fbpx
Wikipedia

Amazon çayı

Amazon çayı (port. Rio Amazonas, isp. Río Amazonas) — Cənubi Amerikada çay. Hövzəsinin sahəsinə, su sərfiyyatına görə dünyada birinci, uzunluğuna görə ikinci (Nildən sonra) yeri tutur.

Amazon
port., isp. Rio Amazonas

Amazon çayı
Ölkələr
Mənbəyi And dağları, Maranyon və Ukayali
çaylarının qovuşması
 • Yüksəkliyi 110 m
Mənsəbi Atlantik okeanı
 • Yüksəkliyi 0 m
Uzunluğu 6516 ( 7004 )
Su sərfi 209.000 m³/s, 168.700 m³/s
Su hövzəsi Atlantik okeanı
Hövzəsinin sahəsi 7.050.000 km²
Ovalığı da var.
mənbəyi
mənsəbi
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ümumi məlumat

Mənbələrini And dağlarından götürən Maranyon və Ukayali çaylarının birləşməsindən yaranır və Şərqə doğru axaraq Atlantik Okeanına tökülür. Uzunluğu Maranyon çayının mənbəyindən 6516 km, Ukayali çayının mənbəyindən 7000 km-dən çoxdur. Hövzəsinin sahəsi 7045 min km2-dir. Hövzəsinin çox hissəsi Braziliyada, cənub-qərb və qərb hissələri Boliviyada, Peruda, Ekvadorda və Kolumbiyadadır. Mənsəbində su sərfiyyatı 220 min m3/san təşkil edir. Dənizə daşıdığı su saniyədə 120000 kubmetrdir.

Amazon çayında müxtəlif ölçülü adalar vardır. Dünyanın ən böyük çay adası - Marajo (sah. 48 min km2) burada yerləşir. Çayın daşıdığı Mississippi, Nil, və Yantszı çaylarının daşıdıqları suların ümumi həcmindən çoxdur.

Rütubətli ekvatorial meşələrlə örtülü və çox yeri bataqlıq olan geniş ovalıqdan (əsasən, Amazon ovalığından) axıb Atlantik okeanına tökülür. Sahili alçaq, üçpilləlidir. Böyük daşqınlar zamanı suyun səviyyəsi ikinci pilləyə qədər qalxır. Yuxarı axınında (Ukayali çayı ilə birləşdikdən sonra) eni təqribən 2 km, orta axınında 5 km-ədək, aşağı axınında 20 km-ədək, mənsəbi yaxınlığında 80–150 km-dir; orta axınında dərinliyi təqribən 70 m, Obidus şəhəri yaxınlığında 135 m-ədək, mənsəbində 15–45 m-dir.

Okeandan 350 km məsafədə dünyada ən iri (sah. 100 min km2-dən çox) delta yaradır. Amazonun 500-dən çox iri qolu var. Bunlardan 17-sinin uzunluğu 1600–3500 km-ə çatır. Ən əhəmiyyətli qolu Madeyra çayıdır (3500 km). Böyük qolları: sağdan – Jurua, Purus, Tapajos, Şinqu, Tokantins, soldan – Napo, İsa, Japura, Riu-Neqru. Qollar Amazon çayına müxtəlif rəngli sular gətirir; belə ki, Riu-Neqru çayının suyu tünd, Jurua, Purus, Madeyranın suları bulanıq ağ, Tapajosun suyu isə yaşılımtıldır. Suları sarı, boz və hətta qırmızımtıl rəngə çalan qollar da var. Amazon dünyada bu qədər zəngin çalarlı suları olan yeganə çaydır. Amazon çayı, əsasən, Atlantika okeanından hava axınlarının gətirdiyi yağıntıları ilə qidalanır. Hövzəsinin rütubətli tropik meşələrlə örtülü hissəsində yağıntının illik miqdarı 2000 mm-ədək, mənsəbdə və hövzəsinin şimal-qərbində (And dağlarının ətəklərində) 3000 mm-dən çox, And dağlarında 6000 mm-ədəkdir.

Amazon il boyu gursuludur: sol qollarında (Şimal yarımkürəsində) martdan sentyabra qədər, sağ qollarında (Cənub yarımkürəsində) oktyabrdan aprelə qədər yağış mövsümü olur. Ortaillik su sərfi mənsəbə yaxın hissədə təqribən 220 min m3/san. (maks. 300 min m3/san., minimum 63 min m3/san.), illik axım həcmi 7000 km3 (Yer kürəsi çaylarının ümumi axımının 17%-i). Amazonun gətirdiyi çox böyük su kütləsi mənsəbdən 400 km məsafədə okean sularını şirinləşdirir.

