Keltlər
Keltlər — qədimlərdə Şimali İtaliya, Qalliya, İspaniya, Britaniya , İrlandiya və Fransada (Qərbi Avropa) məskunlaşan çoxsaylı tayfalar. Yunanlar onları "keltlər", romalılar — "qallar", sonralar Kiçik Asiyaya soxulmuş keltləri isə "qalatlar" adlandırmışlar. Kelt tayfaları nəsli icma ilə yaşayırdılar. Romanın Şimali İtaliyanı, Qalliyanı və İspaniyanı tutmasından sonra bu vilayətlərin kelt əhalisi romalı köçkünlərlə qaynayıb-qarışaraq müvafiq olaraq qall-Roma və qall-ispan xalqlarını əmələ gətirmişlər. Romalılar tərəfindən tutulmuş Britaniyada isə Romanın təsiri zəif olmuşdur.
Kelt mifologiyası və folkloru
Kelt mifologiyasına kelt politeizminin, yəni kelt çoxallahlılığının mifologiyası da deyilir. Kelt politeizmi dəmir dövründə yaşayan keltlərin dini idi. Kelt tayfalarında Gallar və İber yarımadasındakı keltlər daha sonra Roma imperatorluğunun tərkibinə keçmiş, lakin öz dinlərini və inanclarını qoruyub saxlaya bilməmişdir. Xristian olmuş və dillərini də itirmişlər. Keltlərin mifologiyası ilə bağlı görüşlər günümüzə roma və xristian mənbələri vasitəsilə çatmışdır. Lakin çox az həcmdə keltlərin öz dilində yazılmış materiallar da günümüzə gəlmişdir. Tarixçilər gal dilindəki mənbələr azlıq təşkil etdiyi üçün Keltlərdı oxuma-yazmanın çox yayılmadığını fikirləşir. Gal yazısı yunan, latın və şimali italiya əlifbalarının istifadə olunduğu yazıdır. Sezar isə gallarda oxuma-yazma vərdişlərinin olduğunu demişdir. Lakin Sezar xalq kahinləri olan Druidlərin dini yazıları- ayətləti yazaraq saxlamağının qadağan olduğunu da qeyd etmişdir.
Keltlərə dair bəzi məlumatlar
Ən arxeoloji mədəniyyət 2-ci minilliyə aid URNİFİELD mədəniyyətidir.
E.ə 6-cı əsrdə Kelt dilinə aid numunələr LEPONTİK dilinin yazılarıdır. Kelt dili yalnız bəzi yer adlarında saxlanıb.
E.ə 4-cü əsrdən isə yazıları ORGHAM dilində saxlanır.
Ədəbi adət ənənələri 8-ci əsrdən başlayır.
"COOLEYİN mal-qarasının basqınları" kimi rabitəli mətnləri 12-ci əsrə aiddir.
Solomon Reynax "les Celtomanes" adlı əsərində qeyd edir ki, keltlər əsl filosoflardır və onların nəzəriyyələri Uels şairləri məktəbində istifadə olunmuşdur.
16-cı əsrdən Keltlər haqda məlumatlar çap olunmağa başlayıb. Sezarın "Qallar müharibəsi" əsəri 1511 ci ildə Venesiyada çap olunub.
Keltlərin özünəməxsus incəsənətləri olmuşdur. Onlarən ilk dili hesab oluna Tutonin Dili alman dilindən ayrıımışdır.
6-cı əsrdə Gildas adlı keşiş Britaniya tarixinə aid traktat yazmışdır. Gildas ilk britaniya tarixçisi hesab olunur.
Kelt dini və tanrıları
Kelt dini və tanrıları hər grupda , hər qəbilədə fərqlilik göstərir. Roma mifologiyasında eyni olan tanrılarıyla birgə 300-dən çox tanrı məlumdur.
DAGDA-baş tanrıdır. Adının mənası yaxşı tanrı deməkdir. Bu hərşeydə yaxşı olduğu mənasında işlənir. Həyat yoldaşı –MORRİGANDIR
Morrigan-baş tanrıçadır. Ruh tanrıça da deyilir. Müharibəni təmsil edir. Qarğa, quzğun kimi təsvir olunur
Belemus-əkinçilik tanrısıdır. Belemusa daha çox İtaliya ərazisindəki keltlər sitayiş etmişlər. İndi onun adına istinad edilən "Betanie" festivalı mövcuddur.
