştü Aras bu notada beynəlxalq vəziyyətin 1923-cü ildən bəri kəskin şəkildə dəyişdiyini izah etmışdi. O dövrdə Avropa silahsızlanmaya və boğazların qorunmasının beynəlxalq zəmanətinə doğru irəliləyirdi. 1934–35-ci illərdə Efiopiya böhranı, Almaniyanın Versal sülh müqaviləsini və beynəlxalq silahlanma addımlarını denonsasiya etməsi “Boğazların tam qorunması üçün olan yeganə zəmanətin öz növbəsində qüvvədən düşməsi" demək idi. Əslində Aras, "bu işdə ən çox maraqlı olan beynəlxalq güclər ümumi bir həyəcan təhlükəsini elan edirlər" deyirdi. Mövcud rejimin əsas zəif tərəfləri kollektiv zəmanət mexanizminin çox ləng və təsirsiz olması, ümumi müharibə təhlükəsi zamanı hər hansı bir müdafiə ehtimalının olmaması və Türkiyəni müdafiə etməyin bir yolunun mövcud olmaması idi. Buna görə də Türkiyənin əsas təklifi:

  Yaxın gələcəkdə Türkiyə ərazilərinin toxunulmazlığı üçün, ən liberal ruhda, davamlılığı üçün lazım olan təhlükəsizlik şərtlərində boğazların rejiminin tənzimlənməsinə dair razılaşmalara gəlmək məqsədi ilə danışıqlara başlamaq. Aralıq dənizi ilə Qara dənizlər arasında ticarət gəmiçiliyinin inkişafı.  

Konfransın çağırılması və gedişi

Türkiyənin təklifi qəbul edildi və 1936-cı ildə bu məsələyə dair beynəlxalq konfransın çağırılması qərara alındı. Qara dəniz boğazları rejimi konfransı 22 iyun - 21 iyul 1936-cı ildə SSRİ, Türkiyə, Böyük Britaniya, Fransa, Bolqarıstan, Rumıniya, Yunanıstan, Yuqoslaviya, Avstraliya və Yaponiyanın iştirakı ilə İsveçrənin Montrö şəhərində keçirilməsi qərara alındı. Konfransın gedişində iki böyük ölkə iştirakdan imtina etdi. Belə ki, iştirakçı ölkələr, Efiopiyadakı vəziyyətlə əlaqədar olaraq İtaliyaya qarşı beynəlxalq sanksiyaları dəstəklədiyindən, İtaliya konfransa qatılmaqdan imtina etdi. ABŞ isə ümumiyyətlə konfransa nümayəndə göndərmədi.

Montrö konfransında Türkiyə, Britaniya və Sovet İttifaqı hər biri əsasən öz maraqlarını qorumağa yönəlmiş təkliflərini irəli sürdülər. İngilislər nisbətən məhdudlaşdırıcı yanaşmanın davam etdirilməsini müdafiə edirdilər, türklər isə boğazlar üzərində öz nəzarətlərini bərpa edəcək daha liberal bir rejim təklif edirdilər, SSRİ isə mütləq keçid azadlığını təmin edəcək bir rejimin tətbiqini istəyirdilər. Böyük Britaniyanın təklifinin əsasını Qara dəniz və Qara dəniz xaricindəki dövlətlərin hərbi gəmilərinin boğazlardan keçməsi hüquqlarının bərabərləşdirilməsi təşkil edirdi. İngilislər, Fransanın dəstəyi ilə Sovet donanmasını Hindistan, Misir və Uzaq Şərqə gedən gəmi yollarını təhdid edə biləcəyi Aralıq dənizindən uzaq tutmağa çalışırdılar. Nəticədə ingilislərin bəzi tələbləri yerinə yetirildi, Sovetlər isə SSRİ də daxil olmaqla Qara dəniz ölkələrini Qara dəniz olmayan ölkələrə tətbiq olunan hərbi məhdudiyyətlərdən bəzi azadlıqlar almağa müvəffəq oldular. Beləliklə, konfransın işi pozulmadı və razılaşdırılmış qərarların hazırlanmasına gətirib çıxardı. İyulun 20-də iştirakçı ölkələr, boğaz rejimi ilə əlaqədar yeni bir konvensiyanı imzaladılar və bunun əsasında Türkiyə boğaz bölgəsini yenidən hərbi vəziyyətə gətirmə haqqını aldı.

Saziş Lozanna müqaviləsini imzalamayan Almaniya xaricində və Yaponiyanın qeyd-şərtləri ilə bütün konfrans iştirakçıları tərəfindən təsdiq edildi. 1936-cı il noyabrın 9-dan isə qüvvəyə mindi.

İngiltərənin güzəştə getmək istəyi, Türkiyənin Adolf Hitler və ya Benito Mussolini ilə ittifaqa girməməsi və ya onların təsiri altına düşməməsi istəyi ilə izah olunur. Beləliklə, gələcəkdə Berlin-Roma-Tokio oxu ilə hər hansı bir qarşıdurma olması halında Türkiyənin ya bitərəf qalmasını, ya da Qərb müttəfiqlərinə tərəf tutmasını təmin etmək üçün İngiltərə və Fransa tərəfindən edilən bir sıra addımların ilki idi.

Konvensiyanın əsas maddələri

Konvensiyanın girişində qeyd olunurdu ki, Konvensiya Dardanel, Mərmərə dənizi və Bosfor boğazı ilə yanaşı Türkiyənin Gökçeada, Bozcaada və Tavşan adaları, Yunanıstanın Lemnos və Samotrak adalarının silahsızlaşdırılmasından bəhs edən əvvəlki Lozanna boğazlar müqaviləsini ləğv edir.

