Azərbaycanındüzən meşələrinə bir-birindən kəsgin fərqlənən quru və rütubətli subtropikiqlim şəraitində rast gəlinir. Ona görə də bu meşələr müxtəlif ağac və kol cinslərindən təşkil olunmuşdur. Düzən meşələri respublikanın meşə ilə örtülü sahəsinin 10%-ni təşkil edir. Respublikamızın düzən meşələrinin aşağıdakı təsnifatını təklif edirik:
Lənkəran ovalığının spesifik rütubətli iqlimi və ərazisinin buzlaşmaya məruz qalmaması burada bir çox istisevər qədim relikt ağac və kol bitki növlərinin qalmasına imkan yaratmışdır. Dendroflorasının zənginliyinə görə Lənkəran ovalığı (Talış) Qafqazda birinci yeri tutub, özündə 150-dən artıq ağac və kol növü cəmləşdirir, onların 36-sı endem növü olub, təbii halda yalnız bu ərazidə bitir. Talışın üçüncü dövrə aid olan əsas ağac və kol növlərindən ipək, yaxud Lənkəran akasiyası, dəmirağac, azatağac, şabalıdyarpaq palıd (lat.Qucras castaneifolia), xəzər lələyi, hirkan pırkalı (İlex Hyrcana[ölü keçid]), ürəkyarpaq qızılağac (lat.Alnussubcordata) və s. göstərmək olar. Hələ yaxın keçmişdə Lənkəran ovalığının əsas landşaft tipi meşə örtüyü olmuşdur.Əlverişli iqlim və münbit torpaq şəraiti ilə fərqlənən Lənkəran ovalığı əhalinin sıx məskunlaşmasına imkan yaratmışdır. Özlərinə yaşayış yerləri və əkin sahələri əldə etmək məqsədilə meşələr yox edilmişdir. Hazırda isə düzən meşələri çox kiçik sahə tutub yalnız Hirkan Milli Parkında və kənd qəbristanlıqlarında, türbələrdə qorunub saxlanılır. Akademik Həsən Əliyev Talış meşələrinin müasir acınacaqlı vəziyyəti haqqında yazırdı: «Talış meşələrinin qorunması barədə xoş söz demək olmaz. Talış meşələri əsrlər boyu Xəzərin rütubətini özündə toplayıb respublikanın subtropik zonasına həyat vermiş və rütubətin artığını yenə də Xəzərə qaytarmışdır. Lakin meşələrin getdikcə azalması, seyrəkləşməsi onun əvəlki vəziyyətini itirəcəkdir». Lənkəran ovalığının əsas müasir landşaftı bir-birinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələrilə vəhdət təşkil edən mədəni (antropogen) landşaftlardır. Ovalıqda 100 m enində (Cəlilabaddan başlayaraq Astara rayonu daxil olmaqla) salınan dövlət meşə zolaqlarında yalnız şabalıdyarpaq palıddan istifadə olunmuşdur. Magistral şose və kənd yolları boyu salınan yaşıl zolaqlarda həmişəyaşıl və əsasən yarpağı tökülən ağac cinslərindən istifadə olunmuşdur. Sitrus və kənd təsərrüfatı bitkiləri sahələrində ayrı-ayrı meşə zolaqları da salınmışdır. Xanbulançay su anbarındansitrus və çay bitkilərinin sahələrini suvarmaq məqsədilə su kanalları çəkilmişdir. Beləliklə Lənkəran ovalığının təbii landşaftı kökündən dəyişmişdir.
