Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
Ser İsaak Nyuton (ing. Sir Isaac Newton; 25 dekabr 1642 (4 yanvar 1643)[…], Vulstorp malikanəsi, İngiltərə krallığı – 20 (31) mart 1727[…], Kensinqton, Böyük Britaniya krallığı) — ingilis fiziki, riyaziyyatçısı, astronomu, filosofu və kimyaçı alimdir. Tarixdəki ən böyük riyaziyyatçı və alimlərdən biridir. Elmi inqilabın baş verməsində və heliosentrizmin inkişafinda böyük rolu olmuşdur. İlk dəfə olaraq elmə Yerin cazibə qüvvəsi anlayışını daxil etmişdir. İsaak Nyutonun məşhur əsərlərindən biri də əsəridir. Nyutonun doğum tarixi İngiltərədə 1752-ci ilə kimi istifadə edilmiş Yuli təqviminə görə 25 dekabr 1642 – 20 mart 1727, qriqorian təqviminə görə 4 yanvar 1643 – 31 mart 1727-ci il tarixidir.
| İsaak Nyuton | |
|---|---|
| ing. Isaac Newton | |
 | |
| Doğum tarixi | 25 dekabr 1642 (4 yanvar 1643)[…] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 20 (31) mart 1727[…](84 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Atası | İsaak Nyuton[d][…] |
| Anası | Hanna Ayskou[d] |
| Elm sahələri | fizika[…], mexanika, riyaziyyat, astronomiya, təbiət elmləri, Səma mexanikası, Cazibə qüvvəsi, optika, riyazi analiz, impuls |
| İş yeri | |
| Təhsili |
|
| Üzvlüyü |
|
| Mükafatları |  |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Adı Tarixdə 100 ən nüfuzlu şəxs siyahısına daxil edilib.
Həyatı
Gənclik illəri
İsaak Nyuton Yuli təqviminə görə 25 dekabr 1642-ci il tarixində , şəhəri yaxınlığında yerləşən Vulstrop (ing. Woolshrope) adlı kiçik bir kənddə xırda fermer ailəsində doğulmuşdur. Onun atası İsaak Nyuton (1606–1642) doğulmasına 3 ay qalmış vəfat etmişdir. Vaxtından öncə doğulduğu üçün körpəlikdə həddən artıq zəif olub. Çoxları onun yaşayacağına inanmırdı. Əfsanəyə görə, onu qoyun dərisindən tikilmiş əlcəyə qoyublar, o, bir dəfə yerə düşüb və başı əzilib. O, uzun müddət xaç suyuna salınmamışdır. Nəhayət, bir müddət keçəndən sonra 1 yanvar tarixində xaç suyuna salınmış və körpənin adı atası İsaakın şərəfinə adlandırılmışdır.
İsaak Nyuton 3 yaşı tamam olanda anası ikinci dəfə ərə gedib. Balaca İsaak nənəsinin himayəsində qalıb. Anası Anna Eyskou (ing. Hannah Ayscough) (1623–1679) ikinci dəfə ailə qurduqdan sonra 3 övladı olmuş və İsaakı qardaşı Uilyam Eyskouya tapşırmışdır. İsaak çox zəif uşaq olmuş, bu səbəbdən tez-tez xəstələnmiş, qapalı xasiyyəti ilə seçilmiş və həddən artıq xəyalpərəst olmuşdur. Onu daha çox poeziya və rəssamlıq maraqlandırırdı. O, öz ixtiraları ilə çoxlarını heyrətləndirirdi. İbtidai məktəb həyatı Nyuton üçün olduqca ağır keçib. Məktəb illərində Nyutonun ixtiralarından heyrətlənən sinif yoldaşları ona mənfi münasibət bəsləyirdilər. Təbiətcə xudbin olan İsaak üçün bu cür təhqiredici vəziyyətə dözmək olduqca çətin idi. Çox gərgin səylərdən sonra İsaak oxuduğu sinifdə əlaçılar sırasında birinci oldu. Texnikaya maraq, Nyutonu təbiət hadisələri üzərində fikirləşməyə məcbur edirdi. Bir dəfə dayısı Uilyam Eyskou onu əlində kitab dərin fikirlərə qərq olduğu halda müşahidə edib. İsaakın əlindəki kitaba nəzər salan dayısı, onu öz yaşına tamamilə uyğun gəlməyən mürəkkəb riyazi məsələlərə maraq göstərdiyini görmüş və anasından İsaakın təhsilini davam etdirməsi arzusunu nəzərə almasını xahiş etmişdir. Ciddi hazırlıqdan sonra İsaak 1661-ci ildə Kembric Universitetində təhsil almışdır.