Konvensiya 29 maddədən, dörd əlavədən və bir protokoldan ibarətdir. 2-7-ci maddələr ticarət gəmilərinin keçməsini nəzərdə tutur. 8-22-ci maddələr döyüş gəmilərinin boğazlardan keçidinin qaydalarını əhatə edir. Keçid və naviqasiya azadlığının əsas prinsipi 1 və 2-ci maddələrdə ifadə edilmişdir. 1-ci maddədə deyilir: "Razılığa gələn Tərəflər boğazlarda dəniz yolu ilə keçmə və gəzinti azadlığı prinsipini tanıyır və təsdiqləyirlər." Maddə 2-də "Sülh dövründə ticarət gəmiləri, hər hansı bir yüklə hər hansı bir bayraq altında gecə və gündüz Boğazlarda tam keçid və gəzinti azadlığından istifadə edəcəklər" deyilir.

Beynəlxalq Boğazlar Komissiyası ləğv edildi, bu da Türkiyəyə boğazlar üzərindəki hərbi nəzarətinin tamamilə bərpa etməsinə və Dardanel boğazının yenidən qurulmasına icazə verilirdi. Türkiyə müharibə dövründə və ya təhlükə təhdidində olduqda boğazları bütün xarici hərbi gəmilərə bağlamaq səlahiyyətinə sahib oldu. Həmçinin Türkiyəyə onunla müharibə vəziyyətində olan ölkələrə məxsus ticarət gəmilərinə tranzit imtina etmək səlahiyyəti verildi.

Qara dəniz ölkəsi olmayan dövlətlərə hərbi gəmiləri üçün əhəmiyyətli çəki (tonaj) məhdudiyyətləri tətbiq edildi (yalnız kiçik səth gəmiləri keçə bilər). Qara dəniz ölkəsi olmayan dövlətlərin Qara dənizdəki döyüş gəmilərinin ümumi tonajı 30 min tonu keçməməlidir və dənizdə 21 gündən artıq qalmamalıdır. Yalnız Qara dəniz ölkələrinin dəniz qüvvələrinin sayı artırıldığı halında bu maksimumu 45 min tona çatdırıla bilər. Hərbi gəmilərin keçə biləcəyi növlərə bir sıra yüksək dərəcədə məhdudiyyətlər qoyuldu. Gəmi göndərmək istəyən Qara dəniz ölkəsi olmayan dövlətlər, keçiddən keçmək istədikdə 8 gün əvvəl Türkiyəni xəbərdar etməlidirlər. Əlavə olaraq, ümumi həcmi 15.000 ton olan doqquzdan çox xarici hərbi gəmi eyni vaxtda boğazlardan keçə bilməz. Bundan əlavə, 10.000 tondan ağır gəminin keçidi qadağandır.

12-ci maddəyə görə, Qara dəniz dövlətlərinə, Qara dəniz xaricində düzəldilmiş, alınmış və ya təmir üçün göndərilmiş sualtı qayıqların əvvəlcədən xəbərdarlıq edərək onların boğazlara girməsinə icazə verilir. Qara dəniz dövlətləri üçün tətbiq olunan daha az məhdudlaşdırıcı qaydalar, əslində, Türkiyə xaricindəki yeganə Qara dəniz dövləti olan SSRİ-yə güzəşt olaraq qəbul edilmişdi. Çünki heç bir Qara dəniz ölkəsinin bu sayda böyük gəmi və ya sualtı qayığı yox idi. Mülki təyyarələrin də Aralıq dənizi ilə Qara dənizlər arasından keçməsinə, ancaq Türkiyə hökuməti tərəfindən icazə verilən marşrutlar boyunca icazə verilir.

Beləliklə, bu konvensiya ilə Beynəlxalq Boğazlar Komissiyası ləğv edildi. Bu da Türkiyənin boğazlar üzərindəki hərbi nəzarətinin yenidən bərpasına və Çanaqqala boyunca möhkəmlənməsinə imkan verdi. Türkiyə müharibə vaxtı və ya təcavüz təhlükəsi ilə üzləşdiyi zamanı boğazları bütün xarici hərbi gəmilərin üzünə bağlamaq səlahiyyətinə sahib oldu. Konvensiya Lozanna müqaviləsində nəzərdə tutulmuş boğazlar üzrə beynəlxalq komissiyanı ləğv etdi və funksiyalarını Türkiyə hökumətinə verdi.

Konvensiyanın əhəmiyyəti

Konvensiyanın şərtləri böyük ölçüdə 1930-cu illərin ortalarındakı beynəlxalq vəziyyətin əks olunması idi. Montrödəki konfransda verilən qərarlar, boğazların statusu məsələsində Qara dəniz ölkələrinin hüquqlarının tanınmasına doğru bir addım idi. Böyük ölçüdə isə Türkiyə və SSRİ mənafelərinə xidmət edir, Türkiyənin boğazlara hərbi nəzarəti bərpa etməsinə imkan verir və Sovet İttifaqının Qara dənizdə üstünlüyünü təmin edirdi.

