fbpx
Wikipedia

Azərbaycanda təsəvvüf

Avqust 06, 2021

Azərbaycan İslamın ilk dövrlərində (641-643) müsəlmanlar tərəfindən fəth edilmiş, islamiyyət bu ərazidə yaşayanlar tərəfindən zaman keçdikcə din olaraq qəbul edilmişdir. Bu coğrafi ərazidə yaşayan xalqın müsəlman olmasında ən böyük təsiri göstərənlər, şübhəsiz ki, sufilər olmuşlar. Onların xoş məramlı İslam anlayışları insanların könlünə təsir etmiş və islamın qəbulunu sürətləndirmişdi.

İslamın ilk illərindən etibarən sufiliyin Azərbaycanda mövcud olduğunu göstərən dəlillər vardır. Əvvəla Hz.Məhəmməd sallallahu aleyhi və səlləm dövründə yaşamış təsəvvüf tarixi üçün mühüm əhəmiyyətə malik bir şəxs olan Veysəl Qaraninin qəbrinin mənbələrdə Azərbaycanda olması göstərilir. Kitabi-Dədə Qorqud dastanında Burla Xatunun Salur Qazana söylədiyi :

Quru quru çaylara su saldım,
Qara donlu dərvişlərə nəzir verdim

Misralarında olduğu kimi ən qədim ədəbi mətnlərimizdə də suflərdən bəhs edildiyini görürük. Azərbaycanın hər yerində rast gəlinən, əsrlər keçdiyi halda adı-sanı unudulsa da yaddaşlarda qalan və böyük hörmətə layiq olan minlərlə pir qəbri və məqamı da Azərbaycanda islamın inkişafında sufilərin mövqeyini göstərən ən böyük dəlillərdəndir.

Azərbaycanda təsəvvüfün tarixində dair mənbələrə nəzər salındığında Azərbaycanda təsəvvüf hərəkatının X əsrdən başladığı görülür. Təsəvvüf tarixçiləri tərəfindən təsəvvüfi dövr deyə adlandırılan adları tez-tez xatırlanan məşhur azərbaycanlı sufi alimlər var. Onlardan Əbu Hüseyin Dündari-Şirazi, Hüseyin ibn Yəzdinyar, Əbu Həsən, Əbu Züra, Əbu Abbas, Əbu Səid Abdal Bakuvi, Əli ibn Məhəmməd ibn Abdullab Bakuvi, Hüseyin Şirvani, Əbu Abbas Əhməd, Əxi Fərəc Zəncani, Baba Fərəc, Xacə Məhəmməd Xoşnam, Hüseyin Mərəndi, İbrahim Təbrizi, Əbülfərəc Əbülvahid Varsani, Səid Bərdəyi, Əbubəkr Əbhəri və digər bir çox sufi alimləri göstərmək mümkündür. Bu dövrün sonuncu mühüm şəxsiyyəti Əbdülqahir Sührəverdidir.

XII əsr Azərbaycan təsəvvüfündə təriqətlər dövrünün başlanğıcıdır. Bu dövrdə ilk qurulan təriqətlər arasında azərbaycanlı sufilərin əsasını qoyduqları təriqətlər aparıcı mövqeyə malikdir. Belə ki, Azərbaycan bu dövrdən etibarən təriqətlər mərkəzi halına gəlmişdi. Bir təsəvvüf hərəkatı olan əxiliyin Anadolu qolu, təriqətlərdən sührəvərdilik, hürufilik, zahidilik, səfəvilik, xəlvətilik və xəlvətiliyin qolları rövşənilik və gülşənilik təriqətləri Azərbaycanda doğulmuş və buradan bütün İslam aləminə yayılmışdır.Yəsəvilik və nəqşibəndilik kimi təriqətlər də Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Ümumiyyətlə təsəvvüf tarixi araşdırılarkən görülür ki, İslam aləmində yayılmış təriqətlər və sufi cərəyanlarının bir neçəsi Azərbaycan mənşəlidir. Orta əsrlərdə də bu cərəyan və təriqətlər inkişaf edən xəttlə yüksəlmiş və həmin təriqətlərdən yüzlərlə qollar ayrılmışdır.

