Mexaniki qüvvələr — Təbiətdə müxtəlif növ qüvvələrə rast gəlinir: cazibə qüvvəsi, elektrik və maqnit qüvvələri, elastik qüvvə, səthi gərilmə qüvvəsi, sürtünmə qüvvəsi və s. Sadaladığımız bu qüvvələrin adları onların təzahür formaları ilə əlaqədardır. Məsələn, səthləri bir-birinə toxunan iki cisimdən biri digərinə nəzərən nisbi hərəkət edərsə onlar arasında yaranan təsir qüvvəsi sürtünmə qüvvəsi, uzanmış elastiki cismi ilk vəziyyətə qaytarmağa çalışan qüvvə elastiki qüvvə, sükunətdə olan iki yüklü hissəcik arasında yaranan təsir qüvvəsi elektrik qüvvəsi adlanır. Lakin hadisələrin mahiyyəti ilə dərindən tanış olduqda adını çəkdiyimiz bu üç qüvvənin eyni bir təbiətə - elektromaqnit təbiətinə malik olduğuna inanmaq olar. Meydanagəlmə xüsusiyyətlərinə görə qüvvələri iki qrupa bölmək olar: birbaşa təmasla meydanagələn qüvvələr və sahə qüvvələri. Deyilənləri əyani təsəvvür etmək üçün şəkil 1-ə nəzər salaq. Yayı uzatmaq və arabacığı hərəkət etdirmək üçün yayı və arabacığı dartmaq, qol vurmaq üçün isə topa birbaşa zərbə endirmək lazımdır. Göründüyü kimi, hər üç halda yalnız təsirə məruz qalan cisimlə birbaşa təmasda olmaqla onları hərəkətə gətirmək mümkündür.
Bununla bərabər birbaşa təmasda olmayan cisimlər arasında da təsir qüvvələri mövcuddur. Məsələn, bir-birindən kifayət qədər uzaqda yerləşmiş göy cisimləri arasında, müxtəlif işarəli elektrik yükləri daşıyan cisimlər arasında, dəmirlə maqnit arasında qarşılıqlı təsir qüvvələrinin mövcud olduğu hər kəsə məlumdur.
Təsir göstərən bütün qüvvələri təbiətlərinə görə qruplaşdırsaq təbiətdə cəmi dörd növ qüvvənin mövcud olması nəticəsinə gələrik. Fundamental qüvvələr adlanan həmin qüvvələr bunlardır
Qravitasiya (cazibə) qüvvəsi
Qravitasiya qüvvəsi universal qüvvədir. Bu qüvvə istər neytral cisimlər, istərsə də elektrik yüklü cisimlər arasında mövcuddur. Qravitasiya qüvvəsinin qarşılıqlı təsirdə olan cisimlərin kütlələrindən və onlar arasındakı məsafədən asılılığı hələ XVII əsrdə Nyuton tərəfindən müəyyənləşdirilməsinə baxmayaraq onun təbiəti bu günədək tam aydın deyildir.
Qravitasiya qarşılıqlı təsir hələlik belə izah edilir: hər bir cisim, məsələn Şəkil 2-dəki 1-cismi öz ətrafında qravitasiya sahəsi yaradır. Bu sahəyə gətirilmiş istənilən digər cismə (Şəkil 2-dəki ikinci cismə) sahə tərəfindən qravitasiya qüvvəsi təsir edir. Yaxud bunun tərsi: 2 cismi öz ətrafında qravitasiya sahəsi yaradır, bu sahədəki 1 cisminə sahə tərəfindən qüvvəsi təsir edir. Nyutonun üçüncü qanununa müvafiq olaraq bu qüvvələr qiymətcə bərabər, istiqamətcə əksdirlər:
Qravitasiya qüvvəsi uzaq təsirli qüvvədir. Çünki bu qüvvənin qiyməti məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olduğundan onun təsir radiusu kifayət qədər böyükdür. Qravitasiya qüvvəsi 4 növ fundamental qüvvələrdən ən zəifidir.