İtaliya 1938-ci ildə Montrö konvensiyasına qoşuldu. Konvensiyanın qəbulu II Dünya müharibəsi dövründə Qara dənizdəki hərbi əməliyyatlara əhəmiyyətli dərəcədə böyük təsir göstərdi. Belə ki, Montrö rejiminin Berlin-Roma-Tokio oxu üzvlərinin Sovet İttifaqına hücum etmək üçün boğazlar vasitəsilə hərbi-dəniz qüvvələrini göndərməsinin qarşısını aldı. Beləliklə, Berlin-Roma-Tokio oxu ölkələri Qara dənizdəki əməliyyatlarında dənizdə manevr imkanları ciddi şəkildə məhdudlaşdı. Onlar buna görə əsasən dəmir yolu və kanal şəbəkələri ilə qurudan daşınan kiçik gəmilərə güvənmək məcburiyyətində qaldılar. Dəstək gəmiləri və silahlı ticarət gəmiləri keçməkdə davam edirdi, lakin bu cür gəmilərin boğazlardan keçməsi Müttəfiqlər ilə Türkiyə arasında narazılığa səbəb olurdu. Moskva və Londonun təkrar etirazları və bir sıra Alman dəstək gəmilərinin boğazlardan keçməsinə icazə verildikdən sonra, Türkiyə hökumətinin 1944-cü ilin iyunundan etibarən Almanların "şübhəli" gəmilərin hərəkətini qadağan etməsinə gətirib çıxardı.

1945-ci ildə Potsdam konfransında SSRİ, Çanaqqalada dəniz bazası və boğazlardan keçmək üçün əlverişli bir rejim tələb edərək Montrö konvensiyasının şərtlərinə yenidən baxılmasına çalışdı. Eyni zamanda, SSRİ-nin Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları irəli sürüldü. Trumen doktrinası çərçivəsində Türkiyənin 1952-ci ildə NATO-ya daxil olması və 1953-cü ildə İosif Stalinin ölümündən sonra, Nikita Xruşşovun hakimiyyətə gəlməsi ilə bu tələblərdən imtina edildi.

Konvensiyanın kontekstində baş vermiş əhəmiyyətli hadisələr

Montrö konvensiyasında Türkiyə hökuməti tərəfindən aviadaşıyıcı gəmilərin boğazlardan keçməsini qadağan etdiyi kimi göstərilsə də, müqavilədə aviadaşıyıcılara qarşı açıq bir qadağa yoxdur. Konvensiyada təyyarələrin başqa bir gəmiyə daxil edilməsi onu təyyarə daşıyıcısı kimi təsnif etmir.

SSRİ "Kiyev" və "Kuznetsov" tipli gəmilərini "təyyarə daşıyan kreyserlər" adlandırmışdı, çünki bu gəmilər "Slava" tipli kreyser və xətt tipli "Kirov" kreyserinin əsas silahlanmasını təşkil edən P-500 və P-700 qanadlı raketlərlə təchiz olunmuşdu. silahlanmışdı. Nəticədə, SSRİ Hərbi Dəniz Qüvvələri Konvensiyaya uyğun olaraq təyyarə daşıyan kreyserlərini boğazlara göndərə bilərdi, lakin eyni zamanda Konvensiya 15.000 ton həddini aşan NATO aviadaşıyıcılarına Qara dənizə girişi qadağan edirdi. Türkiyə SSRİ təyyarə daşıyan kreyserlərin təyyarə daşıyan kreyser kimi qeyd olunmasını seçdi, çünki Konvensiyanın hər hansı yenidən baxılması Türkiyənin boğazları üzərində daha az nəzarət almasına səbəb ola bilərdi. Hazırda BMT-nin Dəniz Qanunu Konvensiyası daha liberaldır digər boğazlardan keçməyi asanlaşdırır. Sovet təyyarəsi daşıyan kreyserlərin boğazdan keçməsinə icazə verməklə, Türkiyə daha məhdudlaşdırıcı Montrö konvensiyasına riayət edə bilər.

  • 2008: Rusiya-Gürcüstan müharibəsi (2008) zamanı, əhəmiyyətli dərəcədə tonnaja malik bir ABŞ hərbi gəmisi Qara dənizə girdi. Bu baxımdan Montrö konvensiyasının tətbiq oluna biləcəyi ilə bağlı sual ortaya çıxmışdı.
  • 5 Fevral 2014: Krımdakı hadisələrlə əlaqədar olaraq ABŞ Donanması Taylor freqatı Qara dənizə daxil oldu. Gəmi, 9 marta qədər Montrö konvensiyası çərçivəsində icazə verilən maksimum müddətdən 11 gün artıq Qara dəniz akvatoriyasında qalmışdı.

Boğazdan yan keçərək kanalın inşası üçün planlar

Kanal İstanbul layihəsi 2011-ci ildə Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən elan edilmişdi. Layihə üçün ilk tender 26 mart 2020-ci ildə keçirilib. Layihə Boğazın alternativ kanalına çevrildikdə, hüquqşünaslar arasında kanalın hüquqi statusu ilə bağlı müzakirələr başlamışdır. Xüsusən Qara dəniz ölkələri yeni kanalın Montrö boğazlar konvensiyasına zidd bir vəziyyət yaratmağı ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə edirlər. Rusiyanın əsas narazılığı isə hərbi gəmilərlə bağlı vəziyyətin dəyişmək təhlükəsidir.

Lakin bir çox hüquqşünas konvensiyanın boğazlara yox, məhz iki dənizi birləşdirən yol və ya yollara aid olduğunu bildirir. Bu səbəbdən yeni kanalın təhlükəli yük keçidi üçün yaxşı alternativ olmasını və hərbi-gəmilərin keçidinin dəyişməyəcəyini, Qara dənizdə mövcud olan qaydaların dəyişməyəcəyi də qeyd edilir.