Amazon ovalığı azmeyilli olduğundan okeanda baş verən qabarmalar çay yatağı boyunca 1000–1400 km məsafədə səviyyəni qaldırır. Mənsəb hissədə qabarma 4–5 m. hündürlükdə dalğalarla müşayiət olunur. Bu dalğalar böyük sürət və uğultu ilə çay yuxarı hərəkət edərək sahilləri dağıdır. Amazon adının da bununla əlaqədar olduğu (yerli hindi tayfalarından olan tepiquarani tayfasının dilində “amazunu” – böyük dalğa deməkdir) güman edilir. Amazon 4300 km məsafədə gəmiçiliyə yararlıdır. Okean gəmiləri Manaus şəhərinə qədər (mənsəbdən 1690 km) gedir.

Limanları: Belen, Santaren, Obidus, Manaus (Braziliya), İkitos (Peru). Amazonda 2000-ə qədər balıq növü (Yer kürəsindəki şirin su balıqlarının 1/3-i), o cümlədən şirin su delfini, arapayma, lamantin, yırtıcı skat və akula, timsah, sudonuzu, anakonda və s. var.

Amazonun mənsəbini 1500-ci ildə ispaniyalı Visente Yanyes Pinson kəşf etmişdir. 1541-ci ildə digər ispaniyalı Fransisko de Orelyana çay yuxarı 6000 km üzmüşdür. Onun dəstəsi yol boyu döyüşkən hindu tayfaları ilə toqquşmuşdu. Trombetas çayının mənsəbi yaxınlığında, ön cərgələrdə yaylarla silahlanmış ucaboylu, yarıçılpaq qadınlar vuruşurdular. Onlar ispanlara amazon qadınları təsvir edən antik mifləri xatırladır. Ona görə də ehtimal olunur ki, Orelyana çayı Amazon adlandırmışdır.

İstinadlar

  1. http://www.cprm.gov.br/pgagem/Manuscripts/seylerp.htm
  2. Bell A. Encyclopædia Britannica — Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q455"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1417"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2846567"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2743906"></a>
  3. . 2015-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-19.
  4. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 411–412. ISBN 978-9952-441-02-4.

Xarici keçidlər

  • Amazon çayı
  • Sirlərlə zəngin Amazon[ölü keçid]
  • Amazon çayı haqqında məlumat
  • Amazon[ölü keçid]
  • Alimlər Amazon çayının altında yeni nəhəng bir çay kəşf edib