Elmi yaradıcılığın başlanğıcında
Kembricdə oxuduğu ilk 6 il ərzində İsaak bütün kollec dərəcələrini keçib. Onun bütün gələcək kəşfləri bu illərdə hazırlanıb. 1665-ci ildə İsaak incəsənət magistrı olub. İsaak Nyuton bu illərdə indiki dispersiya hadisəsi üzrə ilk təcrübələrini aparıb. Bu təcrübələr (mindən artıq) klassik eksperimentlər hesab olunur və bu gün də məktəb və institutlarda təkrar olunur. Bütün tədqiqatların əsasında işığın fiziki təbiətini anlamaq səyləri dururdu.
1668-ci ildə Nyuton Kembricə qayıdıb və tezliklə Lukask riyaziyyat kafedrasına rəhbərlik ona həvalə olunub. Ona qədər bu kafedraya müəllimi İsaak Barrou rəhbərlik edib. Barrou sevimli tələbəsini maddi cəhətdən təmin etmək üçün kafedranı ona güzəştə gedib. Nyuton artıq diferensial və inteqral hesablamanın müəllifi idi. Bu dövr alimin həyatında ən məhsuldar illərindən biridir. 1660–1667-ci illərdə onun əsas ideyaları, eləcə də ümumdünya cazibə qanunu öz təsdiqini tapıb. Yalnız nəzəri tədqiqatlarla kifayətlənməyən Nyuton bu illərdə teleskop-reflektor (əksetdirici) icad edib. O, öz teleskopunu təkmilləşdirərək ikinci belə bir cihaz hazırlayır. Bu cihaz onun London Kral Cəmiyyətinin üzvü seçilməsinə əsas verir, lakin Nyuton çoxlarının yalnız arzu edə biləcəyi bu imkandan imtina edir, bunu üzvlük haqqını ödəyə bilməsi üçün maddi imkanlarının olmaması ilə izah edir, lakin Nyutonun elmi xidmətlərini nəzərə alan cəmiyyət onu üzvlük haqqından azad edərək istisna hal kimi dahi alimi öz sıralarına qəbul edir.
Onun ilk elmi işləri işıq şüalarının tədqiqi ilə bağlı idi. Çoxillik işlər nəticəsində Nyuton müəyyən etmişdi ki, ağ Günəş şüası çoxsaylı rənglərin qarışığından ibarətdir. Alim sübut etmişdi ki, prizmanın köməyi ilə ağ rəngi onun tərkib hissələrinə ayırmaq olar. Nazik lövhələrdə işığın sınma hadisəsini öyrənərkən alim elmdə "Nyuton həlqəsi" adlandırılan difraksiyanı müşahidə edib. Bu kəşfin əhəmiyyəti tam dolğunluğu ilə yalnız XIX əsrin ikinci yarısında dərk olunub.