Qanıx-Əyriçay vadisi meşələri
Qanıx-Əyriçay vadisi hələ üçüncü dövr ərəfəsində başdan—başa Kolxida – Hirkan tipli meşələrilə örtülü olmuşdur. Sonralar iqlimin dəfələrlə kəsgin dəyişməsi nəticəsində yeni meşə tipi landşaftları əmələ gəlmişdir. Hələ yaxın keçmişə qədər Qanıx- Əyriçay vadisində əsasən meşə landşaftı üstünlük təşkil etmişdir. Bizim dövrümüzə bu meşələrdən ayrı-ayrı kiçik sahələr - 52 min ha sahədə gəlib çatmışdır. Hazırda relyefin nisbətən hündür yerlərində uzunsaplaq palıd meşələri qrupları müşahidə olunur. Vadinin cənub hissəsində, qrunt suyunun səthə yaxın olan yerlərində qızılağac və üçüncü dövrün relikti qanadmeyvə yalanqoz (lat.Pterocarya pterocarpa) qrupları bitir. Qəbələ rayonunda Çuxur-Qəbələ kəndindən bir km şimal istiqamətində üçüncü dövrün digər relikti - dəmirağac qrupu (14ədəd) yalanqoz, qızılağac və ağyarpaq qovağın (lat.Populus hybrida) çətri altında ikinci yarusu tutur. İsmayıllı qoruğu ərazisində Əyriçayın sağ qolu olan Axoxçayın qolları hövzəsində sahədə şabalıdyarpaq palıd meşəliyi bitir. Qanıx–Əyriçay vadisində bir-birinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələri, yolların salınması və insanın müxtəlif istiqamətli təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində meşə örtüyünün yerində müxtəlif antropogen landşaft tipləri yaranmışdır. Vadidə düzən və çayqırağı meşə «ləkələri» tez-tez kənd təsərrüfatı sahələrinə (tütün, taxıl sahələri, meyvə, qoz, fındıq, şabalıd bağlavrı ) yaşayış məntəqələri ilə əvəz olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, Qanıx – Əyriçay vadisində hazırda mövcud olan təbii və süni salınmış meşələrin sahəsi azlıq təşkil edir. Odur ki, burada yeni meşə zolaqlarının salınması vacibdir. Bu zolaqlarda qərzəkli ağac cinslərinin (qoz, şabalıd,pekan,fındıq) üstünlük təşkil etməsi məqsədəuyğundur. Bununla yanaşı vadi ərazisində indiyə kimi qalan düzən meşələri də ciddi qorunmalıdır.
Xəzər dənizi boyu dar zolaq şəklində uzanır. Burada meşə qurşağı dəniz səthindən 500 m-ə qədər çatır. Lakin düzənliyin əsas ərazisində keçmiş meşə örtüyünün yerində hazırda mədəni (antropogen) landşaft tipləri üstünlük təşkil edir. Düzənlikdə meşəlik cəmi 15 min ha sahədə qalmışdır. Bu meşələrdə əsas ağac cinsləri Qafqaz vələsi (lat.Carpinus Caucasica), uzunsaplaq palıd (lat.Q. longipes) və iberiya palıdıdır, onlara tək-tək qıvrımyarpaq palıd və tüklü palıd da qarışır, relyefin çörək yerlərində rütubətli bitmə şəraitində ağyarpaq qovaq meşələri bitir. Düzənliyi kəsib keçən xırda çayların qırağında qızılağac və söyüd meşələri bitir. Meşəliyin tərkibinə qarağac (lat.Ulmus), gözəl ağcaqayın (lat.Acer laetum), çöl ağcaqayını (lat.A. campestre) da qarışır. Samur-Dəvəçi ovalığı meşəsi kurort meşəsi qrupuna aid edildiyinə baxmayaraq uzunmüddətli insanın təsərrüfat fəaliyyəti (ağacların kəsilməsi, mal-qara otarılması) üzündən ilkin meşə örtüyü pozulmuş və seyrəlmişdir. Meşələrin sanitar vəziyyəti də qeyri qənaətbəxşdir. Orada geniş miqyasda yayılan ziyanvericilər və xəstəliklər böyük sahələrdə palıd və qarağac meşələrinin qurumasına səbəb olmuşdur. Samur-Dəvəçi ovalığında meşə sahələrinin azlığı və onların qeyri qənaətbəxş vəziyyəti mövcud meşələrin mühafizəsi işini gücləndirmək , yeni tarlaqoruyucu və kanalboyu irriqasiya meşə zolaqlarının salınması tələbini irəli sürür.