Azərbaycan təsəvvüfünün tarixini araşdıran Mehmet Rıtım qeyd edir ki, XIX əsr Azərbaycan təsəvvüf tarixində yeni bir dövr sayıla bilər. Bu dövrdə kürdəmirli İsmayıl Siracəddin Şirvani adlı önəmli bir şəxsiyyətin ortaya çıxdığını görürük. 1817-ci ildə Bağdadda Mövlana Xaliddən icazə alaraq Kürdəmirə gəlmiş, 1826-cı ildə Çar Rusiyasının təzyiqi ilə Azərbaycandan çıxarılana qədər burada nəqşibəndi şeyxi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəqşibəndilik Şeyx İsmayılın müridləri vasitəsiylə bütün Qafqaza yayılmış və müridizm axının formalaşmasına təsir edərək, İmam Qazi Məhəmməd və Şeyx Şamilin rəhbərliyi altında rus hakimiyyətini bu coğrafiyada illərlə narahat etmişdir.

SSRİ dövründə isə Azərbaycanda ateizm rəsmi ideologiya olmuş və hər növ dini fəaliyyət qadağan edilmişdir. Təsəvvüfi hərəkatların da düşmən edilib yox edilməsinə cəhd olunduğu bu dövrdə hər şey bitmiş kimi görünsə də bu qədim sufi yurdunda müxtəlif təriqətlərə məxsus şeyxlər gizli fəaliyyət göstərmişlər.

Azərbaycan təsəvvüf məktəbləri olaraq qeyd edilən bu təriqətlərin xaricində bir çox müstəqil sufilər də vardır. Bunlar müəyyən bir təriqətə bağlılıqları bilinməyən sufilərdir. Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Mahmud Şəbüstəri, Şəms Təbrizi və başqalarını qeyd etmək olar. Azərbaycanda bundan başqa bir çox təriqət təmsilçiləri də olmuşdur. Məsələn qələndərilik, bəktaşilik, mövləvilik, nemətullahilik, məlamətilik və daha başqalari. XVI əsrdə Azərbaycanda olmuş Övliya Çələbi bu ərazidə bir çox sufi və təkyə haqqında məlumat vermişdir: Şeyx İbrahim Şirvani, Mərəzədə Diri Baba, Şeyx Rza Sultan, Əfşar Baba ziyarəti və s. Məhəmmədəli Tərbiyət də "Danişməndani-Azərbaycan" adli əsərində 100-ə qədər sufi haqqinda məlumat vermişdir.

Təsəvvüfdə istər var olmanin, istərsə də ilahi var olmaya yetişmənin təməlində eşqin olduğu görüşü, Allaha (c.c.) qadağalar və qorxu ilə deyil, yalnız eşqlə yetişilə bilinəcəyi inamını ön plana çıxarmış, eşq təsəvvüfün ən önəmli tərəfi olmuş və ədəbiyyatda da ən çox bu tərəfi ilə işlənmişdir. Eşqin ön plana keçməsi ilə təsəvvüfdə duyğu və həyəcan ağıla nisbətən daha önəmli sayılmış, sufilər üçün könül ağıldan öncə gəlmişdir.

Təsəvvüf könülə xitab edir. Bu baxımdan hiss və duyğu dünyası zəngin, romantizmdən xoşlanan insanlar təsəvvüfə daha çox meyllidir. Ədəbiyyat, xüsusilə şer bu tip insanlarin daha çox məşğul olduğu sahələrdəndir.

XII əsrdə sufi şairlər arasında məcazi bir dil meydana gəlmişdi. Sufilər bu əsrdə keçmiş mütəsəvviflərin işlətdikləri kəlmə və istilahlardan istifadə etdikləri halda bu istilahları məcaz və istiarə yolu ilə işlətmişlər. Onlara görə həbib, məhbub, məşuq və sevgili Allah deməkdir. Allahı düşünməkdən hasil olan vəcd haramdır (mey, şərab) və hammardır (saqi). Nurlu çöhrə Allahın zahiri, qapqara kəkil isə onun batini mənasında istiarə yolu ilə istifadə edilirdi. Təsəvvüf şairləri arasında bu şəkildəki rəmzli lisanı ilk dəfə işlədən Əbu Səid Əbül-Xeyrdir. Təsəvvüf şerini də ilk dəfə ortaya çıxaranın o olduğu qeyd edilir.