Lug-bu tanrıya çox geniş ərazidə sitayiş olunur. Sapand və nizə ilə təsvir olunur. Roma mifologiyasında Merkuri ilə oxşardır. Arvadı Maria və Rosemaritadır İndi onun adına istinad edilən "Lughnasa" adlı festival var
Digər tanrılar
4 əsas tanrıdan başqa keltlərin sitayiş etdikləru digər tanrıların yalnızca adı bilinməktədir. Bunlardan Dagda’nın qızı Brigit, təbiət tanrıçaları Tailtiu və Macha , və at tanrıça olaraq bilinən Epona var. Cu, Roi və dəmirçilik tanrısı Golbniu ‘nun da yalnız adları bilinməktədir.
Kelt məbədləri haqqında
Əsasən mənbələrdə Keltlərin məbədlər tikmədiyi və çöldə ibadət etdikləri göstərilir. Lakin arxeoloji qazıntılar nəticəsində bunun bele olmadığı tapılmışdır. Keltlərin yaşadığı müxtəlif ərazilərdı müxtəlif tipli məbədlər aşkar olunmuşdur. Romalılarən keltlər yaşayan əraziləri fəthilə isə Kelt-roma tipli məbədlər ortaya çıxmışdlr
Bəzi kelt kultları və inancları
İlk Keltlər bəzi ağacların müqəddəs olduğuna inanırdı. Ağacların kelt dinindəki əhəmiyyəti "Ebruonian " qəbiləsinin adından görülür. Bu ad porsuq ağacı ilə bağlıdır. Eyni zamanda irlandiya ərazisində yaşayan keltlərin mifologiyasında Mac Cuillin (çobanyastığı oğlu) və Mac İbar( porsuq ağacı oğlu) kimi adların mövcudluöu da bunun göstəricisidir.
Romalı müəlliflər keltlərin kultlar zamanı insan qurban ettiyini söyləmişdir. Bu fikir başqa qaynaqlarda da dəstəklənsədə buna dair arxeoliji qazıntılar az saydadır.
Keltlərdə döyüşçü kultu da olmuşdur. Bu kultun mərkəzində düşmanların kəsilmiş başları dayanır.
Keltlər ölülərini yanında əşyalarıyla birgə gömürdülər. Bu da onların axirətlə bağlı inancları olduğunu göstərir. Onlar dəfndən öncə ölən insanən başını kəsir, , kəllə sümüyünü qırırdılar. Bu ruhun bədəndən çıxıb gəzməyinin qarşısını almaq üçün idi.
Migologiyanın dövrləri
Kelt mifologiyası 4 dövrə bölünür:
1)Mifoloji dövr-mifləri İrlandiyanın bir neçə dəfə tanrılar tərəfindən işğalından bəhs edir.
2)Fenian dövrü-ovçuluq mövzusu əsasdır. Bu dövrdə Fion mak və qəhrəmanlar qrupu İrlandiya və Şotlandiyanı qoruyurdu
3)Altonian dövrü-Ulaidh tayfasının müharibə və qələbə hekayəsindən bəhs edir.
4)Krallar dövrü- gerçək krallar barədə bəhs edən hekayələr yarandı
Mabinogion
Mabinogion 11–13 cü əsrlərdə nəsrlə yazılmış şifahi ənənələrə söykənən Uels nağıllar toplusudur. 11 anonim nağıldan ibarətdir. Əsasən Arturun əfsanələrindən bəhs edir. Bunlar 2 əlyazma şəklində : 1) THE White book of RHYDDERCH 2) THE RED book of HERGEST
Mabinogion sözünün mənası mübahisəlidir. Toplunun əvvəlindəki hekayələrin adından götürülmüşdür.
Zoomorfizm
Keltlərin ikonaları içərisində heyvan formalı fiqurlara çox rast gəlinir. Onlar tanrılarınl müxtəlif zoomorfik və antropomorfik formaların birləşməsi olaraq təsvir etmişlər. Bu təsvirlər içərisində ən çox rast gəlinəni buynuzlu tanrı fiqurlarıdır.]