Quru bitmə şəraitində düzən meşələri
Vaxtilə Kürqırağı tuqay meşələri Qarabağ düzündə geniş zolaq yaradaraq Bərdə şəhərinə (Xan meşəsi), onun kəndlərinə qədər uzanırmış. Qarabağ düzündə meşə qalıqlarına bozqır və yarımsəhra bitkiləri fonunda çox kiçik «ləkələr» şəklində rast gəlinir. Bu meşələr Kür çayından xeyli aralıda yerləşib onun su rejimi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Burada yarımsəhra iqlimi şəraitində meşənin əmələ gəlməsi, səthə yaxın yerləşən qrunt sularının və yerin səthinə çıxan kəhrizlərin təsiri nəticəsində ərazinin əlverişli hidroloji rejimə malik olması ilə əlaqədardır. Respublikamızda ən xarakterik saqqızağac meşəliyi Qarabağ düzündə olub «Sultanbud» meşəsi adı ilə məşhurdur. Bu meşəliyin sahəsi 2 min hektara yaxın olub, Bərdə və Ağdam rayonları ərazisində yerləşmişdir. «Sultanbud» meşəsində əsas ağac cinsi saqqızağac və uzunsaplaq palıd hesab olunur. Meşə altında murdarça (lat.Rhamnus), yemişan (lat.Crataegus), qaratikan kolları bitir. Vaxtilə saqqızağac və palıd meşələri Qarabağ və Mil düzlərində geniş sahələr tuturmuş.
Tuqay meşələri
Azərbaycanın tuqay meşələrinə bir çox düzən çayları ətrafında rast gəlmək olar. Lakin onun əsas ərazisi Kür çayının, Araz çayının payına düşür. Tarixi meteriallar və tədqiqat işlərimizlə müəyyən edilmişdir ki, tuqay meşələri XVIII əsrin ortalarına kimi Kür çayı boyu Xəzər dənizinə kimi geniş zolaqlar təşkil edirmiş. Lakin sonralar kənd təsərrüfatı sahələri və yaşayış məntəqələri altında istifadə etmək məqsədilə tuqay meşələrinin sahəsi kəskin azalmışdır. Həsənbəy Zərdabi qeyd etmişdir ki, öz dövründən 50 -60 il əvvəl Kür çayı sahilləri bütün axarı boyu meşə ilə örtülü olmuşdur. A.A.Qrosheym (1920,1932) yaxşı vəziyyətdə olan tuqay meşələrini Şirvan şəhəri yaxınlığında və ondan yuxarı ərazilərdə təsvir edirdi. Təəssüflər olsun ki, apardığımız tədqiqatlar göstərdi ki, Şirvan şəhəri yanında Kür qırağında yalnız bir – neçə ədəd qurumaqda olan qovaq ağacı qalmışdır.
İstinadlar
Quliyev V.Ş., Xəlilov M.Y. Dendrologiya. Bakı, 2000. 260 s.
Əliyev H.Ə. Həyəcan təbili. Bakı, 2002. 175 s.
