Koronavirus

Yeni koronavirus (2019-nCoV) ilə səhv salmayın.

Koronavirus — məməlilərdə və quşlarda xəstəliklərə səbəb olan RNT virus qrupudur. İnsanlarda və quşlarda yüngüldən ölümcülə qədər nəticəsi ola bilən tənəffüs yolu infeksiyasına səbəb olur. İnsanlarda yüngül formasına zökəmin bəzi halları daxildir (buna digər viruslar, əsasən rhinoviruslar səbəb olur). Daha ölümcül növləri SARS, MERS və COVID-19 xəstəliyinə səbəb ola bilir. Bu virus inək və donuzlarda diareyaya, siçanlarda isə hepatit və ensefalomiyelitə səbəb olur. Hazırda insanları koronavirus infeksiyasına qarşı qoruyan və ya müalicə edən dərman və ya vaksin yoxdur.

?Koronavirus
Orthocoronavirinae
Elmi təsnifat
Viruslar Realm: Riboviria Aləm: Orthornavirae Tip: Pisuviricota Sinif: Pisoniviricetes Dəstə: Nidovirales Fəsilə: Koronaviruslar Alt fəsilə: Koronavirus
Elmi adı
Orthocoronavirinae
Sinonimlər
Coronavirinae
Şəkil axtarışı

Koronavirus koronaviruslar ailəsinə aiddir. Tam olaraq orthocoronavirinae fəsiləsinin nidovirales dəstəsinin koronaviruslar sinifinə aiddirlər. Koronaviruslar superkapsid viruslardır. (+)ssRNA virus və RNT genomuyla kapsid spiral simmetriyaya malikdirlər. Korona virusların genomik ölçüsü 26/32 kilobaz aralığında olur və ən böyük RNT viruslarıdır.

"Koronavirus" adı koron partikullarının (corona) xarakteristika görünüşünə görə koron və ya virus mənasına gələn Latınca (virions) sözündən gəlir.

Kəşfi

Koronaviruslar 1960-cı ildə kəşf edilib ilk dəfə toyuqlarda infeksion bronxit virusu, daha sonra insan koronavirusu 229E və insan koronavirusu OC43 olaraq adlandırılan soyuq dəyməsi olan insanların burun boşluqlarında yaranan virus idi. Bu ailənin digər başqa üzvləridə kəşf edilib. 2003-cü ildə SARS-CoV, 2004-cü ildə HCoV NL63, 2005-ci ildə HKU1in, 2012-ci ildə MERS-CoV və 2019-cu ildə 2019-nCoV üzvləri kəşf edilib. Hazırda bu virusların çoxu ciddi tənəffüs yolu infeksiyalarına qarışıb.

Ad və morfologiyası

Koronavirusun adı latınca korona və yunanca κορώνη (korṓnē, "tac, çələng") deməkdir. Korona virusun Günəş tacını xatırladan görüntüsü olduğundan dolayı elektron mikroskopu ilə baxıldığında virionlara (virusların sahib hüceyrədən kənar formasına) bənzədikləri görülür. Morfologiyası isə virusun səthini dolduran və əsas tropizmini müəyyən edən zülallar tərəfindən peplomerlərlə yaradılır.

Bütün koronavirusların ümumi quruluşunda zülallar, membran və nukleokapsidlər var. Əgər SARS koronavirusu ^{(Güclü tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus)} spesifik halda olarsa üzərində olan reseptor sahəsi, virusun reseptoruna, anqiotensin çevirici ferment 2-ə ^(ACE2) bağlanmasına vasitəçilik edəcək . Bəzi koronavirusların isə ^{(xüsusilə Betakoronavirus kimi alt sinifin üzvləri)} hemaqqlutinin esteraz ^(HE) adı verilən qısa zülalları var.

Replikasiya

Virus hüceyrəyə daxil olanda onun hissəcik qılafı örtülmür və virusun genomu hüceyrə sitoplazmasına daxil olur.

Koranavirusun RNT genomu, 5 metivilaniya olmuş qaba və RNT-in həll olunması üçün ribosomlara bağlanmasını təmin edən 3 polyadenylasiyalı quyruğu var.

Koronavirusun genomları, viral genomun əsas hüceyrəsinin texnikasından istifadə edərək yeni RNT kopiyalarının transkripsiyasına imkan verən replikaz adlı zülalı kodlaşdırır. Replikaz koronavirusun ilk zülalıdır; bu zülalda replikazı kodlayan gen, köçürüldükdən sonra köçürülmə gendə olan bir stop kodu ilə dayandırılır. Bu iç içə yazılmış bir yazı kimi tanınır. Bütün mRNT sintezlərini kodlaşdıran monokistronikdir. Koronavirus zülalınının dəqiq quruluşu yoxdur və bu zülal, RNT-yə bağlı RNT-in polimerazında olmayan bir oxuyucu funksiyanı təmin etdiyi üçün replikaya bağlanır.

Genom təkrarlanır və zülalların hamısının yerləşdiyi uzun bir polipotein əmələ gəlir. Koronavirusların tərkibində olmayan bir protein var - bir proteaz - bu polipoteini parçalamağa qadirdir. Bu proses, virusun az sayda nukleotiddə ən çox sayda gen kodlamasına imkan verən genetik formasıdır.

Yoluxma

Koronavirusların insandan insana keçməsi, ilk növbədə asqırıq və öskürək nəticəsində yaranan tənəffüs damlaları vasitəsilə yaxın təmaslar nəticəsində baş verdiyi ehtimal edilir.