Elektromaqnit qüvvə
Elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi elektrik yüklü hissəciklər arasında mövcuddur. Başqa sözlə desək, bu qüvvə yüklərin elektrik və maqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsidir. Elektromaqnit qüvvəsinin təsiri elektromaqnit sahəsi vasitəsilə olur. Məsələn, sükunətdə olan iki yüklü hissəcik arasında mövcud olan Kulon qarşılıqlı təsiri (cazibə, yaxud itələmə) bu yüklər tərəfindən yaradılan elektrostatik sahə vasitəsilə reallaşır. Hərəkətdə olan elektrik yükləri arasındakı qarşılıqlı təsir isə bu yüklərin yaratdığı cərəyanın maqnit sahəsi vasitəsilə olur. Qravitasiya qüvvəsi həmişə cazibə qüvvəsi olduğu halda, elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi cazibə və itələmə təsiri yaradır. Elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi də məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olduğundan uzaqtəsirlidir. Bu qüvvə qravitasiy qüvvəsindən çox böyükdür. Buna kiçik hesablama aparmaqla inanmaqolar. Sükunət kütləsi olan və vakuumda yerləşmiş iki elektron arasındakı qravitasiya qüvvəsinin elektrik qüvvəsinə nisbəti
olur.
Deməli, müəyyən məsafədə yerləşən iki elektron arasındakı elektrostatik qüvvə onlar arasındakı qravitasiya qüvvəsindən müqayisə olunmayacaq ( dəfə) dərəcədə böyükdür. Bu səbəbdən yüklü hissəciklərin qarşılıqlı təsirini öyrənərkən onlar arasındakı qravitasiya qüvvəsini nəzərə almamaq olar. Elektromaqnit qüvvələrinin təsir sahəsi çox genişdir. Bu qüvvələr demək olar ki, hər yerdə həlledici rol oynayır. Atom və molekulun quruluşunun müəyyənləşməsində, ümumiyyətlə maddənin bütün aqreqat hallarının mövcudluğunda elektromaqnit qüvvələrinin böyük rolu danılmazdır.
Nüvə qüvvələri, yaxud güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi
Güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi nüvədəki neytron və protonlar arasındakı təsir qüvvəsidir. Elə buna görə də həmin qüvvəni çox zaman nüvə qüvvəsi adlandırırlar. Buradan heç də belə nəticə çıxarmaq olmaz ki, güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi yalnız nüvə daxilində, özü də neytron və proton arasında mövcuddur. Güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsinin təsir radiusu çox kiçikdir, yalnız hissəciklər arasında sm tərtibli məsafədə təsir göstərir, başqa sözlə desək yalnız atom nüvəsi hüdudlarında təsir göstərir. Hissəciklər arasındakı məsafə sm məsafəyədək böyüdükdə, yəni bu məsafə atom radiusunun min mislinə bərabər olduqda güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi demək olar ki sıfırdır.Şübhəsiz ki, hissəciklər arasındakı məsafə santimetrdən böyük olduğu bütün hallarda
güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsindən söhbət gedə bilməz. Təsir radiusu kiçik olduğundan bu qüvvə yaxıntəsirli qüvvə adlanır. Güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi fundamental qüvvələrin adını çəkdiyimiz hər ikisinə (qravitasiya və elektromaqnit) nəzərən böyükdür. Ümumiyyətlə, güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi təbiətdə mövcud olan fundamental qüvvələrdən
ən böyüyüdür. Elə bu səbəbə görə nüvə daxilindəki protonlar arasındakı itələmə qüvvəsi (elektrostatik təsir qüvvəsi) onlar arasındakı nüvə qüvvəsinə (cəzb) üstün gələ bilmir. Əks halda nüvədəki protonlar bir-birini itələyərək nüvənin dayanıqlığını pozardı. Güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi də qravitasiya qüvvəsi kimi hissəciklərin elektrik yüklü olub-olmamasından asılı deyildir.
Zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi
Zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi elementar hissəciklərin qarşılıqlı çevrilməsi zamanı təsir göstərən qüvvədir. Bu qüvvə qravitasiya qüvvəsindən böyük olsa da elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsindən çox kiçikdir. Zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi də qısa radiuslu (yaxın təsirli) qüvvədir. Onun təsir radiusu sm-dən kiçikdir. Qeyd etdiyimiz kimi, nüvə qüvvəsi fundamental qüvvələr içərisində ən güclüdür.
İntensivliyinə görə bu qüvvə elektromaqnit qüvvəsindən 100, zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsindən , qravitasiya qüvvəsindən isə dəfə böyükdür.