İstinadlar

  1. Konvensiyanın mətni 2007-10-09 at the Wayback Machine  (ing.)
  2. ↑ Türk boğazları problemi. Montrö konvensiyası (rus.)
  3. "Le Montreux Palace over the years". Fairmont.com. İstifadə tarixi: 2014-09-15.
  4. League of Nations Treaty Series, vol. 173, pp. 214–241.
  5. Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, p. 101. Martinus Nijhoff, 1987. ISBN 90-247-3464-9
  6. "Dardanelles or Çanakkale Bogazi." The Columbia Encyclopedia, 2004.
  7. Большая советская энциклопедия. МОНТРЁ КОНФЕРЕНЦИЯ 1936
  8. ↑ Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, p. 123. Martinus Nijhoff Publishers, 1987. ISBN 90-247-3464-9
  9. James C. F. Wang, Handbook on Ocean Politics and Law, p. 88. Greenwood Publishing Group, 1992. ISBN 0-313-26434-1
  10. "Montreux Convention (1936)." The Columbia Encyclopedia, 2004
  11. "Montreux Convention." Chambers Dictionary of World History, 2005.
  12. ↑ Dilek Barlas, Etatism and Diplomacy in Turkey, pp. 166–170. BRILL, 1998. ISBN 90-04-10855-6
  13. http://www.mfa.gov.tr/site_media/html/montro-bogazlar-raporu-2014.pdf
  14. Robin Rolf Churchill, Alan Vaughan Lowe, The law of the sea, p. 115. Manchester University Press, 1999. ISBN 0-7190-4382-4
  15. ↑ Jozef Goldblat, Arms control: the new guide to negotiations and agreements, pp. 175–177.
  16. Christos L. Rozakis, Petros N. Stagos, The Turkish Straits, p. 125. Martinus Nijhoff Publishers, 1987. ISBN 90-247-3464-9
  17. Selim Deringil, Turkish Foreign Policy During the Second World War: An 'Active' Neutrality, pp. 169–171. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52329-X
  18. "Montreux Convention (1936)." The Companion to British History, Routledge. 2001.
  19. "Turkey 1." The Columbia Encyclopedia, 2004.
  20. "Implementation of the Montreux Convention". Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. İstifadə tarixi: 2013-07-20. Aircraft carriers whether belonging to riparian states or not, can in no way pass through the Turkish Straits.
  21. Wikisource. Montreux Convention (text)
  22. 14 San Diego L. Rev. 681 (1976–1977) Kiev and the Montreux Convention: The Aircraft Carrier That Became a Cruiser to Squeeze through the Turkish Straits; Froman, F. David
  23. [1] iyun 1, 2012, at the Wayback Machine
  24. John Pike. "Montreux Convention 1936". Globalsecurity.org. İstifadə tarixi: 2013-07-20.
  25. ↑ Miller, David V.; Hine, Jr., Jonathan T. (31 January 1990). Soviet Carriers in the Turkish Straits (PDF). Newport, Rhode Island: Naval War College.
  26. Илья Азар (2008-09-05). "Молоковоз угрожает России". 05.09.2008, 17:11. Газета.Ru. İstifadə tarixi: 2017-02-08.
  27. Шестой флот США готов порвать конвенцию Монтрё РИА Новости, 8 декабря 2016 года
  28. Başbakan'dan bir "Çılgın" proje ki..
  29. Эрдоган продвигает «альтернативный Босфор»: Россия насторожилась // EurAsia Daily, 16 января 2020
  30. "Посол России прокомментировал строительство канала "Стамбул" в Турции" (rus). РИА Новости. 20191227T1539+0300. İstifadə tarixi: 2020-03-12.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

  • An English translation of the convention  (ing.)
  • Anthony Rocco De Luca, The Montreux Conference of 1936: A Diplomatic Study of Anglo-Soviet Rivalry. Stanford University, 1973. (ing.)
  • Nihan Ünlü, The Legal Regime of the Turkish Straits, Martinus Nijhoff Publishers, 2002. ISBN 90-411-1904-3 (ing.)
  • The Timebomb in the Heart of Istanbul (ing.)
  • Yücel, Kurtuluş (2019). The Legal Regime of the Turkish Straits: Regulation of the Montreux Convention and its Importance on the International Relations after the Conflict of Ukraine (PDF) (Ph.D.). Johann Wolfgang Goethe-University Frankfurt am Main. İstifadə tarixi: 10 October 2019. (ing.)
  • Официальный текст конвенции на русском и украинском языках (rus.)
  • Текст конвенции (fr.)