Taksonomiya

Əsas məqalə: Taksonomiya

 

Koronavirusun infeksiya dövrü

Koronavirusun elmi adı Orthokoronavirinae və ya Koronavirinae-dır. Koronavirus Koronaviruslar sinifinə aiddir.

• Sinif: Alfakoronavirus
  • Növlər: Alpaka koronavirus, Alfakoronavirus 1, İnsan koronavirusu 229E, HCoV NL63, Miniopterus Yarasa koronavirusu 1, Miniopterus Yarasa koronavirusu HKU8, Yoluxucu donuz diareya virusu, Rhinolophus yarasa koronavirus HKU2, Skotofilus yarasa koronavirusu 512
• Sinif: Betakoronavirus; üstsinif: Gəmirici koronavirus
  • Növlər: Betakoronavirus 1, İnsan koronavirusu HKU1, Gəmirici koronavirus, Pipistrellus yarasa koronavirusu HKU5, Rousettus yarasa koronavirusu HKU9, SARS-CoV, Tylonycteris yarasa koronavirusu HKU4, MERS-CoV, İnsan koronavirusu OC43, Kirpi koronavirusu 1 (EriCoV), 2019-nCoV
• Sinif: Qammakoronavirus; üstsinif: Yoluxucu bronxit virusu
  • Növlər: Beluqa balina koronavirusu SW1, Toyuqlarda infeksion bronxit virusu
• Sinif: Deltakoronavirus; üstsinif: Bülbül koronavirusu HKU11
  • Növlər: Göyərçin koronavirusu HKU20, Bülbül koronavirusu HKU11, Donuz koronavirusu HKU15, Munia koronavirusu HKU13, Qaratoyuq koronavirusu HKU12

Təkamülü

Koronavirusların ən son yayılmış ortaq əcdadları e.ə. 8000-ci ildə ortaya çıxıb. Bundan daha da çox olma ehtimalı ola bilər. Digər bir qiymətləndirmədə, bütün koronavirusların ən son ortaq əcdadı (MRCA ^{— bundan sonra belə adladırılacaq}), eramızdan əvvəl 8100-cü ilə aiddir. Alfakoronavirus, Betakoronavirus, Qammakoronavirus və Deltakoronavirusların MRCA-sı müvafiq olaraq, təxminən e.ə 2400, 3300, 2800 və e.ə 3000-də ortaya çıxıb. Yarasalar, quşlar və uçan digər onurğalılar koronavirusların daşıyıcılarıdır. Yarasalar Alfakoronavirus və Betakoronavirusların, Quşlar isə Qammakoronavirus və Deltakoronavirusların təkamül keçirməsi və yayılması üçün idealdır.

Yarasa koronavirusu ilə MERS-CoV virusları 1951-ci ildə ortaq əcdaddan ayrılıb. Yarasa koronavirusu və insan koronavirusu OC43 isə 1899-cu ildə ayrılıb. Yarasa koronavirusu 18-ci əsrin sonlarında digər bütün koronavirus növlərindən ayrılıb. Başqa bir qiymətləndirməyə görə, insan koronavirusu OC43 1890-cı ildə yarasa koronavirusdan ayrılıb.

İnsan koronavirusu OC43-ün MRCA-sı 1950-ci illərə təsadüf edir.

MERS-CoV, bir neçə yarasa növünə aid olsa da, bir neçə əsr əvvəl bu növlərdən ayrıldığı ehtimal edilir. İnsan koronavirusu NL63 və yarasa koronavirusunun MRCA-sı 563–822 il əvvələ aid edilir. Ən sıx əlaqəli olan yarasa koronavirusu və SARS-CoV 1986-cı ildə ayrılıb. SARS virusunun təkamül yolunun yarasalarla sıx əlaqəsi olması fikri irəli sürülür. Alimlər koronavirusların uzun müddət yarasalara yoluxduğunu daha sonra SARS-CoV virusunun əcdadlarının əvvəlcə Hipposideridae cinsinin növlərinə yoluxduğunu, sonra Rhinolophidae növlərinə, daha sonra civets və nəhayət insanlara yayıldığını irəli sürdülər. ^{[mənbə göstərin]}

Alpaka koronavirusuyla insan koronavirusu 229E 1960-cı ildən əvvəl ayrılıb.

İnsan koronavirusları

Əsasən böyüklər və uşaqlarda bütün ümumi soyuqdəymələrə səbəb olduğu güman edilir. Koronaviruslar, ilk növbədə qışda və erkən yaz fəsillərində şişmiş adenoidlərdən qızdırma və boğaz ağrısı kimi əsas simptomlarla soyuqdəyməyə səbəb olur. Koronaviruslar ya sətəlcəm xəstəliyinə, ya birbaşa viral pnevmoniyaya, ya da ikinci dərəcəli bakterial pnevmoniyaya səbəb ola bilər. 2003-cü ildə kəşf edilmiş insan koronavirusu, kəskin tənəffüs sindromuna (SARS) səbəb olan SARS-CoV, həm yuxarı, həm də aşağı tənəffüs yollarının infeksiyalarına səbəb olduğu üçün özünəməxsus patogenezə malikdir. İnsan koronavirus infeksiyalarının qarşısını almaq və ya müalicə etmək üçün vaksinlər və ya antiviral dərmanlar yoxdur.