Azərbaycan şərq İslam mədəniyyətinə elm, fəlsəfə, ədəbiyyat, sənət və daha bir çox sahələrdə dəyərli töhfələr vermişdir. Bunlardan biri də heç şübhəsiz, təsəvvüf və təsəvvüf ədəbiyyatı sahəsi olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında Baba Kuhi Bakuvi, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Mahmud Şəbüstəri, İmadəddin Nəsimi, Fəzlullah Nəimi, Şah Qasım Ənvar, Dədə Ömər Rövşəni, İbrahim Gülşəni, Şah İsmayıl Xətai, Miskin Abdal (Seyyid Hüseyn Məhəmməd oğlu) (1430-1535), Məhəmməd Füzuli, Əbülqasim Nəbati, Mir Həmzə Nigari, Mirzə Şəfi Vazeh kimi sufi şairlər təsəvvüf ədəbiyyatı sahəsində ölməz əsərlər yaratmışlar.

Mənbələr

  1. M. Tərbiyət-Daneşməndani – Azərbaycan,Bakı, 1995
  2. E. Mehrəliyev – Baba Kuhi Bakuvi və Pir Hüseyin Şirvani, Bakı, 2002
  3. Z. Məmmədov – Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, Bakı, 1994
  4. Z. Məmmədov – Azərbaycanda XI – XII əsrlərdə fəlsəfi fikir, Bakı, 1978
  5. F. Ş. Fərzəlibəyli – Azərbaycan və Osmanlı imperiyası, Bakı, 1995
  6. M. Nemət – Azərbaycanda pirlər, Bakı, 1992
  7. E. Bertles – Sufizm və sufi ədəbiyyatı, Moskva, 1965
  8. A. Gölpınarlı – Hürufilik metinleri katalogu, İstanbul, 1989
  9. F. Gülen – Kalbin zümrüt tepeleri, I – II cilt, İzmir, 2001
  10. M. Kara – Din, hayat, sanat açısından tekyeler ve zaviyeler, İstanbul, 1977
  11. M. Kara – Tasavvuf ve tarikatlar tarihi, İstanbul, 1985