Həmçinin bax

amazon, çayı, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, amazon, port, amazonas, río, amazonas, cənubi, amerikada, çay, hövzəsinin, sahəsinə, sərfiyyatına, görə, dünyada, birinci, uzunluğuna, görə, ikinci, nildən, sonra, yeri, tutur, amazonport, amazonasölkələr, . Bu adin diger istifade formalari ucun bax Amazon Amazon cayi port Rio Amazonas isp Rio Amazonas Cenubi Amerikada cay Hovzesinin sahesine su serfiyyatina gore dunyada birinci uzunluguna gore ikinci Nilden sonra yeri tutur 3 4 Amazonport isp Rio AmazonasAmazon cayiOlkeler Peru Kolumbiya Braziliya Boliviya EkvadorMenbeyi And daglari Maranyon ve Ukayalicaylarinin qovusmasi Yuksekliyi 110 mMensebi Atlantik okeani Yuksekliyi 0 mUzunlugu 6516 7004 Su serfi 209 000 m s 1 168 700 m s 1 Su hovzesi Atlantik okeaniHovzesinin sahesi 7 050 000 km 2 Ovaligi da var menbeyi mensebiAmazon cayi Cenubi Amerikain fiziki xeritesinde 4 26 c e 73 26 q u 0 35 c e 49 57 q u Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Umumi melumat 2 Istinadlar 3 Xarici kecidler 4 Hemcinin baxUmumi melumat RedakteMenbelerini And daglarindan goturen Maranyon ve Ukayali caylarinin birlesmesinden yaranir ve Serqe dogru axaraq Atlantik Okeanina tokulur Uzunlugu Maranyon cayinin menbeyinden 6516 km Ukayali cayinin menbeyinden 7000 km den coxdur Hovzesinin sahesi 7045 min km2 dir Hovzesinin cox hissesi Braziliyada cenub qerb ve qerb hisseleri Boliviyada Peruda Ekvadorda ve Kolumbiyadadir Mensebinde su serfiyyati 220 min m3 san teskil edir Denize dasidigi su saniyede 120000 kubmetrdir 4 Amazon cayinda muxtelif olculu adalar vardir Dunyanin en boyuk cay adasi Marajo sah 48 min km2 burada yerlesir Cayin dasidigi Mississippi Nil ve Yantszi caylarinin dasidiqlari sularin umumi hecminden coxdur 3 Rutubetli ekvatorial meselerle ortulu ve cox yeri bataqliq olan genis ovaliqdan esasen Amazon ovaligindan axib Atlantik okeanina tokulur Sahili alcaq ucpillelidir Boyuk dasqinlar zamani suyun seviyyesi ikinci pilleye qeder qalxir Yuxari axininda Ukayali cayi ile birlesdikden sonra eni teqriben 2 km orta axininda 5 km edek asagi axininda 20 km edek mensebi yaxinliginda 80 150 km dir orta axininda derinliyi teqriben 70 m Obidus seheri yaxinliginda 135 m edek mensebinde 15 45 m dir 4 Okeandan 350 km mesafede dunyada en iri sah 100 min km2 den cox delta yaradir Amazonun 500 den cox iri qolu var Bunlardan 17 sinin uzunlugu 1600 3500 km e catir En ehemiyyetli qolu Madeyra cayidir 3500 km 3 Boyuk qollari sagdan Jurua Purus Tapajos Sinqu Tokantins soldan Napo Isa Japura Riu Neqru Qollar Amazon cayina muxtelif rengli sular getirir bele ki Riu Neqru cayinin suyu tund Jurua Purus Madeyranin sulari bulaniq ag Tapajosun suyu ise yasilimtildir Sulari sari boz ve hetta qirmizimtil renge calan qollar da var Amazon dunyada bu qeder zengin calarli sulari olan yegane caydir Amazon cayi esasen Atlantika okeanindan hava axinlarinin getirdiyi yagintilari ile qidalanir Hovzesinin rutubetli tropik meselerle ortulu hissesinde yagintinin illik miqdari 2000 mm edek mensebde ve hovzesinin simal qerbinde And daglarinin eteklerinde 3000 mm den cox And daglarinda 6000 mm edekdir 4 Amazon il boyu gursuludur sol qollarinda Simal yarimkuresinde martdan sentyabra qeder sag qollarinda Cenub yarimkuresinde oktyabrdan aprele qeder yagis movsumu olur Ortaillik su serfi mensebe yaxin hissede teqriben 220 min m3 san maks 300 min m3 san minimum 63 min m3 san illik axim hecmi 7000 km3 Yer kuresi caylarinin umumi aximinin 17 i Amazonun getirdiyi cox boyuk su kutlesi mensebden 400 km mesafede okean sularini sirinlesdirir 4 Amazon ovaligi azmeyilli oldugundan okeanda bas veren qabarmalar cay yatagi boyunca 1000 1400 km mesafede seviyyeni qaldirir Menseb hissede qabarma 4 5 m hundurlukde dalgalarla musayiet olunur Bu dalgalar boyuk suret ve ugultu ile cay yuxari hereket ederek sahilleri dagidir Amazon adinin da bununla elaqedar oldugu yerli hindi tayfalarindan olan tepiquarani tayfasinin dilinde amazunu boyuk dalga demekdir guman edilir Amazon 4300 km mesafede gemiciliye yararlidir Okean gemileri Manaus seherine qeder mensebden 1690 km gedir 4 Limanlari Belen Santaren Obidus Manaus Braziliya Ikitos Peru Amazonda 2000 e qeder baliq novu Yer kuresindeki sirin su baliqlarinin 1 3 i o cumleden sirin su delfini arapayma lamantin yirtici skat ve akula timsah sudonuzu anakonda ve s var 4 Amazonun mensebini 1500 ci ilde ispaniyali Visente Yanyes Pinson kesf etmisdir 1541 ci ilde diger ispaniyali Fransisko de Orelyana cay yuxari 6000 km uzmusdur Onun destesi yol boyu doyusken hindu tayfalari ile toqqusmusdu Trombetas cayinin mensebi yaxinliginda on cergelerde yaylarla silahlanmis ucaboylu yaricilpaq qadinlar vurusurdular Onlar ispanlara amazon qadinlari tesvir eden antik mifleri xatirladir Ona gore de ehtimal olunur ki Orelyana cayi Amazon adlandirmisdir 4 Istinadlar Redakte 1 2 http www cprm gov br pgagem Manuscripts seylerp htm Bell A Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Inc 1768 lt a href https wikidata org wiki Track Q455 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P1417 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q2846567 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q2743906 gt lt a gt 1 2 3 En uzun caylar 2015 03 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 19 1 2 3 4 5 6 7 8 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 411 412 ISBN 978 9952 441 02 4 Xarici kecidler RedakteAmazon cayi Sirlerle zengin Amazon olu kecid Amazon cayi haqqinda melumat Amazon olu kecid Alimler Amazon cayinin altinda yeni neheng bir cay kesf edibHemcinin bax RedakteAmazon rifiMenbe https az wikipedia org w index php title Amazon cayi amp oldid 6011502, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.