Təsir məsafələri çox kiçik olan güclü və zəif qarşılıqlı təsir qüvvələri Nyutonmexanikasında heç bir rol oynamır. Bunun səbəbi odur ki, güclü və zəif qarşılıqlı təsir qüvvələrinin mövcud olduqları çox kiçik oblastlarda Nyuton mexanikası və onun qanunları tətbiq oluna bilmir. Nyuton mexanikası yalnız qravitasiya və elektromaqnit qüvvələrinin təsiri ilə baş verən hərəkətləri öyrənməklə məşğuldur.
XX əsrin ortalarında alimlər 4 növ fundamental qüvvələri vahid baxımdan izah etmək məqsədilə vahid sahə nəzəriyyəsi yaratmaq cəhdləri etmişlər. Lakin bu istiqamətdə atılmış addımlar hələlik cəhd olaraq qalır. Müəyyən müvəffəqiyyət qazanmış nəzəriyyələrdən biri Salam-Vaynberq nəzəriyyəsidir. 1967-1968-ci illərdə bir-birindən asılı olmayaraq A.Salam və S.Vaynberq tərəfindən yaradılmış bu nəzəriyyə elektromaqnit və zəif qarşılıqlı təsirin vahid sahə nəzəriyyəsidir.
İstinadlar
↑ F.A.Əhmədov Mexanika və molekulyar fizika Bakı, 2007
↑ N.M.Qocayev Ümumi Fizika Kursu I cild Mexanika Bakı,2011
Avqust 01, 2021
mexaniki, qüvvələr, təbiətdə, müxtəlif, növ, qüvvələrə, rast, gəlinir, cazibə, qüvvəsi, elektrik, maqnit, qüvvələri, elastik, qüvvə, səthi, gərilmə, qüvvəsi, sürtünmə, qüvvəsi, sadaladığımız, qüvvələrin, adları, onların, təzahür, formaları, ilə, əlaqədardır, m. Mexaniki quvveler Tebietde muxtelif nov quvvelere rast gelinir cazibe quvvesi elektrik ve maqnit quvveleri elastik quvve sethi gerilme quvvesi surtunme quvvesi ve s Sadaladigimiz bu quvvelerin adlari onlarin tezahur formalari ile elaqedardir Meselen sethleri bir birine toxunan iki cisimden biri digerine nezeren nisbi hereket ederse onlar arasinda yaranan tesir quvvesi surtunme quvvesi uzanmis elastiki cismi ilk veziyyete qaytarmaga calisan quvve elastiki quvve sukunetde olan iki yuklu hissecik arasinda yaranan tesir quvvesi elektrik quvvesi adlanir Lakin hadiselerin mahiyyeti ile derinden tanis olduqda adini cekdiyimiz bu uc quvvenin eyni bir tebiete elektromaqnit tebietine malik olduguna inanmaq olar 1 Meydanagelme xususiyyetlerine gore quvveleri iki qrupa bolmek olar birbasa temasla meydanagelen quvveler ve sahe quvveleri Deyilenleri eyani tesevvur etmek ucun sekil 1 e nezer salaq Yayi uzatmaq ve arabacigi hereket etdirmek ucun yayi ve arabacigi dartmaq qol vurmaq ucun ise topa birbasa zerbe endirmek lazimdir Gorunduyu kimi her uc halda yalniz tesire meruz qalan cisimle birbasa temasda olmaqla onlari herekete getirmek mumkundur 2 Bununla beraber birbasa temasda olmayan cisimler arasinda da tesir quvveleri movcuddur Meselen bir birinden kifayet qeder uzaqda yerlesmis goy cisimleri arasinda muxtelif isareli elektrik yukleri dasiyan cisimler arasinda demirle maqnit arasinda qarsiliqli tesir quvvelerinin movcud oldugu her kese melumdur 2 Tesir gosteren butun quvveleri tebietlerine gore qruplasdirsaq tebietde cemi dord nov quvvenin movcud olmasi neticesine gelerik Fundamental quvveler adlanan hemin quvveler bunlardir 1 Mundericat 1 Qravitasiya cazibe quvvesi 2 Elektromaqnit quvve 3 Nuve quvveleri yaxud guclu qarsiliqli tesir quvvesi 4 Zeif qarsiliqli tesir quvvesi 5 IstinadlarQravitasiya cazibe quvvesi RedakteQravitasiya quvvesi universal quvvedir Bu quvve