İnsan koronaviruslarının yeddi növü məlumdur:

1. İnsan koronavirusu 229E (HCoV-229E)
2. İnsan koronavirusu OC43 (HCoV-OC43)
3. Kəskin tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus (SARS-CoV)
4. İnsan koronavirusu NL63 (HCoV-NL63)
5. İnsan koronavirusu HKU1
6. Daha əvvəl Yeni koronavirus 2012 və HCoV-EMC kimi tanınan Orta Şərq tənəffüs sindromu ilə əlaqəli koronavirus (MERS-CoV).
7. Yeni koronavirus (2019-nCoV), Uhan koronavirusu adıyla da tanınır.

HCoV-229E, -NL63, -OC43 və -HKU1 koronavirusları davamlı olaraq insan populyasiyasında dövr edir və dünya miqyasında böyüklər və uşaqlarda yoluxucu tənəffüs yolu xəstəliklərinə səbəb olur.

2019-nCoV, MERS-CoV və SARS-CoV yoluxmuş xəstələrin xüsusiyyətləri

	2019-nCoV	MERS-CoV	SARS-CoV
Demoqrafik
Aşkar edildiyi tarix	Dekabr, 2019	İyun, 2012	Noyabr, 2002
Aşkar edildiyi yer	Uhan, Çin	Ciddə, Səudiyyə Ərəbistanı	Quandun, Çin
Yaş ortalaması	49	56	39.9
Yaş aralığı	21–76	14–94	1–91
Kişi: qadın nisbəti	2.7:1	3.3:1	1:1.25
Aşkar olunan xəstəlik	835†	2494	8096
Xəstəliyin ölüm nisbəti	25† (2.9%)	858 (37%)	744 (10%)
Səhiyyə işçiləri	16‡	9.8%	23.1%
Simptomlar
Qızdırma	40 (98%)	98%	99–100%
Quru öskürək	31 (76%)	47%	29–75%
Təngnəfəslik	22 (55%)	72%	40–42%
Diareya	1 (3%)	26%	20–25%
Boğaz ağrısı	0	21%	13–25%
Mexanik havalandırma	9.8%	80%	14–20%
*: Semptomlara ilk 41 xəstə daxildir. †: 23 yanvar 2020-ci il tarixli məlumat. ‡: 21 yanvar 2020; digər məlumatlar da 21 yanvar 2020.

Koronavirusla əlaqəli xəstəliklərin yayılması

Nisbətən yüksək ölüm hallarına malik koronavirus növlərinin epidemiyaları aşağıdakı cədvəldə qeyd edilib:

Epidemiya	Virusun növü	Ölümlər
2003-cü ildə kəskin tənəffüs sindromunun yayılması	SARS-CoV	774
2012-ci ildə Orta Şərq tənəffüs sindromu koronavirusun yayılması	MERS	400-dən çox
Cənubi Koreyada 2015 Orta Şərq tənəffüs sindromu	MERS	36
2018 Orta Şərq tənəffüs sindromu	MERS	41
2019–20 Uhan koronavirusunun yayılması	SARS-CoV-2	1300-dən çox

Ağır tənəffüs sindromu (SARS)

Əsas məqalə: Ağır tənəffüs sindromu

2003-cü ildə Asiyada əvvəlki il başlamış ağır tənəffüs sindromunun (SARS) və dünyanın digər yerlərində baş verən ikinci hadisələrin ardından Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) yeni bir koronavirusun təsbit edildiyini mətbuata açıqladı. Virus rəsmi olaraq SARS koronavirus (SARS-CoV) adlandırıldı. 8000-dən çox insan yoluxdu və onlardan təxminən 10% -i öldü.

Orta Şərq tənəffüs sindromu

Əsas məqalə: Orta Şərq tənəffüs sindromu

2012-ci ilin sentyabr ayında əvvəlcə Novel Koronavirus 2012 adlanan və indi rəsmi olaraq Orta Şərq tənəffüs sindromu koronavirusu (MERS-CoV) adı verilən yeni bir növ koronavirus təyin edildi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı çox keçmədən qlobal səviyyədə həyəcan təbili çaldı. ÜST-nın 28 sentyabr 2012-ci il tarixli bəyannəməsində qeyd edilib ki virusun insandan insana asanlıqla keçməsi mümkün deyil. Ancaq 12 may 2013-cü ildə Fransada virusun insandan insana keçməsi Fransa Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiqləndi. Bundan əlavə, Tunisdə Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən insandan insana keçmə hallarının olduğu bildirildi. Qətər və Səudiyyə Ərəbistanına səfərdən sonra xəstələnən insanlarda bu virusun insandan insana keçməsi təsdiq edildi. Buna baxmayaraq, virusun insandan insana yayılması problemi ortaya çıxdı, çünki yoluxmuş insanların əksəriyyəti virusu yaymırdı. 30 oktyabr 2013 tarixinə qədər Səudiyyə Ərəbistanında 124 yoluxuma və 52 ölüm hadisəsi baş verdi.

Hollandiyanın Erasmus Tibb Mərkəzi virusu ardıcıllaşdırdıqdan sonra virusa yeni bir insan adı verdi - İnsan Koronavirusu - Erasmus Tibb Mərkəzi (HCoV-EMC). Virusun son adı Yaxın Şərq tənəffüs sindromu koronavirusdur (MERS-CoV). 2014-cü ilin may ayında ABŞ-da MERS-CoV infeksiyası ilə əlaqəli yeganə iki hal qeydə alındı, hər ikisi Səudiyyə Ərəbistanında işləyən və sonra ABŞ-a gedən tibb işçiləri idi, biri İndianada, digəri Florida ştatında müalicə olundu. Bu şəxslərin hər ikisi müvəqqəti xəstəxanaya yerləşdirilib, sonra buraxıldılar.