Avqust 05, 2021
montrö, boğazlar, konvensiyası, yaxud, istanbul, boğazlarının, statusu, haqqında, montrö, konvensiyası, 1936, montrö, konvensiyası, türkiyənin, qara, dənizlə, aralıq, dənizini, birləşdirən, bosfor, dardanel, boğazları, üzərindəki, suverenliyini, qaytaran, isve. Montro bogazlar konvensiyasi yaxud Istanbul bogazlarinin statusu haqqinda Montro konvensiyasi ve ya 1936 ci il Montro konvensiyasi 1 Turkiyenin Qara denizle Araliq denizini birlesdiren Bosfor ve Dardanel bogazlari uzerindeki suverenliyini qaytaran Isvecrenin Montro seherinde kecirimis beynelxalq konfransda qebul olunmus konvensiya Konvensiyanin qebul olundugu konfrans 1936 ci il 22 iyun 21 iyul araliginda kecirilmis ve Turkiyenin bogazlar uzerinde huququnu resmilesdiren beynelxalq xarakterli sazisin qebul edilmesi ile yekunlasmisdir Bununla bele Turkiye beynelxalq deniz huququ prinsiplerine emel edeceyine dair ohdelik goturmusdur 2 Montro bogazlar konvensiyasiIstanbul bogazlarinin statusu haqqinda Montro konvensiyasiImzalanma tarixi 20 iyul 1936 ci ilImzalanma yeri Montro IsvecreQuvveye minmesi 9 noyabr 1936 ci il sertleri Turkiyenin Bosfor ve Dardanel bogazlari uzerinde suverenliyinin berpa edilmesiImzalayanlar Bolqaristan Bolqaristan Ingiltere Ingiltere Fransa Fransa Yunanistan Yunanistan Yaponiya Yaponiya Ruminiya Ruminiya Yuqoslaviya Yuqoslaviya Turkiye Turkiye SSRI SSRIStatus beynelxalqDili fransizKonvensiyanin sertleri SSRI terefinden uzun iller naraziliq dogurmusdur Bele ki bogazlara herbi gemilerin girisini baglayan konvensiya SSRI nin Araliq denizine herbi girisi ile bagli mubahiselere sebeb olmusdur 1936 ci il iyulun 20 de Isvecrede Montro Sarayinda imzalanan 3 konvensiya Turkiyenin bogazlari yeniden herbi veziyyete getirmesine icaze verdi Konvensiya 1936 ci il noyabrin 9 da quvveye minmis ve hemen il dekabrin 11 de Milletler Birliyi Muqavile Seriyasinda qeydiyyata alinmisdir 4 Konvensiya hazirda quvvede qalmaqda davam edir Mundericat 1 Tarixi 2 Konfransin cagirilmasi ve gedisi 3 Konvensiyanin esas maddeleri 4 Konvensiyanin ehemiyyeti 5 Konvensiyanin kontekstinde bas vermis ehemiyyetli hadiseler 6 Bogazdan yan kecerek kanalin insasi ucun planlar 7 Istinadlar 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerTarixi RedakteKonvensiya XIX ve XX esrlerde Qara ve Araliq denizleri arasindaki strateji cehetden vacib olan kecide kimin nezaret etmesi ile bagli uzun muddetdir davam eden Bogazlar Sualina aydinliq getiren bir sira razilasmalardan biri idi 1923 cu ilde Lozanna Muqavilesi Dardanel bogazini silahsiz bolgeye cevirdi Muqavile Milletler Ittifaqi Beynelxalq Bogazlar Komissiyasinin nezareti altinda bogazlari mulki ve herbi gemilerin mehdudiyyetsiz ve serbest hereketi ucun acdi 1930 cu illerin sonlarinda Turkiyenin qerb sahillerinde yunanlarin yasadigi Dodecanese adalarina nezaret eden ve Rodos Leros ve Kosda istehkamlar insa eden Fasist Italiyasinin guclenmesi ile Araliq denizindeki strateji veziyyet deyisdi Turkler Italiyanin Anadolu ve Qara deniz bolgesi uzerindeki tesirini genislendirmek ucun bogazlara girisden istifade etmeye calisacagindan qorxurdular Ustelik Bolqaristanin yeniden silahlanmasina dair narahatliqlar da var idi 5 Turkiyeye bogazlari mohkemlendirmesine icaze verilmese de o bunu gizli sekilde edirdi 6 1935 ci ilin aprelinde Turkiye hokumeti Lozanna Muqavilesini imzalayanlara uzun diplomatik nota gonderdi Notada bogazlar ucun yeni razilasmaya dair konfrans cagirilmasini teklif etdi ve Milletler Birliyinden Dardanell istehkamlarinin yeniden qurulmasina icaze verilmesini istedi Turkiyenin xarici isler naziri Tefik Rustu Aras bu notada beynelxalq veziyyetin 1923 cu ilden beri keskin sekilde deyisdiyini izah etmisdi O dovrde Avropa silahsizlanmaya ve bogazlarin qorunmasinin beynelxalq zemanetine dogru irelileyirdi 1934 35 ci illerde Efiopiya bohrani Almaniyanin Versal sulh muqavilesini ve beynelxalq silahlanma addimlarini denonsasiya etmesi Bogazlarin tam qorunmasi ucun olan yegane zemanetin oz novbesinde quvveden dusmesi demek idi Eslinde Aras bu isde en cox maraqli olan beynelxalq gucler umumi bir heyecan tehlukesini elan edirler deyirdi Movcud rejimin esas zeif terefleri kollektiv zemanet mexanizminin cox leng ve tesirsiz olmasi umumi muharibe tehlukesi zamani her hansi bir mudafie ehtimalinin olmamasi ve Turkiyeni mudafie etmeyin bir yolunun movcud olmamasi idi Buna gore de Turkiyenin esas teklifi Yaxin gelecekde Turkiye erazilerinin toxunulmazligi ucun en liberal ruhda davamliligi ucun lazim olan tehlukesizlik sertlerinde bogazlarin rejiminin tenzimlenmesine dair razilasmalara gelmek meqsedi ile danisiqlara baslamaq Araliq denizi ile Qara denizler arasinda ticaret gemiciliyinin inkisafi Konfransin cagirilmasi