ister neytral cisimler isterse de elektrik yuklu cisimler arasinda movcuddur Qravitasiya quvvesinin qarsiliqli tesirde olan cisimlerin kutlelerinden ve onlar arasindaki mesafeden asililigi hele XVII esrde Nyuton terefinden mueyyenlesdirilmesine baxmayaraq onun tebieti bu gunedek tam aydin deyildir Qravitasiya qarsiliqli tesir helelik bele izah edilir her bir cisim meselen Sekil 2 deki 1 cismi oz etrafinda qravitasiya sahesi yaradir Bu saheye getirilmis istenilen diger cisme Sekil 2 deki ikinci cisme sahe terefinden F 2 displaystyle vec F 2 qravitasiya quvvesi tesir edir Yaxud bunun tersi 2 cismi oz etrafinda qravitasiya sahesi yaradir bu sahedeki 1 cismine sahe terefinden F 1 displaystyle vec F 1 quvvesi tesir edir Nyutonun ucuncu qanununa muvafiq olaraq bu quvveler qiymetce beraber istiqametce eksdirler F 1 F 2 displaystyle vec F 1 vec F 2 Qravitasiya quvvesi uzaq tesirli quvvedir Cunki bu quvvenin qiymeti mesafenin kvadrati ile ters mutenasib oldugundan onun tesir radiusu kifayet qeder boyukdur Qravitasiya quvvesi 4 nov fundamental quvvelerden en zeifidir 2 Elektromaqnit quvve RedakteElektromaqnit qarsiliqli tesir quvvesi elektrik yuklu hissecikler arasinda movcuddur Basqa sozle desek bu quvve yuklerin elektrik ve maqnit qarsiliqli tesir quvvesidir 1 Elektromaqnit quvvesinin tesiri elektromaqnit sahesi vasitesile olur Meselen sukunetde olan iki yuklu hissecik arasinda movcud olan Kulon qarsiliqli tesiri cazibe yaxud iteleme bu yukler terefinden yaradilan elektrostatik sahe vasitesile reallasir Hereketde olan elektrik yukleri arasindaki qarsiliqli tesir ise bu yuklerin yaratdigi cereyanin maqnit sahesi vasitesile olur Qravitasiya quvvesi hemise cazibe quvvesi oldugu halda elektromaqnit qarsiliqli tesir quvvesi cazibe ve iteleme tesiri yaradir Elektromaqnit qarsiliqli tesir quvvesi de mesafenin kvadrati ile ters mutenasib oldugundan uzaqtesirlidir Bu quvve qravitasiy quvvesinden cox boyukdur Buna kicik hesablama aparmaqla inanmaqolar Sukunet kutlesi m 0 9 1 10 31 k q displaystyle m 0 9 1 cdot 10 31 kq olan ve vakuumda yerlesmis iki elektron arasindaki qravitasiya quvvesinin elektrik quvvesine nisbetiF 1 F 2 G m 0 2 r 2 e 2 4 p e 0 r 2 e 2 4 p e 0 G m 0 2 10 43 displaystyle frac F 1 F 2 G frac m 0 2 r 2 frac e 2 4 pi varepsilon 0 r 2 frac e 2 4 pi varepsilon 0 G m 0 2 cong 10 43 olur 2 Demeli mueyyen mesafede yerlesen iki elektron arasindaki elektrostatik quvve onlar arasindaki qravitasiya quvvesinden muqayise olunmayacaq 10 43 displaystyle 10 43 defe derecede boyukdur Bu sebebden yuklu hisseciklerin qarsiliqli tesirini oyrenerken onlar arasindaki qravitasiya quvvesini nezere almamaq olar Elektromaqnit quvvelerinin tesir sahesi cox genisdir Bu quvveler demek olar ki her yerde helledici rol oynayir Atom ve molekulun qurulusunun mueyyenlesmesinde umumiyyetle maddenin butun aqreqat hallarinin movcudlugunda elektromaqnit quvvelerinin boyuk rolu danilmazdir 2 Nuve quvveleri yaxud guclu qarsiliqli tesir quvvesi RedakteGuclu qarsiliqli tesir quvvesi nuvedeki neytron ve protonlar arasindaki tesir quvvesidir Ele buna gore de hemin quvveni cox zaman nuve quvvesi adlandirirlar Buradan hec de bele netice