2015-ci ilin may ayında Koreya Respublikasında MERS-CoV xəstəliyi yayıldı, Yaxın Şərqə səyahət edən bir insan xəstəliyini müalicə etmək üçün Seul bölgəsindəki 4 xəstəxanaya baş çəkdi. Bu, MERS-CoV-nun Yaxın Şərq xaricində ən böyük yayılmalarından birinə səbəb oldu. 2019-cu ilin dekabr ayına olan məlumata görə, 2,668 MERS-CoV infeksiyası laborator müayinələr ilə təsdiqləndi, onlardan 851-i ölümcül idi, ölüm nisbəti təxminən 34,5% təşkil edirdi.

Koronavirus xəstəliyi 2019 (COVID-19)

Əsas məqalə: Koronavirus xəstəliyi 2019

 

Koronavirusun kəsişən modeli

2019-cu ilin dekabr ayında Çinin Uhan şəhərində sətəlcəm xəstəliyinin yayıldığı bildirildi. 31 dekabr 2019-cu ildə başlayan virusa Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) tərəfindən 2019-nCoV adı verildi, daha sonra Virusların Taksonomiyası üzrə Beynəlxalq Komitəsi tərəfindən SARS-CoV-2 olaraq yenidən adlandırıldı.^[44] Bəzi tədqiqatçılar, koronavirusun ən çox yayıldığı yer Huanan Dəniz Bazarı olduğunu bildirdi.

18 fevral 2020-ci il tarixində koronavirusun pnevmoniyasının başlanğıcında 2,009 təsdiqlənmiş ölüm və 75,200 təsdiqlənmiş yoluxma qeydə alındı. Uhan ştammı SARS-CoV ~ 70% genetik oxşarlığı olan 2B qrupundan olan Betakoronavirusun yeni bir növü kimi müəyyən edildi. Virusun yarasa koronavirusuna 96% bənzərliyi var, buna görə də yarasaların mənşəyi geniş şübhə altındadır.

Digər heyvanlar

Koronaviruslar 70-ci illərin əvvəllərindən baytarlıq tibbində patoloji şərtlər kimi qəbul edildi. Quş yoluxucu bronxit istisna olmaqla, əsas əlaqəli xəstəliklər əsasən bağırsaqda olur.

Səbəb olan xəstəliklər

Koronaviruslar ilk növbədə məməlilər və quşların yuxarı tənəffüs və mədə-bağırsaq traktını yoluxdurur. Ayrıca ferma heyvanlarında və ev heyvanlarında bir sıra xəstəliklərə səbəb olur, bəziləri ciddi olur və əkinçilik sənayesi üçün təhlükə yaradır. Toyuqlarda yoluxucu bronxit virusu (IBV) olan koronavirus təkcə tənəffüs yollarını deyil, genitouriya sistemini də hədəf alır. Virus toyuğun müxtəlif orqanlarına yayıla bilər. İqtisadi cəhətdən əhəmiyyətli təsərrüfat heyvanları var ki onların əksəriyyəti koronavirus daşıyıcısıdır. Bunlar arasında donuz və iribuynuzlu heyvan koronavirusları daxildir ki, bunların hamısı gənc heyvanlarda diareya ilə nəticələnir. Pişik koronavirusu əhəmiyyət kəsb edən bir patogendir, lakin bu virusun kortəbii mutasiyası ölümlə və ya əlaqəli bir xəstəlik olan yoluxucu peritonit (FIP) ilə nəticələnə bilər. Eynilə, ferretləri yoluxduran iki növ koronavirus var: ferret bağırsaq koronavirusu epizootik kataral enterit (ECE) kimi tanınan mədə-bağırsaq sindromuna və virusun daha öldürücü sistem versiyası (pişiklərdə FIP kimi) ferret sistemik koronavirus (FSC) kimi tanınır. Yüngül mədə-bağırsaq xəstəliklərinə səbəb olan və tənəffüs xəstəliyinə səbəb olduğu aşkar olunan iki növ it koronavirusu (CCoV) var. Siçan hepatit virusu (MHV), xüsusilə laboratoriya siçanlarının koloniyaları arasında yüksək ölümlə bir epidemik gəmirici xəstəliyinə səbəb olan bir koronavirusdur. Sialodakryoadenitis virusu (SDAV), laboratoriya siçovullarının yüksək yoluxucu koronavirusudur ki, bu da insanlar arasında birbaşa təmas və dolayı yolla aerozol ilə ötürülə bilər.

Donuz kəskin ishal sindromu adlandırılan HKU2 ilə əlaqəli yarasa koronavirusu (SADS-CoV) donuzlarda ishalın yaranmasına səbəb olur.

SARS-CoV kəşf edilməmişdən əvvəl, MHV həm vivo, həm də vitro, həm də molekulyar səviyyədə ən yaxşı tədqiq edilmiş koronavirus olmuşdur. Aparılan tədqiqat araşdırmaları heyvan koronaviruslarının viral patogenezini, xüsusən baytarlıq və zoonotik xəstəliklərlə maraqlanan viroloqlar tərəfindən aşkarlanmasına yönəldilmişdir.