Həmçinin bax

Avqust 06, 2021
azərbaycanda, təsəvvüf, azərbaycan, islamın, dövrlərində, müsəlmanlar, tərəfindən, fəth, edilmiş, islamiyyət, ərazidə, yaşayanlar, tərəfindən, zaman, keçdikcə, olaraq, qəbul, edilmişdir, coğrafi, ərazidə, yaşayan, xalqın, müsəlman, olmasında, böyük, təsiri, gö. Azerbaycan Islamin ilk dovrlerinde 641 643 muselmanlar terefinden feth edilmis islamiyyet bu erazide yasayanlar terefinden zaman kecdikce din olaraq qebul edilmisdir Bu cografi erazide yasayan xalqin muselman olmasinda en boyuk tesiri gosterenler subhesiz ki sufiler olmuslar Onlarin xos meramli Islam anlayislari insanlarin konlune tesir etmis ve islamin qebulunu suretlendirmisdi Islamin ilk illerinden etibaren sufiliyin Azerbaycanda movcud oldugunu gosteren deliller vardir Evvela Hz Mehemmed sallallahu aleyhi ve sellem dovrunde yasamis tesevvuf tarixi ucun muhum ehemiyyete malik bir sexs olan Veysel Qaraninin qebrinin menbelerde Azerbaycanda olmasi gosterilir Kitabi Dede Qorqud dastaninda Burla Xatunun Salur Qazana soylediyi Quru quru caylara su saldim Qara donlu dervislere nezir verdim Misralarinda oldugu kimi en qedim edebi metnlerimizde de suflerden behs edildiyini goruruk Azerbaycanin her yerinde rast gelinen esrler kecdiyi halda adi sani unudulsa da yaddaslarda qalan ve boyuk hormete layiq olan minlerle pir qebri ve meqami da Azerbaycanda islamin inkisafinda sufilerin movqeyini gosteren en boyuk delillerdendir Azerbaycanda tesevvufun tarixinde dair menbelere nezer salindiginda Azerbaycanda tesevvuf herekatinin X esrden basladigi gorulur Tesevvuf tarixcileri terefinden tesevvufi dovr deye adlandirilan adlari tez tez xatirlanan meshur azerbaycanli sufi alimler var Onlardan Ebu Huseyin Dundari Sirazi Huseyin ibn Yezdinyar Ebu Hesen Ebu Zura Ebu Abbas Ebu Seid Abdal Bakuvi Eli ibn Mehemmed ibn Abdullab Bakuvi Huseyin Sirvani Ebu Abbas Ehmed Exi Ferec Zencani Baba Ferec Xace Mehemmed Xosnam Huseyin Merendi Ibrahim Tebrizi Ebulferec Ebulvahid Varsani Seid Berdeyi Ebubekr Ebheri ve diger bir cox sufi alimleri gostermek mumkundur Bu dovrun sonuncu muhum sexsiyyeti Ebdulqahir Suhreverdidir XII esr Azerbaycan tesevvufunde teriqetler dovrunun baslangicidir Bu dovrde ilk qurulan teriqetler arasinda azerbaycanli sufilerin esasini qoyduqlari teriqetler aparici movqeye malikdir Bele ki Azerbaycan bu dovrden etibaren teriqetler merkezi halina gelmisdi Bir tesevvuf herekati olan exiliyin Anadolu qolu teriqetlerden suhreverdilik hurufilik zahidilik sefevilik xelvetilik ve xelvetiliyin qollari rovsenilik ve gulsenilik teriqetleri Azerbaycanda dogulmus ve buradan butun Islam alemine yayilmisdir Yesevilik ve neqsibendilik kimi teriqetler de Azerbaycanda genis yayilmisdi Umumiyyetle tesevvuf tarixi arasdirilarken gorulur ki Islam aleminde yayilmis teriqetler ve sufi cereyanlarinin bir necesi Azerbaycan menselidir Orta esrlerde de bu cereyan ve teriqetler inkisaf eden xettle yukselmis ve hemin teriqetlerden yuzlerle qollar ayrilmisdir Azerbaycan tesevvufunun tarixini arasdiran Mehmet Ritim qeyd edir ki XIX esr Azerbaycan tesevvuf tarixinde yeni bir dovr sayila biler Bu dovrde kurdemirli Ismayil Siraceddin Sirvani adli onemli bir sexsiyyetin ortaya cixdigini goruruk 1817 ci ilde Bagdadda Movlana Xalidden icaze alaraq Kurdemire gelmis 1826 ci ilde Car Rusiyasinin tezyiqi ile Azerbaycandan cixarilana qeder burada neqsibendi seyxi kimi fealiyyet gostermisdir Neqsibendilik Seyx Ismayilin muridleri vasitesiyle butun Qafqaza yayilmis ve muridizm axinin formalasmasina tesir ederek Imam Qazi Mehemmed ve Seyx Samilin rehberliyi altinda rus hakimiyyetini bu cografiyada illerle