ve gedisi RedakteTurkiyenin teklifi qebul edildi ve 1936 ci ilde bu meseleye dair beynelxalq konfransin cagirilmasi qerara alindi Qara deniz bogazlari rejimi konfransi 22 iyun 21 iyul 1936 ci ilde SSRI Turkiye Boyuk Britaniya Fransa Bolqaristan Ruminiya Yunanistan Yuqoslaviya Avstraliya ve Yaponiyanin istiraki ile Isvecrenin Montro seherinde kecirilmesi qerara alindi 7 Konfransin gedisinde iki boyuk olke istirakdan imtina etdi Bele ki istirakci olkeler Efiopiyadaki veziyyetle elaqedar olaraq Italiyaya qarsi beynelxalq sanksiyalari desteklediyinden Italiya konfransa qatilmaqdan imtina etdi 2 ABS ise umumiyyetle konfransa numayende gondermedi 8 Montro konfransinda Turkiye Britaniya ve Sovet Ittifaqi her biri esasen oz maraqlarini qorumaga yonelmis tekliflerini ireli surduler Ingilisler nisbeten mehdudlasdirici yanasmanin davam etdirilmesini mudafie edirdiler turkler ise bogazlar uzerinde oz nezaretlerini berpa edecek daha liberal bir rejim teklif edirdiler SSRI ise mutleq kecid azadligini temin edecek bir rejimin tetbiqini isteyirdiler Boyuk Britaniyanin teklifinin esasini Qara deniz ve Qara deniz xaricindeki dovletlerin herbi gemilerinin bogazlardan kecmesi huquqlarinin beraberlesdirilmesi teskil edirdi Ingilisler Fransanin desteyi ile Sovet donanmasini Hindistan Misir ve Uzaq Serqe geden gemi yollarini tehdid ede bileceyi Araliq denizinden uzaq tutmaga calisirdilar 9 Neticede ingilislerin bezi telebleri yerine yetirildi Sovetler ise SSRI de daxil olmaqla Qara deniz olkelerini Qara deniz olmayan olkelere tetbiq olunan herbi mehdudiyyetlerden bezi azadliqlar almaga muveffeq oldular Belelikle konfransin isi pozulmadi ve razilasdirilmis qerarlarin hazirlanmasina getirib cixardi Iyulun 20 de istirakci olkeler bogaz rejimi ile elaqedar yeni bir konvensiyani imzaladilar ve bunun esasinda Turkiye bogaz bolgesini yeniden herbi veziyyete getirme haqqini aldi Sazis Lozanna muqavilesini imzalamayan Almaniya xaricinde ve Yaponiyanin qeyd sertleri ile butun konfrans istirakcilari terefinden tesdiq edildi 1936 ci il noyabrin 9 dan ise quvveye mindi 10 Ingilterenin guzeste getmek isteyi Turkiyenin Adolf Hitler ve ya Benito Mussolini ile ittifaqa girmemesi ve ya onlarin tesiri altina dusmemesi isteyi ile izah olunur 11 12 Belelikle gelecekde Berlin Roma Tokio oxu ile her hansi bir qarsidurma olmasi halinda Turkiyenin ya biteref qalmasini ya da Qerb muttefiqlerine teref tutmasini temin etmek ucun Ingiltere ve Fransa terefinden edilen bir sira addimlarin ilki idi 8 Konvensiyanin esas maddeleri RedakteKonvensiyanin girisinde qeyd olunurdu ki Konvensiya Dardanel Mermere denizi ve Bosfor bogazi ile yanasi Turkiyenin Gokceada Bozcaada ve Tavsan adalari Yunanistanin Lemnos ve Samotrak adalarinin silahsizlasdirilmasindan behs eden evvelki Lozanna bogazlar muqavilesini legv edir Konvensiya 29 maddeden dord elaveden ve bir protokoldan ibaretdir 2 7 ci maddeler ticaret gemilerinin kecmesini nezerde tutur 8 22 ci maddeler doyus gemilerinin bogazlardan kecidinin qaydalarini ehate edir Kecid ve naviqasiya azadliginin esas prinsipi 1 ve 2 ci maddelerde ifade edilmisdir 1 ci maddede deyilir Raziliga gelen Terefler bogazlarda deniz yolu ile kecme ve gezinti azadligi prinsipini taniyir ve tesdiqleyirler Madde 2 de Sulh dovrunde ticaret gemileri her hansi bir yukle her hansi bir bayraq altinda gece ve gunduz Bogazlarda tam kecid ve gezinti azadligindan istifade edecekler deyilir Beynelxalq Bogazlar Komissiyasi legv edildi bu da Turkiyeye bogazlar uzerindeki herbi nezaretinin tamamile berpa etmesine ve Dardanel bogazinin yeniden qurulmasina icaze verilirdi Turkiye muharibe dovrunde ve ya tehluke tehdidinde olduqda bogazlari butun xarici herbi gemilere baglamaq selahiyyetine sahib oldu Hemcinin Turkiyeye onunla muharibe veziyyetinde olan olkelere mexsus ticaret gemilerine tranzit imtina etmek selahiyyeti verildi Qara deniz olkesi olmayan dovletlere herbi gemileri ucun ehemiyyetli ceki tonaj mehdudiyyetleri tetbiq edildi yalniz kicik seth gemileri kece biler Qara deniz olkesi olmayan dovletlerin Qara denizdeki doyus gemilerinin umumi tonaji 30 min tonu kecmemelidir ve denizde 21 gunden artiq qalmamalidir Yalniz Qara deniz olkelerinin deniz quvvelerinin sayi artirildigi halinda bu maksimumu 45 min tona catdirila biler Herbi gemilerin kece bileceyi novlere bir sira yuksek derecede mehdudiyyetler qoyuldu Gemi gondermek isteyen Qara deniz olkesi olmayan dovletler kecidden kecmek istedikde 8 gun evvel Turkiyeni xeberdar etmelidirler Elave olaraq umumi hecmi 15 000 ton olan doqquzdan cox xarici herbi gemi eyni vaxtda bogazlardan kece bilmez Bundan elave 10 000 tondan agir geminin kecidi qadagandir 13 12 ci maddeye gore Qara deniz dovletlerine Qara deniz