Ev heyvanlarında

• Yoluxucu bronxit virusu (IBV), quş yoluxucu bronxitə səbəb olur.
• Mədə koronavirusu (donuzlarda yoluxucu qastroenterit koronavirusu, TGEV).
• Buzov koronavirusu (BCV), buzovlarda kəskin profuz enterit yaradan koronavirus.
• Pişik koronavirusu (FCoV) pişiklərdə mülayim enteritlə yanaşı ağır yoluxucu peritonitə (eyni virusun digər növləri) səbəb olur.
• İki növ it koronavirusu var (CCoV) (biri enteritə səbəb olur, digəri tənəffüs xəstəliklərinə).
• Hinduşka koronavirusu (TCV) hindtoyuğunda enteritə səbəb olur.
• Feret enterik koronavirusu, feretlərdə epizootik kataral enteritə səbəb olur.
• Feret sistemik koronavirusu, feretlərdə FIP bənzəri sistemli sindroma səbəb olur.
• Pantropik it koronavirusu.
• Dovşan enterik koronavirusu, Avropa adadovşanlarında kəskin mədə-bağırsaq xəstəliklərinə və ishallara səbəb olur. Ölüm nisbəti yüksəkdir.

Dünyada yeni bir baytarlıq xəstəliyi, donuz epidemik ishal virusu (PED və ya PEDV) ortaya çıxdı. ^{[mənbə göstərin]} İqtisadi əhəmiyyəti bəlli deyil, ancaq donuz ətində də ölümə səbəb olan koronavirus olduğu düşünülür. ^{[mənbə göstərin]}

Genomik cis fəaliyyət göstərən elementlər

Bütün digər RNT viruslarının genomları ilə birlikdə, koronavirus genomlarında viral kodlanmış RNT-yə bağlı RNT polimeraz tərəfindən viral RNT-nin xüsusi replikasını təmin edən cis-təsir edən RNT elementləri var. Koronavirus replikasiyasına ayrılan quraşdırılmış cis-hərəkət edən elementlər ümumi genomun az hissəsini təşkil edir, lakin bu, koronavirusların bütün RNT viruslarının ən böyük genomuna sahib olmasının bir əksidir. Replikasiya üçün zəruri olan cis hərəkət edən elementlərin sərhədləri kifayət qədər yaxşı müəyyənləşdirilmiş və bu bölgələrin RNT ikincil quruluşlarının getdikcə daha yaxşı həll edilmiş bir mənzərəsi ortaya çıxır. Bununla birlikdə, bu cis fəaliyyət göstərən quruluşların və ardıcıllığın viral replika və ev hüceyrə komponentləri ilə necə qarşılıqlı təsir etdiyini başa düşməyin yalnız erkən mərhələsindəyik və RNT sintezindəki bu cür elementlərin dəqiq mexanist rollarını anlamadan əvvəl çox iş görülməlidir.

Genom kapsidləşməsi

Yoluxucu koronavirus hissəciklərinin yığılması, viral və viral RNT-lərin çox miqdarda olan hüceyrə hovuzundan viral genomlu RNT seçilməsini tələb edir. Virus yoluxmuş hüceyrələrdə sintez edilən yeddi-on arası viral mRNA-lar arasında yalnız dolğun uzunluqda olan genomlu RNT koronavirus hissəciklərinə səmərəli şəkildə yığılır. Tədqiqatlarçılar koronavirus genomu kapsidləşməsində iştirak edən cis-hərəkət edən elementlərini və trans-fəaliyyət göstərən viral amilləri aşkar etmişdir. Genom kapsidləşməsi molekulyar mexanizmlərinin başa düşülməsi antiviral strategiyaların və koronavirus genomuna əsaslanan viral ifadə vektorlarının inkişafı üçün vacibdir.