Əliyev H.Ə., Xəlilov M.Y. Təbiətin yaşıl libası. “Gənclik” nəşr., Bakı, 1988. 174 s
düzən, meşələri, azər, nın, zən, şə, dən, kəs, fərq, nən, bət, şə, rast, şə, lər, müx, ağac, cins, dən, təş, olun, muş, zən, şə, nın, şə, ilə, təş, edir, zın, zən, şə, aşa, ğı, təs, tək, bət, zən, şə, lər, lən, ğı, rım, bət, zən, şə, lər, nıx, əyriçay, şə, zən. Azer bay ca nin du zen me se le ri ne bir bi rin den kes gin ferq le nen qu ru ve ru tu bet li sub tro pik iq lim se ra i tin de rast ge li nir Ona go re de bu me se ler mux te lif agac ve kol cins le rin den tes kil olun mus dur Du zen me se le ri res pub li ka nin me se ile or tu lu sa he si nin 10 ni tes kil edir Res pub li ka mi zin du zen me se le ri nin asa gi da ki tes ni fa ti ni tek lif edi rik Ru tu bet li sub tro pik du zen me se ler Len ke ran ova li gi Ya rim ru tu bet li sub tro pik du zen me se ler Qa nix Eyricay va di si De niz iq li mi se ra i tin de du zen me se ler Sa mur De ve ci ova li gi Qu ru iq lim se ra i tin de du zen me se ler Kur Araz du zen li yi Tu qay me se le ri Mundericat 1 Lenkeran ovaligi meseleri 2 Qa nix Eyricay va di si me se le ri 3 Sa mur De ve ci ova li gi Ya la ma me se le ri 4 Qu ru bit me se ra i tin de du zen me se leri 5 Tu qay me se le ri 6 Istinadlar 7 Xarici kecidler 8 Hemcinin baxLenkeran ovaligi meseleri RedakteLen ke ran ova li gi nin spe si fik ru tu bet li iq li mi ve era zi si nin buz las ma ya me ruz qal ma ma si bu ra da bir cox is ti se ver qe dim re likt agac ve kol bit ki nov le ri nin qal ma si na im kan ya rat mis dir Den drof lo ra si nin zen gin li yi ne go re Len ke ran ova li gi Ta lis Qaf qaz da bi rin ci ye ri tu tub ozun de 150 den ar tiq agac ve kol no vu cem les di rir on la rin 36 si en dem no vu olub te bii hal da yal niz bu era zi de bi tir Ta li sin ucun cu dov re a id olan esas agac ve kol nov le rin den ipek ya xud Len ke ran aka si ya si de mi ra gac aza ta gac sa ba lid yar paq pa lid lat Qucras castaneifolia xe zer le le yi hir kan pir ka li Ilex Hyrcana olu kecid urek yar paq qi zi la gac lat Alnus subcordata ve s gos ter mek olar He le ya xin kec mis de Len ke ran ova li gi nin esas land saft ti pi me se or tu yu ol mus dur Elverisli iqlim ve munbit torpaq seraiti ile ferqlenen Lenkeran ovaligi ehalinin six meskunlasmasina imkan yaratmisdir Ozlerine yasayis yerleri ve ekin saheleri elde etmek meqsedile meseler yox edilmisdir Ha zir da ise du zen me se le ri cox ki cik sa he tu tub yal niz Hir kan Milli Parkinda ve kend qeb ris tan liq la rin da turbelerde qo ru nub sax la ni lir Akademik Hesen Eliyev Talis meselerinin muasir acinacaqli ve ziy yeti haqqinda yazirdi Talis meselerinin qorunmasi ba re de xos soz demek olmaz Talis meseleri esrler boyu Xezerin ru tu be tini ozunde toplayib respublikanin subtropik zonasina he yat vermis ve rutubetin artigini yene de Xezere qay tar mis dir Lakin meselerin getdikce azalmasi seyreklesmesi onun evelki veziyyetini itire cekdir Len ke ran ova li gi nin esas mu a sir land saf ti bir bi ri ne ya xin yer le sen ya sa yis men te qe le ri le veh det tes kil eden me de ni an tro po gen land saft lar dir Ovaliqda 100 m eninde Celilabaddan baslayaraq Astara rayonu daxil olmaqla salinan dovlet mese zolaqlarinda yalniz sabalidyarpaq paliddan istifade olunmusdur Ma gis tral so se ve kend yol la ri bo yu sa li nan ya sil zo laq lar da he mi