1666-cı ildə Kembricdə taun epidemiyası başlayıb. Nyuton doğulduğu Vulstorp kəndinə köçüb. Burada sakit kənd həyatına başlayan 24 yaşlı alim əli altında heç bir kitab, heç bir cihaz olmadan, az qala tərkidünyalıq həyatı yaşayaraq dərin fəlsəfi fikirlərə qərq olub. Bu fikirlərin bəhrəsi kəşf etməsi oldu. Akademik V. Vernadski Nyutona həsr olunmuş kitabında yazır: "Bir yay günü idi. Nyuton bağda açıq havada oturaraq düşünməyi çox sevirdi. Rəvayətə görə, yetişmiş almanın yerə düşməsi Nyutonun düşüncələrinə son qoyub. Məşhur alma ağacı nəsildən nəslə qorunub, sonralar quruyub, kəsilərək oturacaq kimi tarixi abidəyə çevrilib. Nyuton çoxdan idi ki, cismlərin düşməsi barədə düşünürdü və mümkündür ki, almanın yerə düşməsi onu bir daha düşüncələrinə sövq etmişdi. Sonralar Nyuton yazırdı ki, ümumdünya cazibə qanunu formulunu Keplerin məşhur qanunlarının öyrənilməsi nəticəsində əldə edib". Məşhur rus pedaqoqu K. Uşinski bu hadisədə dərin məna olduğunu yazırdı: "Nyuton kimi dahi lazım idi ki, almanın birdən yerə düşməsinə təəccüblənəsən".
1667-ci ildə Nyuton, universitet təkrar açıldığı səbəbindən Kembricə geri dönür və iki il sonra riyaziyyat üzrə professor vəzifəsinə sahib olur. Nyuton təxminən 30 il Kembricdə qalır və məktublar yoluyla digər elmi işçilərlə çalışaraq tək başına işlərinə davam edir. Bu dövr ərzində birgə çalışaraq ən böyük əsəri olan əsərini hazırlamış və əsərin bitməsi 1682-ci ildə başa çatmışdır. "Natural fəlsəfənin riyazi başlanğıcı" əsərinin düsturlarından istifadə edərək parlaq bir kometin orbitini hesabladı və onun 1759-cu ildə qayıdacağını qabaqcadan xəbər verdi. Kometa deyilən vaxtda qayıdır və bu kometa Halleyin şərəfinə adlandırılır. Fransız şairi Volter kometin qayıtmasına öz münasibətini coşqun şeirlərlə bildirir. İşıq ilə əlaqədar fermada etdiyi təcrübələr nəticəsində, lupalı teleskopların qüsurlar yaratdığını fərq edir və 1668-ci ildə yeni teleskop hazırlayır. Bu teleskopun icadı sayəsində 1672-ci ildə London Kral Cəmiyyətinə üzv olur.
Nəhənglərin çiyinlərində duran dahi
Nyuton 1701-ci ildə parlamentin üzvü, 1703-cü ildə isə İngiltərə Kral Cəmiyyətinin prezidenti seçilib. Nyuton utancaqlığı və təvazökarlığı ilə seçilib, hələ sağlığında şöhrət və nüfuz qazanmışdı. O, təvazökarlıqla deyirdi: "Hamının məni nə hesab etdiyini bilirəm, lakin özüm-özümə dəniz qırağında oynayan və hamar daş, yaxud adi görkəmdə olmayan gözəl balıqqulağı tapanda sevinən uşaq kimi görünürəm, halbuki qarşımda tədqiq edilməmiş böyük okean durur".
O, uzun müddət öz elmi kəşflərini dərc etdirməyə belə qərar verə bilməyib, hətta özünün ölməz "Başlanğıc" bestsellerinin bəzi hissələrini belə məhv etməyə cəhd edib. Bir dəfə Nyutondan xahiş edirlər ki, bəzi elmi işlərinin Kral Elmi Cəmiyyəti tərəfindən dərc olunmasına icazə versin. Alim bir şərtlə razılıq verib ki, bu elmi işlərin müəllifinin adı göstərilməsin. Bu məsələ ilə bağlı yaranmış anlaşılmazlığı isə o, belə izah edib: "Məşhurluq yalnız mənim tanışlarımın dairəsini genişləndirə bilər, mən isə onların sayını hər vasitə ilə məhdudlaşdırmağa çalışıram"… "Əgər mən başqalarından fərqli olaraq daha uzağı görmüşəmsə, bu ona görədir ki, nəhənglərin çiyinlərində durmuşam".