Həmçinin bax

• Yarasa qaynaqlı virus
• Zoonozlar

İstinadlar

1. Groot RJ, Baker SC, Baric R, Enjuanes L, Gorbalenya AE, Holmes KV, Perlman S, Poon L, Rottier PJ, Talbot PJ, Woo PC, Ziebuhr J (2011). "Family Coronaviridae". In AMQ King, E Lefkowitz, MJ Adams, EB Carstens (eds.). Ninth Report of the International Committee on Taxonomy of Viruses. Elsevier, Oxford. pp. 806–828.
2. International Committee on Taxonomy of Viruses (24 August 2010). "ICTV Master Species List 2009 – v10" (xls).
3. Cherry, James; Demmler-Harrison, Gail J.; Kaplan, Sheldon L.; Steinbach, William J.; Hotez, Peter J. (2017). Feigin and Cherry's Textbook of Pediatric Infectious Diseases (ingilis). Elsevier Health Sciences. səh. PT6615. ISBN 978-0-323-39281-5.
4. Woo PC, Huang Y, Lau SK, Yuen KY (August 2010). "Coronavirus genomics and bioinformatics analysis". Viruses. 2 (8): 1804–20. doi:10.3390/v2081803. PMC 3185738. PMID 21994708. Coronaviruses possess the largest genomes [26.4 kb (ThCoV HKU12) to 31.7 kb (SW1)] among all known RNA viruses (Figure 1) [2,13,16].
5. "Coronavirus: Common Symptoms, Preventive Measures, & How to Diagnose …". 2020-02-02. 2020-02-02 tarixində arxivləşdirilib.
6. Geller C, Varbanov M, Duval RE (November 2012). "Human coronaviruses: insights into environmental resistance and its influence on the development of new antiseptic strategies". 02.02.2020 tarixində orijinalından arxivləndi. Viruses. 4 (11): 3044–3068. doi:10.3390/v4113044. PMC 3509683. PMID 23202515. Yoxlanıldı: 02.02.2020
7. Li F, Li W, Farzan M, Harrison SC (September 2005). "Structure of SARS coronavirus spike receptor-binding domain complexed with receptor". Science. 309 (5742): 1864–1868. Bibcode:2005Sci...309.1864L. doi:10.1126/science.1116480. PMID 16166518.
8. Sexton NR, Smith EC, Blanc H, Vignuzzi M, Peersen OB, Denison MR (August 2016). "Homology-Based Identification of a Mutation in the Coronavirus RNA-Dependent RNA Polymerase That Confers Resistance to Multiple Mutagens". Journal of Virology. 90 (16): 7415–7428. doi:10.1128/JVI.00080-16. PMC 4984655. PMID 27279608.
9. Fehr AR, Perlman S (2015). Coronaviruses: an overview of their replication and pathogenesis // Coronaviruses. Methods in Molecular Biology. 1282. 1–23. doi:10.1007/978-1-4939-2438-7_1. ISBN 978-1-4939-2437-0. PMC 4369385. PMID 25720466.
10. "Transmission of Novel Coronavirus (2019-nCoV) | CDC". www.cdc.gov (ingilis). 2020-01-31. İstifadə tarixi: 2020-02-01.
11. Wertheim JO, Chu DK, Peiris JS, Kosakovsky Pond SL, Poon LL (June 2013). "A case for the ancient origin of coronaviruses". Journal of Virology. 87 (12): 7039–7045. doi:10.1128/JVI.03273-12. PMC 3676139. PMID 23596293.
12. Woo PC, Lau SK, Lam CS, Lau CC, Tsang AK, Lau JH, Bai R, Teng JL, Tsang CC, Wang M, Zheng BJ, Chan KH, Yuen KY (April 2012). "Discovery of seven novel Mammalian and avian coronaviruses in the genus deltacoronavirus supports bat coronaviruses as the gene source of alphacoronavirus and betacoronavirus and avian coronaviruses as the gene source of gammacoronavirus and deltacoronavirus". Journal of Virology. 86 (7): 3995–4008. doi:10.1128/JVI.06540-11. PMC 3302495. PMID 22278237.
13. Bidokhti MR, Tråvén M, Krishna NK, Munir M, Belák S, Alenius S, Cortey M (September 2013). "Evolutionary dynamics of bovine coronaviruses: natural selection pattern of the spike gene implies adaptive evolution of the strains". The Journal of General Virology. 94 (Pt 9): 2036–2049. doi:10.1099/vir.0.054940-0. PMID 23804565.
14. Vijgen L, Keyaerts E, Moës E, Thoelen I, Wollants E, Lemey P, Vandamme AM, Van Ranst M (February 2005). "Complete genomic sequence of human coronavirus OC43: molecular clock analysis suggests a relatively recent zoonotic coronavirus transmission event". Journal of Virology. 79 (3): 1595–1604. doi:10.1128/jvi.79.3.1595-1604.2005. PMC 544107. PMID 15650185.
15. Lau SK, Lee P, Tsang AK, Yip CC, Tse H, Lee RA, So LY, Lau YL, Chan KH, Woo PC, Yuen KY (November 2011). "Molecular epidemiology of human coronavirus OC43 reveals evolution of different genotypes over time and recent emergence of a novel genotype due to natural recombination". Journal of Virology. 85 (21): 11325–11337. doi:10.1128/JVI.05512-11. PMC 3194943. PMID 21849456.
16. Lau SK, Li KS, Tsang AK, Lam CS, Ahmed S, Chen H, Chan KH, Woo PC, Yuen KY (August 2013). "Genetic characterization of Betacoronavirus lineage C viruses in bats reveals marked sequence divergence in the spike protein of pipistrellus bat coronavirus HKU5 in Japanese pipistrelle: implications for the origin of the novel Middle East respiratory syndrome coronavirus". Journal of Virology. 87 (15): 8638–8650. doi:10.1128/JVI.01055-13. PMC 3719811. PMID 23720729.
17. Huynh J, Li S, Yount B, Smith A, Sturges L, Olsen JC, Nagel J, Johnson JB, Agnihothram S, Gates JE, Frieman MB, Baric RS, Donaldson EF (December 2012). "Evidence supporting a zoonotic origin of human coronavirus strain NL63". Journal of Virology. 86 (23): 12816–12825. doi:10.1128/JVI.00906-12. PMC 3497669. PMID 22993147.
18. Vijaykrishna D, Smith GJ, Zhang JX, Peiris JS, Chen H, Guan Y (April 2007). "Evolutionary insights into the ecology of coronaviruses". Journal of Virology. 81 (8): 4012–4020. doi:10.1128/jvi.02605-06. PMC 1866124. PMID 17267506.