se ya sil ve esa sen yar pa gi to ku len agac cins le rin den is ti fa de olun mus dur Sit rus ve kend te ser ru fa ti bit ki le ri sa he le rin de ay ri ay ri me se zo laq la ri da sa lin mis dir Xanbulancay su anbarindan sitrus ve cay bitkilerinin sahelerini suvarmaq meqsedile su kanallari cekilmisdir Belelikle Lenkeran ovaliginin tebii landsafti kokunden deyismisdir Qa nix Eyricay va di si me se le ri RedakteQa nix Eyricay va di si he le ucun cu dovr erefesinde basdan basa Kolxida Hirkan tipli me se le ri le 1 or tu lu ol mus dur Son ra lar iq li min de fe ler le kes gin de yis me si ne ti ce sin de ye ni me se ti pi land saft la ri eme le gel mis dir He le ya xin kec mi se qe der Qa nix Eyricay va di sin de esa sen me se land saf ti us tun luk tes kil et mis dir Bi zim dov ru mu ze bu me se ler den ay ri ay ri ki cik sa he ler 52 min ha sa he de ge lib cat mis dir Ha zir da rel ye fin nis be ten hun dur yer le rin de uzun sap laq pa lid me se le ri qrup la ri mu sa hi de olu nur Va di nin ce nub his sesin de qrunt su yu nun set he ya xin olan yer le rin de qi zi la gac ve ucun cu dov run re lik ti qanadmeyve ya lan qoz lat Pterocarya pterocarpa qrup la ri bi tir Qe be le ra yo nun da Cu xur Qe be le ken din den bir km si mal is ti qa me tin de ucun cu dov run di ger re lik ti de mi ra gac qru pu 14eded ya lan qoz qi zi la gac ve ag yar paq qo va gin lat Populus hybrida cet ri al tin da ikin ci ya ru su tu tur Is ma yil li qo ru gu era zi sin de Ey ri ca yin sag qo lu olan Axox ca yin qol la ri hov ze sin de sa he de sa ba lid yar paq pa lid me se li yi bi tir Qanix Eyricay vadisinde bir birine yaxin yerlesen yasayis menteqeleri yollarin salinmasi ve insanin muxtelif istiqametli teserrufat fealiyyeti neticesinde mese ortuyunun yerinde muxtelif antropogen landsaft tipleri yaranmisdir Vadide duzen ve cayqiragi mese lekeleri tez tez kend teserrufati sahelerine tutun taxil saheleri meyve qoz findiq sabalid baglavri yasayis menteqeleri ile evez olunur Qeyd etmek lazimdir ki Qanix Eyricay vadisinde hazirda movcud olan tebii ve suni salinmis meselerin sahesi azliq teskil edir Odur ki burada yeni mese zolaqlarinin salinmasi vacibdir Bu zolaqlarda qerzekli agac cinslerinin qoz sabalid pekan findiq ustunluk teskil etmesi meqsedeuygundur Bununla yanasi vadi erazisinde indiye kimi qalan duzen meseleri de ciddi qorunmalidir Sa mur De ve ci ova li gi Ya la ma me se le ri RedakteXe zer de ni zi bo yu dar zo laq sek lin de uza nir Bu ra da me se qur sa gi de niz set hin den 500 m e qe der ca tir La kin du zen li yin esas era zi sin de kec mis me se or tu yu nun ye rin de ha zir da me de ni an tro po gen land saft tip le ri us tun luk tes kil edir Du zen lik de me se lik ce mi 15 min ha sa he de qal mis dir Bu me se ler de esas agac cins le ri Qafqaz velesi lat Carpinus Caucasica uzun sap laq palid lat Q longipes ve ibe ri ya pa li di dir on la ra tek tek qiv rim yar paq pa lid ve tuk lu pa lid da qa ri sir rel ye fin co rek yer le rin de ru tu bet li bit me se ra i tin de ag yar paq qo vaq me se le ri bi tir Du zen li yi ke sib ke cen xir da cay la rin qi ra gin da qi zi la gac ve so yud me se le ri bi tir Me se li yin ter ki bi ne qa ra gac lat Ulmus go zel ag ca qa yin lat Acer laetum col ag ca qa yi ni lat A campestre da qa ri sir Sa mur De ve ci ovaligi me se si ku rort me se si qru pu na a id