xaricinde duzeldilmis alinmis ve ya temir ucun gonderilmis sualti qayiqlarin evvelceden xeberdarliq ederek onlarin bogazlara girmesine icaze verilir Qara deniz dovletleri ucun tetbiq olunan daha az mehdudlasdirici qaydalar eslinde Turkiye xaricindeki yegane Qara deniz dovleti olan SSRI ye guzest olaraq qebul edilmisdi Cunki hec bir Qara deniz olkesinin bu sayda boyuk gemi ve ya sualti qayigi yox idi 12 14 Mulki teyyarelerin de Araliq denizi ile Qara denizler arasindan kecmesine ancaq Turkiye hokumeti terefinden icaze verilen marsrutlar boyunca icaze verilir 15 Belelikle bu konvensiya ile Beynelxalq Bogazlar Komissiyasi legv edildi Bu da Turkiyenin bogazlar uzerindeki herbi nezaretinin yeniden berpasina ve Canaqqala boyunca mohkemlenmesine imkan verdi Turkiye muharibe vaxti ve ya tecavuz tehlukesi ile uzlesdiyi zamani bogazlari butun xarici herbi gemilerin uzune baglamaq selahiyyetine sahib oldu Konvensiya Lozanna muqavilesinde nezerde tutulmus bogazlar uzre beynelxalq komissiyani legv etdi ve funksiyalarini Turkiye hokumetine verdi Qara deniz okeleri Turkiye Ruminiya Bolqaristan 1991 ci ile qeder SSRI 1991 ci ilden Rusiya Ukrayna ve Gurcustan Konvensiyanin ehemiyyeti RedakteKonvensiyanin sertleri boyuk olcude 1930 cu illerin ortalarindaki beynelxalq veziyyetin eks olunmasi idi Montrodeki konfransda verilen qerarlar bogazlarin statusu meselesinde Qara deniz olkelerinin huquqlarinin taninmasina dogru bir addim idi Boyuk olcude ise Turkiye ve SSRI menafelerine xidmet edir Turkiyenin bogazlara herbi nezareti berpa etmesine imkan verir ve Sovet Ittifaqinin Qara denizde ustunluyunu temin edirdi 15 Italiya 1938 ci ilde Montro konvensiyasina qosuldu 2 Konvensiyanin qebulu II Dunya muharibesi dovrunde Qara denizdeki herbi emeliyyatlara ehemiyyetli derecede boyuk tesir gosterdi Bele ki Montro rejiminin Berlin Roma Tokio oxu uzvlerinin Sovet Ittifaqina hucum etmek ucun bogazlar vasitesile herbi deniz quvvelerini gondermesinin qarsisini aldi Belelikle Berlin Roma Tokio oxu olkeleri Qara denizdeki emeliyyatlarinda denizde manevr imkanlari ciddi sekilde mehdudlasdi Onlar buna gore esasen demir yolu ve kanal sebekeleri ile qurudan dasinan kicik gemilere guvenmek mecburiyyetinde qaldilar Destek gemileri ve silahli ticaret gemileri kecmekde davam edirdi lakin bu cur gemilerin bogazlardan kecmesi Muttefiqler ile Turkiye arasinda naraziliga sebeb olurdu Moskva ve Londonun tekrar etirazlari ve bir sira Alman destek gemilerinin bogazlardan kecmesine icaze verildikden sonra Turkiye hokumetinin 1944 cu ilin iyunundan etibaren Almanlarin subheli gemilerin hereketini qadagan etmesine getirib cixardi 16 17 1945 ci ilde Potsdam konfransinda SSRI Canaqqalada deniz bazasi ve bogazlardan kecmek ucun elverisli bir rejim teleb ederek Montro konvensiyasinin sertlerine yeniden baxilmasina calisdi Eyni zamanda SSRI nin Turkiyeye qarsi erazi iddialari ireli suruldu 18 Trumen doktrinasi cercivesinde Turkiyenin 1952 ci ilde NATO ya daxil olmasi 19 ve 1953 cu ilde Iosif Stalinin olumunden sonra Nikita Xrussovun hakimiyyete gelmesi ile bu teleblerden imtina edildi Konvensiyanin kontekstinde bas vermis ehemiyyetli hadiseler RedakteMontro konvensiyasinda Turkiye hokumeti terefinden aviadasiyici gemilerin bogazlardan kecmesini qadagan etdiyi kimi gosterilse de 20 muqavilede aviadasiyicilara qarsi aciq bir qadaga yoxdur Konvensiyada teyyarelerin basqa bir gemiye daxil edilmesi onu teyyare dasiyicisi kimi tesnif etmir 21 SSRI Kiyev ve Kuznetsov tipli gemilerini teyyare dasiyan kreyserler adlandirmisdi cunki bu gemiler Slava tipli kreyser ve xett tipli Kirov kreyserinin esas silahlanmasini teskil eden P 500 ve P 700 qanadli raketlerle techiz olunmusdu silahlanmisdi Neticede SSRI Herbi Deniz Quvveleri Konvensiyaya uygun olaraq teyyare dasiyan kreyserlerini bogazlara gondere bilerdi lakin eyni zamanda Konvensiya 15 000 ton heddini asan NATO aviadasiyicilarina Qara denize girisi qadagan edirdi 22 23 24 25 Turkiye SSRI teyyare dasiyan kreyserlerin teyyare dasiyan kreyser kimi qeyd olunmasini secdi cunki Konvensiyanin her hansi yeniden baxilmasi Turkiyenin bogazlari uzerinde daha az nezaret almasina sebeb ola bilerdi Hazirda BMT nin Deniz Qanunu Konvensiyasi daha liberaldir diger bogazlardan kecmeyi asanlasdirir Sovet teyyaresi dasiyan kreyserlerin bogazdan kecmesine icaze vermekle Turkiye daha mehdudlasdirici Montro konvensiyasina riayet ede biler 25 2008 Rusiya Gurcustan muharibesi 2008 zamani ehemiyyetli derecede tonnaja malik bir ABS herbi gemisi Qara denize girdi Bu baximdan Montro konvensiyasinin tetbiq oluna bileceyi ile bagli sual ortaya cixmisdi 26 5 Fevral 2014 Krimdaki hadiselerle elaqedar olaraq ABS Donanmasi Taylor freqati Qara denize daxil oldu Gemi 