19. Gouilh MA, Puechmaille SJ, Gonzalez JP, Teeling E, Kittayapong P, Manuguerra JC (October 2011). "SARS-Coronavirus ancestor's foot-prints in South-East Asian bat colonies and the refuge theory". Infection, Genetics and Evolution. 11 (7): 1690–702. doi:10.1016/j.meegid.2011.06.021. PMID 21763784.
20. Cui J, Han N, Streicker D, Li G, Tang X, Shi Z, Hu Z, Zhao G, Fontanet A, Guan Y, Wang L, Jones G, Field HE, Daszak P, Zhang S (October 2007). "Evolutionary relationships between bat coronaviruses and their hosts". Emerging Infectious Diseases. 13 (10): 1526–1532. doi:10.3201/eid1310.070448. PMC 2851503. PMID 18258002.
21. Crossley BM, Mock RE, Callison SA, Hietala SK (December 2012). "Identification and characterization of a novel alpaca respiratory coronavirus most closely related to the human coronavirus 229E". Viruses. 4 (12): 3689–3700. doi:10.3390/v4123689. PMC 3528286. PMID 23235471.
22. Liu P, Shi L, Zhang W, He J, Liu C, Zhao C, Kong SK, Loo JF, Gu D, Hu L (November 2017). "Prevalence and genetic diversity analysis of human coronaviruses among cross-border children". Journal (ingilis). 14 (1): 230. doi:10.1186/s12985-017-0896-0. PMC 5700739. PMID 29166910.
23. Forgie S, Marrie TJ (February 2009). "Healthcare-associated atypical pneumonia". Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 30 (1): 67–85. doi:10.1055/s-0028-1119811. PMID 19199189.
24. Habibzadeh P, Stoneman EK (2020). "The Novel Coronavirus: A bird's eye view". International Journal of Occupational and Environmental Medicine. 11 (2): 65–71. doi:10.15171/ijoem.2020.1921. PMID 32020915 (#bad_pmid).
25. Corman VM, Muth D, Niemeyer D, Drosten C (2018). "Hosts and Sources of Endemic Human Coronaviruses". Advances in Virus Research. 100: 163–188. doi:10.1016/bs.aivir.2018.01.001. ISBN 978-0-12-815201-0. PMID 29551135.
26. Wang, Chen; Horby, Peter W.; Hayden, Frederick G.; Gao, George F. (24 January 2020). "A novel coronavirus outbreak of global health concern". The Lancet. doi: 10.1016/S0140-6736(20)30185-9.
27. Smith, Richard D (2006). "Responding to global infectious disease outbreaks: Lessons from SARS on the role of risk perception, communication and management". Social Science & Medicine. 63 (12): 3113–23. doi:10.1016/j.socscimed.2006.08.004. PMID 16978751.
28. "Case‐control study to assess potential risk factors related to human illness caused by the Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV)" (PDF). World Health Organization. 28 March 2014. İstifadə tarixi: 24 April 2014.
29. "Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV) – Republic of Korea". World Health Organization (ingilis). İstifadə tarixi: 2016-12-01.
30. Pandemic Epidemic Diseases news: Infectious disease outbreaks reported in the Eastern Mediterranean region in 2018 2020-01-29 at the Wayback Machine Between 12 January through 31 May 2018, the National IHR Focal Point of The Kingdom of Saudi Arabia reported 75 laboratory confirmed cases of Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS_CoV), including twenty-three (23) deaths. Date www.emro.who.int, accessed 29 January 2020
31. "Tracking coronavirus: Map, data and timeline". BNO News. 10 February 2020. 28 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 10 February 2020.
32. Doucleef M (26 September 2012). "Scientists Go Deep On Genes Of SARS-Like Virus". Associated Press. 27 September 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 27 September 2012.
33. Falco M (24 September 2012). . CNN Health. 1 November 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 March 2013.
34. "New SARS-like virus found in Middle East". Al-Jazeera. 24 September 2012. 9 March 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2013.
35. Kelland K (28 September 2012). "New virus not spreading easily between people: WHO". Reuters. 24 November 2012 tarixində . İstifadə tarixi: 16 March 2013.
36. Nouveau coronavirus – Point de situation : Un nouveau cas d’infection confirmé 8 iyun 2013 at the Wayback Machine (Novel coronavirus – Status report: A new case of confirmed infection) 12 May 2013, social-sante.gouv.fr
37. CDC (2 August 2019). "MERS Transmission". Centers for Disease Control and Prevention. 7 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2019.
38. "Novel coronavirus infection – update". World Health Association. 22 May 2013. 7 June 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 May 2013.
39. CDC (2 August 2019). "MERS in the U.S." Centers for Disease Control and Prevention. 15 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2019.
40. Sang-Hun, Choe (8 June 2015). "MERS Virus's Path: One Man, Many South Korean Hospitals". The New York Times. 15 July 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 1 March 2017.
41. "Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV)". WHO. 18 October 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 10 December 2019.
42. The Editorial Board (29 January 2020). "Is the World Ready for the Coronavirus? - Distrust in science and institutions could be a major problem if the outbreak worsens". The New York Times. İstifadə tarixi: 30 January 2020.
43. "WHO Statement Regarding Cluster of Pneumonia Cases in Wuhan, China". www.who.int (ingilis). 9 January 2020. 14 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 10 January 2020.