edil di yi ne bax ma ya raq uzun mud det li in sa nin te ser ru fat fe a liy ye ti agac la rin ke sil me si mal qa ra ota ril ma si uzun den il kin me se or tu yu po zul mus ve sey rel mis dir Me se le rin 2 sa ni tar ve ziy ye ti de qey ri qe na et bexs dir Ora da ge nis miq yas da ya yi lan zi yan ve ri ci ler ve xes te lik ler bo yuk sa he ler de pa lid ve qa ra gac me se le ri nin qu ru ma si na se beb ol mus dur Samur Deveci ovaliginda mese sahelerinin azligi ve onlarin qeyri qenaetbexs veziyyeti movcud meselerin muhafizesi isini guclendirmek yeni tarlaqoruyucu ve kanalboyu irriqasiya mese zolaqlarinin salinmasi telebini ireli surur Qu ru bit me se ra i tin de du zen me se leri RedakteVax ti le Kur qi ra gi tu qay me se le ri Qa ra bag du zun de ge nis zo laq ya ra da raq Ber de se he ri ne Xan me se si onun kend le ri ne qe der uza nir mis Qa ra bag du zun de me se qa liq la ri na boz qir ve ya rim seh ra bit ki le ri fo nun da cox ki cik le ke ler sek lin de rast ge li nir Bu me se ler 3 Kur ca yin dan xey li ara li da yer le sib onun su re ji mi ile hec bir ela qe si yox dur Bu ra da ya rim seh ra iq li mi se ra i tin de me se nin eme le gel me si set he ya xin yer le sen qrunt su la ri nin ve ye rin set hi ne ci xan keh riz le rin te si ri ne ti ce sin de era zi nin el ve ris li hid ro lo ji re ji me ma lik ol ma si ile ela qe dar dir Res pub li ka miz da en xa rak te rik saq qi za gac me se li yi Qa ra bag du zun de olub Sul tan bud me se si adi ile mes hur dur Bu me se li yin sa he si 2 min hek ta ra ya xin olub Ber de ve Ag dam ra yon la ri era zi sin de yer les mis dir Sul tan bud me se sin de esas agac cin si saq qizagac ve uzun sap laq pa lid he sab olu nur Me se al tin da mur dar ca lat Rhamnus ye mi san lat Crataegus qa ra ti kan kol la ri bi tir Vax ti le saq qi za gac ve pa lid me se le ri Qa ra bag ve Mil duz le rin de ge nis sa he ler tu tur mus Tu qay me se le ri RedakteAzer bay ca nin tu qay me se le ri ne bir cox du zen cay la ri et ra fin da rast gel mek olar La kin onun esas era zi si Kur ca yi nin Araz ca yi nin pa yi na du sur Ta ri xi me te ri al lar ve ted qi qat is le ri miz le mu ey yen edil mis dir ki tu qay me se le ri XVIII es rin or ta la ri na ki mi Kur ca yi bo yu Xe zer de ni zi ne ki mi ge nis zo laq lar tes kil edir mis La kin son ra lar kend te ser ru fa ti sa he le ri ve ya sa yis men te qe le ri al tin da is ti fa de et mek meq se di le tu qay me se le ri nin sa he si kes kin azal mis dir Hesenbey Zerdabi qeyd etmisdir ki oz dovrunden 50 60 il evvel Kur cayi sahilleri butun axari boyu mese ile ortulu olmusdur A A Qrosheym 1920 1932 yaxsi veziyyetde olan tuqay meselerini Sirvan seheri yaxinliginda ve ondan yuxari erazilerde tesvir edirdi Teessufler olsun ki apardigimiz tedqiqatlar gosterdi ki Sirvan seheri yaninda Kur qiraginda yalniz bir nece eded qurumaqda olan qovaq agaci qalmisdir Istinadlar Redakte Quliyev V S Xelilov M Y Dendrologiya Baki 2000 260 s Eliyev H E Heyecan tebili Baki 2002 175 s Eliyev H E Xelilov M Y Tebietin yasil libasi Genclik nesr Baki 1988 174 sXarici kecidler RedakteLenkeran ve Naxcivan vilayetleri Hesen bey ZerdabiHemcinin bax RedakteXanbulancay su anbari Tuqay meseleri Hesen bey ZerdabiMenbe https az wikipedia org w index php title Duzen meseleri amp oldid 5857633, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