Alim tələbələrinə deyirdi: Elmləri öyrənərkən nümunə daha faydalı qaydadır. Bildiklərimiz bir damla, bilmədiklərimiz okeandır. Bilik real və yenilməz qüvvədir . Məhz bilik sərvət və kapitaldır. Böyük yaradan biliyi seçmə adamlara verir.
Böyük alimlə onun yaşlı çağında tanış olan doktor bu dahinin təvazökarlığından heyrətləndiyini yazırdı. Onun sözlərinə görə, Nyuton həddən artıq gülərüzlü idi, digər dahilərə məxsus olan bir sıra məziyyətlər ona yad idi. O, hər bir cəmiyyətə çox uğurla uyğunlaşa bilirdi və onda heç bir təkəbbürlük əlaməti yox idi.
Həyatının son günlərində Nyuton həddən artıq varlanıb və o, pul paylayırdı. Əvvəllər isə özünün daha çox pula ehtiyacı olduğu vaxtlarda da o, yaxınlarına və uzaq qohumlarına əl tuturdu. Nyuton ibadət etdiyi kilsəyə böyük miqdarda pul bağışlamışdı, gənc tələbələrə də çox vaxt pul yardımı göstərirdi. Bir dəfə Nyutondan soruşurlar ki, necə oldu ki, siz bu qanunları bu qədər uzun müddətə ifadə etdiniz? Böyük alim cavab verib ki, onun qanunları çox sadədir, o, bu qanunları çox tez ifadə edib, lakin bundan ötrü xeyli düşünməyə məcbur olub.
Nyutonun xəstəliyi
1689-cu ildə anası yatalaq xəstəliyindən vəfat edib. Son günlərində gecə-gündüz anasının yanında olan alim özü ona dərman verib, müxtəlif dərmanlar hazırlayıb, anasına hər hansı xəstə baxıcısından daha yaxşı qulluq etmişdir, lakin anasının həyatını xilas etmək mümkün olmayıb və bu itki böyük alimi dərindən sarsıtmışdı. Ola bilsin ki, bu faciə onun sonradan əsəb xəstəliyi keçirməsinə səbəb olmuşdur.
Daimi əsəbi və zehni gərginlik onunla nəticələndi ki, 1692-ci ildə Nyuton yatağa düşdü. Onun bu vəziyyətə düşməsinə baş vermiş yanğın nəticəsində bütün əlyazmalarının məhv olması da səbəb ola bilərdi. Hər zaman maddi çətinlik hissi şübhəsiz ki, onun xəstəliyinin digər səbəblərindən biri idi. Buna görə də İsaak Nyuton Kembricdə professor vəzifəsində işləməklə yanaşı, həm də zərbxanada nəzarətçi kimi işləməli olub. İşə xüsusi məsuliyyətlə başlayan İsaak tezliklə nəzərəçarpan uğurları sayəsində direktor təyin edilir, lakin zərbxananın direktoru vəzifəsini müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı davam etdirmək tamamilə mümkünsüz idi. 1701-ci ildə Nyuton Londona köçüb. O vaxta qədər isə elmin zirvəsini fəth etmişdi. 1705-ci ildə ona əsilzadə titulu verilir. Böyük mənzili, 6 nökəri, fayton-arabaya malik olmasına baxmayaraq, İsaak yenə də tənha idi. Elm sahəsində fəal axtarışlar dövrü artıq arxada qalmışdı. İsaak Nyuton indi yalnız "Optika" və "Başlanğıc" kitablarının yenidən nəşri ilə kifayətlənməli oldu.