9 marta qeder Montro konvensiyasi cercivesinde icaze verilen maksimum muddetden 11 gun artiq Qara deniz akvatoriyasinda qalmisdi 27 Bogazdan yan kecerek kanalin insasi ucun planlar RedakteKanal Istanbul layihesi 2011 ci ilde Turkiyenin Bas naziri Receb Tayyib Erdogan terefinden elan edilmisdi Layihe ucun ilk tender 26 mart 2020 ci ilde kecirilib 28 Layihe Bogazin alternativ kanalina cevrildikde huquqsunaslar arasinda kanalin huquqi statusu ile bagli muzakireler baslamisdir Xususen Qara deniz olkeleri yeni kanalin Montro bogazlar konvensiyasina zidd bir veziyyet yaratmagi ile bagli narahatliqlarini ifade edirler Rusiyanin esas naraziligi ise herbi gemilerle bagli veziyyetin deyismek tehlukesidir 29 Lakin bir cox huquqsunas konvensiyanin bogazlara yox mehz iki denizi birlesdiren yol ve ya yollara aid oldugunu bildirir Bu sebebden yeni kanalin tehlukeli yuk kecidi ucun yaxsi alternativ olmasini ve herbi gemilerin kecidinin deyismeyeceyini Qara denizde movcud olan qaydalarin deyismeyeceyi de qeyd edilir 30 Istinadlar Redakte Konvensiyanin metni Arxivlesdirilib 2007 10 09 at the Wayback Machine ing 1 2 3 Turk bogazlari problemi Montro konvensiyasi rus Le Montreux Palace over the years Fairmont com Istifade tarixi 2014 09 15 League of Nations Treaty Series vol 173 pp 214 241 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits p 101 Martinus Nijhoff 1987 ISBN 90 247 3464 9 Dardanelles or Canakkale Bogazi The Columbia Encyclopedia 2004 Bolshaya sovetskaya enciklopediya MONTRYo KONFERENCIYa 1936 1 2 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits p 123 Martinus Nijhoff Publishers 1987 ISBN 90 247 3464 9 James C F Wang Handbook on Ocean Politics and Law p 88 Greenwood Publishing Group 1992 ISBN 0 313 26434 1 Montreux Convention 1936 The Columbia Encyclopedia 2004 Montreux Convention Chambers Dictionary of World History 2005 1 2 Dilek Barlas Etatism and Diplomacy in Turkey pp 166 170 BRILL 1998 ISBN 90 04 10855 6 http www mfa gov tr site media html montro bogazlar raporu 2014 pdf Robin Rolf Churchill Alan Vaughan Lowe The law of the sea p 115 Manchester University Press 1999 ISBN 0 7190 4382 4 1 2 Jozef Goldblat Arms control the new guide to negotiations and agreements pp 175 177 Christos L Rozakis Petros N Stagos The Turkish Straits p 125 Martinus Nijhoff Publishers 1987 ISBN 90 247 3464 9 Selim Deringil Turkish Foreign Policy During the Second World War An Active Neutrality pp 169 171 Cambridge University Press 2004 ISBN 0 521 52329 X Montreux Convention 1936 The Companion to British History Routledge 2001 Turkey 1 The Columbia Encyclopedia 2004 Implementation of the Montreux Convention Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs Istifade tarixi 2013 07 20 Aircraft carriers whether belonging to riparian states or not can in no way pass through the Turkish Straits Wikisource Montreux Convention text 14 San Diego L Rev 681 1976 1977 Kiev and the Montreux Convention The Aircraft Carrier That Became a Cruiser to Squeeze through the Turkish Straits Froman F David 1 Arxivlesdirilib iyun 1 2012 at the Wayback Machine John Pike Montreux Convention 1936 Globalsecurity org Istifade tarixi 2013 07 20 1 2 Miller David V Hine Jr Jonathan T 31 January 1990 Soviet Carriers in the Turkish Straits PDF Newport Rhode Island Naval War College Ilya Azar 2008 09 05 Molokovoz ugrozhaet Rossii 05 09 2008 17 11 Gazeta Ru Istifade tarixi 2017 02 08 Shestoj flot SShA gotov porvat konvenciyu Montryo RIA Novosti 8 dekabrya 2016 goda Basbakan dan bir Cilgin proje ki Erdogan prodvigaet alternativnyj Bosfor Rossiya nastorozhilas EurAsia Daily 16 yanvarya 2020 Posol Rossii prokommentiroval stroitelstvo kanala Stambul v Turcii rus RIA Novosti 20191227T1539 0300 Istifade tarixi 2020 03 12 Hemcinin bax RedakteBogazlar haqqinda London konvensiyasi 1841 Lozanna Sulh Konfransi Turk bogazlariXarici kecidler RedakteAn English translation of the convention ing Anthony Rocco De Luca The Montreux Conference of 1936 A Diplomatic Study of Anglo Soviet Rivalry Stanford University 1973 ing Nihan Unlu The Legal Regime of the Turkish Straits Martinus Nijhoff Publishers 2002 ISBN 90 411 1904 3 ing The Timebomb in the Heart of Istanbul ing Yucel Kurtulus 2019 The Legal Regime of the Turkish Straits Regulation of the Montreux Convention and its Importance on the International Relations after the Conflict of Ukraine PDF Ph D Johann Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main Istifade tarixi 10 October 2019 ing Oficialnyj tekst konvencii na russkom i ukrainskom yazykah rus Tekst konvencii fr Menbe https az wikipedia org w index php title Montro bogazlar konvensiyasi amp oldid 6048989, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.