narahat etmisdir SSRI dovrunde ise Azerbaycanda ateizm resmi ideologiya olmus ve her nov dini fealiyyet qadagan edilmisdir Tesevvufi herekatlarin da dusmen edilib yox edilmesine cehd olundugu bu dovrde her sey bitmis kimi gorunse de bu qedim sufi yurdunda muxtelif teriqetlere mexsus seyxler gizli fealiyyet gostermisler Azerbaycan tesevvuf mektebleri olaraq qeyd edilen bu teriqetlerin xaricinde bir cox musteqil sufiler de vardir Bunlar mueyyen bir teriqete bagliliqlari bilinmeyen sufilerdir Nizami Gencevi Mehseti Gencevi Mahmud Sebusteri Sems Tebrizi ve basqalarini qeyd etmek olar Azerbaycanda bundan basqa bir cox teriqet temsilcileri de olmusdur Meselen qelenderilik bektasilik movlevilik nemetullahilik melametilik ve daha basqalari XVI esrde Azerbaycanda olmus Ovliya Celebi bu erazide bir cox sufi ve tekye haqqinda melumat vermisdir Seyx Ibrahim Sirvani Merezede Diri Baba Seyx Rza Sultan Efsar Baba ziyareti ve s Mehemmedeli Terbiyet de Danismendani Azerbaycan adli eserinde 100 e qeder sufi haqqinda melumat vermisdir Tesevvufde ister var olmanin isterse de ilahi var olmaya yetismenin temelinde esqin oldugu gorusu Allaha c c qadagalar ve qorxu ile deyil yalniz esqle yetisile bilineceyi inamini on plana cixarmis esq tesevvufun en onemli terefi olmus ve edebiyyatda da en cox bu terefi ile islenmisdir Esqin on plana kecmesi ile tesevvufde duygu ve heyecan agila nisbeten daha onemli sayilmis sufiler ucun konul agildan once gelmisdir Tesevvuf konule xitab edir Bu baximdan hiss ve duygu dunyasi zengin romantizmden xoslanan insanlar tesevvufe daha cox meyllidir Edebiyyat xususile ser bu tip insanlarin daha cox mesgul oldugu sahelerdendir XII esrde sufi sairler arasinda mecazi bir dil meydana gelmisdi Sufiler bu esrde kecmis mutesevviflerin isletdikleri kelme ve istilahlardan istifade etdikleri halda bu istilahlari mecaz ve istiare yolu ile isletmisler Onlara gore hebib mehbub mesuq ve sevgili Allah demekdir Allahi dusunmekden hasil olan vecd haramdir mey serab ve hammardir saqi Nurlu cohre Allahin zahiri qapqara kekil ise onun batini menasinda istiare yolu ile istifade edilirdi Tesevvuf sairleri arasinda bu sekildeki remzli lisani ilk defe isleden Ebu Seid Ebul Xeyrdir Tesevvuf serini de ilk defe ortaya cixaranin o oldugu qeyd edilir Azerbaycan serq Islam medeniyyetine elm felsefe edebiyyat senet ve daha bir cox sahelerde deyerli tohfeler vermisdir Bunlardan biri de hec subhesiz tesevvuf ve tesevvuf edebiyyati sahesi olmusdur Azerbaycan edebiyyatinda Baba Kuhi Bakuvi Nizami Gencevi Mehseti Gencevi Mahmud Sebusteri Imadeddin Nesimi Fezlullah Neimi Sah Qasim Envar Dede Omer Rovseni Ibrahim Gulseni Sah Ismayil Xetai Miskin Abdal Seyyid Huseyn Mehemmed oglu 1430 1535 Mehemmed Fuzuli Ebulqasim Nebati Mir Hemze Nigari Mirze Sefi Vazeh kimi sufi sairler tesevvuf edebiyyati sahesinde olmez eserler yaratmislar Menbeler RedakteM Terbiyet Danesmendani Azerbaycan Baki 1995 E Mehreliyev Baba Kuhi Bakuvi ve Pir Huseyin Sirvani Baki 2002 Z Memmedov Azerbaycan felsefesi tarixi Baki 1994 Z Memmedov Azerbaycanda XI XII esrlerde felsefi fikir Baki 1978 F S Ferzelibeyli Azerbaycan ve Osmanli imperiyasi Baki 1995 M Nemet Azerbaycanda pirler Baki 1992 E Bertles Sufizm ve sufi edebiyyati Moskva 1965 A Golpinarli Hurufilik metinleri katalogu Istanbul 1989 F Gulen Kalbin zumrut tepeleri I II cilt Izmir 2001 M Kara Din hayat sanat acisindan tekyeler ve zaviyeler Istanbul 1977 M Kara Tasavvuf ve tarikatlar tarihi Istanbul 1985Hemcinin bax RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanda tesevvuf amp oldid 5944622, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.