cixarmaq olmaz ki guclu qarsiliqli tesir quvvesi yalniz nuve daxilinde ozu de neytron ve proton arasinda movcuddur Guclu qarsiliqli tesir quvvesinin tesir radiusu cox kicikdir yalniz hissecikler arasinda 10 13 displaystyle 10 13 sm tertibli mesafede tesir gosterir basqa sozle desek yalniz atom nuvesi hududlarinda tesir gosterir Hissecikler arasindaki mesafe10 11 displaystyle 10 11 sm mesafeyedek boyudukde yeni bu mesafe atom radiusunun min misline beraber olduqda guclu qarsiliqli tesir quvvesi demek olar ki sifirdir Subhesiz ki hissecikler arasindaki mesafe 10 11 displaystyle 10 11 santimetrden boyuk oldugu butun hallardaguclu qarsiliqli tesir quvvesinden sohbet gede bilmez Tesir radiusu kicik oldugundan bu quvve yaxintesirli quvve adlanir Guclu qarsiliqli tesir quvvesi fundamental quvvelerin adini cekdiyimiz her ikisine qravitasiya ve elektromaqnit nezeren boyukdur Umumiyyetle guclu qarsiliqli tesir quvvesi tebietde movcud olan fundamental quvvelerdenen boyuyudur Ele bu sebebe gore nuve daxilindeki protonlar arasindaki iteleme quvvesi elektrostatik tesir quvvesi onlar arasindaki nuve quvvesine cezb ustun gele bilmir Eks halda nuvedeki protonlar bir birini iteleyerek nuvenin dayaniqligini pozardi Guclu qarsiliqli tesir quvvesi de qravitasiya quvvesi kimi hisseciklerin elektrik yuklu olub olmamasindan asili deyildir 2 Zeif qarsiliqli tesir quvvesi RedakteZeif qarsiliqli tesir quvvesi elementar hisseciklerin qarsiliqli cevrilmesi zamani tesir gosteren quvvedir Bu quvve qravitasiya quvvesinden boyuk olsa da elektromaqnit qarsiliqli tesir quvvesinden cox kicikdir Zeif qarsiliqli tesir quvvesi de qisa radiuslu yaxin tesirli quvvedir Onun tesir radiusu 10 15 displaystyle 10 15 sm den kicikdir Qeyd etdiyimiz kimi nuve quvvesi fundamental quvveler icerisinde en gucludur Intensivliyine gore bu quvve elektromaqnit quvvesinden 100 zeif qarsiliqli tesir quvvesinden 10 16 displaystyle 10 16 qravitasiya quvvesinden ise 10 45 displaystyle 10 45 defe boyukdur Tesir mesafeleri cox kicik olan guclu ve zeif qarsiliqli tesir quvveleri Nyuton mexanikasinda hec bir rol oynamir 2 Bunun sebebi odur ki guclu ve zeif qarsiliqli tesir quvvelerinin movcud olduqlari cox kicik oblastlarda Nyuton mexanikasi ve onun qanunlari tetbiq oluna bilmir Nyuton mexanikasi yalniz qravitasiya ve elektromaqnit quvvelerinin tesiri ile bas veren hereketleri oyrenmekle mesguldur 1 XX esrin ortalarinda alimler 4 nov fundamental quvveleri vahid baximdan izah etmek meqsedile vahid sahe nezeriyyesi yaratmaq cehdleri etmisler Lakin bu istiqametde atilmis addimlar helelik cehd olaraq qalir Mueyyen muveffeqiyyet qazanmis nezeriyyelerden biri Salam Vaynberq nezeriyyesidir 1967 1968 ci illerde bir birinden asili olmayaraq A Salam ve S Vaynberq terefinden yaradilmis bu nezeriyye elektromaqnit ve zeif qarsiliqli tesirin vahid sahe nezeriyyesidir 2 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 F A Ehmedov Mexanika ve molekulyar fizika Baki 2007 1 2 3 4 5 6 7 8 N M Qocayev Umumi Fizika Kursu I cild Mexanika Baki 2011Menbe https az wikipedia org w index php title Mexaniki quvveler amp oldid 4597222, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