44. "Laboratory testing of human suspected cases of novel coronavirus (nCoV) infection. Interim guidance, 10 January 2020" (PDF). 20 January 2020 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 14 January 2020.
45. "Novel Coronavirus 2019, Wuhan, China | CDC". www.cdc.gov. 23 January 2020. 20 January 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 23 January 2020.
46. "2019 Novel Coronavirus infection (Wuhan, China): Outbreak update". Canada.ca. 21 January 2020.
47. "Operations Dashboard for ArcGIS". gisanddata.maps.arcgis.com. The Center for Systems Science and Engineering (CSSE) is a research collective housed within the Department of Civil and Systems Engineering (CaSE) at Johns Hopkins University (JHU). 2020-01-28. 2020-01-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-03.
48. "Coronavirus Toll Update: Cases & Deaths by Country of Wuhan, China Virus - Worldometer". www.worldometers.info (ingilis). 2020-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-02.
49. "ClinicalKey". www.clinicalkey.com. 25 April 2013 tarixində . İstifadə tarixi: 23 January 2020.
50. Cohen, Jon (2020-01-26). "Wuhan seafood market may not be source of novel virus spreading globally". ScienceMag American Association for the Advancement of Science. (AAAS) (ingilis). 2020-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-29.
51. Eschner, Kat (2020-01-28). "We're still not sure where the COVID-19 really came from". Popular Science (ingilis). 2020-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-30.
52. Murphy, FA; Gibbs, EPJ; Horzinek, MC; Studdart MJ (1999). Veterinary Virology. Boston: Academic Press. 495–508. ISBN 978-0-12-511340-3.
53. Bande F, Arshad SS, Bejo MH, Moeini H, Omar AR (2015). "Progress and challenges toward the development of vaccines against avian infectious bronchitis". Journal of Immunology Research. 2015: 1–12. doi:10.1155/2015/424860. PMC 4411447. PMID 25954763.
54. Murray J (16 April 2014). "What's New With Ferret FIP-like Disease?" (xls). 24 April 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 24 April 2014.
55. Weiss SR, Navas-Martin S (December 2005). "Coronavirus pathogenesis and the emerging pathogen severe acute respiratory syndrome coronavirus". Microbiology and Molecular Biology Reviews. 69 (4): 635–664. doi:10.1128/MMBR.69.4.635-664.2005. PMC 1306801. PMID 16339739.
56. Fatal swine acute diarrhoea syndrome caused by an HKU2-related coronavirus of bat origin 31 may 2019 at the Wayback Machine, Peng Zhou, Hang Fan, Tian Lan, Xing-Lou Yang, Wei-Feng Shi, Wei Zhang, Yan Zhu, Ya-Wei Zhang, Qing-Mei Xie, Shailendra Mani, Xiao-Shuang Zheng, Bei Li, Jin-Man Li, Hua Guo, Guang-Qian Pei, Xiao-Ping An, Jun-Wei Chen, Ling Zhou, Kai-Jie Mai, Zi-Xian Wu, Di Li, Danielle E. Anderson, Li-Biao Zhang, Shi-Yue Li, Zhi-Qiang Mi, Tong-Tong He, Feng Cong, Peng-Ju Guo, Ren Huang, Yun Luo, Xiang-Ling Liu, Jing Chen, Yong Huang, Qiang Sun, Xiang-Li-Lan Zhang, Yuan-Yuan Wang, Shao-Zhen Xing, Yan-Shan Chen, Yuan Sun, Juan Li, Peter Daszak, Lin-Fa Wang, Zheng-Li Shi, Yi-Gang Tong & Jing-Yun Ma, Nature, 5 April 2018.
57. Tirotta E, Carbajal KS, Schaumburg CS, Whitman L, Lane TE (July 2010). "Cell replacement therapies to promote remyelination in a viral model of demyelination". Journal of Neuroimmunology. 224 (1–2): 101–107. doi:10.1016/j.jneuroim.2010.05.013. PMC 2919340. PMID 20627412.
58. Cruz JL, Sola I, Becares M, Alberca B, Plana J, Enjuanes L, Zuñiga S (June 2011). "Coronavirus gene 7 counteracts host defenses and modulates virus virulence". PLoS Pathogens. 7 (6): e1002090. doi:10.1371/journal.ppat.1002090. PMC 3111541. PMID 21695242.
59. Cruz JL, Becares M, Sola I, Oliveros JC, Enjuanes L, Zúñiga S (September 2013). "Alphacoronavirus protein 7 modulates host innate immune response". Journal of Virology. 87 (17): 9754–67. doi:10.1128/JVI.01032-13. PMC 3754097. PMID 23824792.
60. "Merck Veterinary Manual". Merck Veterinary Manual. 13 December 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 January 2020.
61. "Enteric Coronavirus". Diseases of Research Animals. 1 July 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 24 January 2020.
62. Thiel V (editor). (2007). Coronaviruses: Molecular and Cellular Biology (1st). Caister Academic Press. ISBN 978-1-904455-16-5.

Əlavə oxu

• Alwan A, Mahjour J, Memish ZA (2013). "Novel coronavirus infection: time to stay ahead of the curve". Eastern Mediterranean Health Journal. 19 Suppl 1: S3–4. doi:10.26719/2013.19.supp1.S3. PMID 23888787.
• Laude H, Rasschaert D, Delmas B, Godet M, Gelfi J, Charley B (June 1990). "Molecular biology of transmissible gastroenteritis virus". Veterinary Microbiology. 23 (1–4): 147–54. doi:10.1016/0378-1135(90)90144-K. PMID 2169670.
• Sola I, Alonso S, Zúñiga S, Balasch M, Plana-Durán J, Enjuanes L (April 2003). "Engineering the transmissible gastroenteritis virus genome as an expression vector inducing lactogenic immunity". Journal of Virology. 77 (7): 4357–69. doi:10.1128/JVI.77.7.4357-4369.2003. PMC 150661. PMID 12634392.
• Tajima M (1970). "Morphology of transmissible gastroenteritis virus of pigs. A possible member of coronaviruses. Brief report". Archiv für die Gesamte Virusforschung. 29 (1): 105–8. doi:10.1007/BF01253886. PMID 4195092.