Dahi fizik 20 mart 1727-ci il (və ya 31 mart 1727-ci il) tarixində Londonda vəfat etmişdir. O, İngiltərənin görkəmli şəxsiyyətlərinin dəfn olunduğu Vesminster abbatlığında torpağa tapşırılıb. Onun dəfn günü ölkədə milli matəm elan olunub. Nyutonun elmi yaradıcılığı fizikanın inkişaf tarixində müstəsna rol oynayıb. Eynşteyn onun haqqında demişdi: "Nyuton ilk dəfə təbiətdə gedən prosesləri yüksək dərəcədə dəqiqlik və bütün təfərrüatları ilə müəyyən edən elementar qanunları kəşf etməyə cəhd etmiş alimdir". Beynəlxalq Vahidlər Sistemində qüvvə vahidi onun şərəfinə nyuton adlandırılmışdır.
Dini inancı
Məqalənin bu bölməsinin şübhə doğurur. Tərəf tutmaq və ya pisləmək məqsədi daşıyan və doğruluğu sübut edilməyən fikirlər olduğu iddia edilir. Xahiş olunur bu məsələ ilə əlaqədar iştirak edəsiniz. |
Nyuton dərin inamı olan xristian idi. O, təkcə dünyəvi elmlə deyil, həm də teologiya, ilahiyyat elmi ilə məşğul idi. Onunçün elm ilahiyyatdan ayrılmaz idi. O, insan qəlbini, eləcə də şeytanlar və mələkləri də maddi varlıq sayırdı. Ona görə də Nyuton xristianlığı anlamaq baxımında azlıqların içindəydi. O, Allahı vahid varlıq kimi qəbul edir, İsanı isə sadəcə insan sayırdı. Buna baxmayaraq, İncili həqiqi fakt kimi qəbul edib, həyatını ona uyğun qururdu. Kəşf elədiyi qanunların hamısı onun üçün yalnız sona yaxınlaşan dövriyyənin qanunları kimi qalmaqdaydı. Apokalipsis, yəni axır zamana, dünyanın sonuna inanır və onun tezliklə olacağını düşünürdü. Özünün içindəki boşluğu da Allahın "ərazisi" sayırdı.
Əslində o, elmə ilahiyyat fikirlərini qataraq daimi, əbədiyaşar Allahın sonsuzluğunun bir nişanəsi kimi "möcüzə" termini daxil eləmişdi. Bu barədə Engels yazırdı ki, "Nyuton Ona (Allaha) ilk təkan vermək imkanını saxladı, amma öz Günəş sisteminə başqa cür müdaxilə etmək imkanı vermədi". Qəribəsi odur ki, Müqəddəs Üç Üqnüm kollecində çoxillik iş təcrübəsinə baxmayaraq o, Üç Üqnüma inanmırdı. Ömrünün sonuncu illərində dahi fizik 40 ilin araşdırmalarını aşkarlayan bir əsəri "Qədim çarlıqların xronologiyası" əsərini tamamlayırdı. O, İncil hadisələrinin öz xronoloji variantını da hazırlamışdı. Onun əsərlərini, xüsusilə, də apokalipsis haqqında yazdıqlarını oxuyandan sonra müasirlərinin onu allahsız adlandırmağını qəbul etmək olmur. Fransız dilində "pamflet" kimi buraxılmış ittihama Nyutonun həmən cür, yəni pamflet formasında yazılmış cavabı indiyədək bir tarixi abidə kimi çox maraqlı fakt sayılır.
Elmi fəaliyyəti
Mexanika, optika, astronomiya, riyaziyyat sahələrində elmi işlərin müəllifi olan Nyutonun fizikanın inkişafında rolu xüsusidir. Nyutonun dövründən bəri 12–14 nəsil artıq bir-birini əvəzləyib, amma Nyuton qanunlarının əsas hissəsi dəyişikliyə uğramayıb. 17-ci əsrin sonunda o, elmi kəşflərində Nikolay Kopernik, və Qalileo Qalileyin, yəni ondan əvvəlki iki əsrin işlərini tamamlayaraq universal sistem yarada bilib.
Nyuton ümumdünya cazibə qanununu kəşf etmiş, güzgülü teleskop yaradıb və optika sahəsində çox vacib təcrübələrin müəllifi olub. Təcrübələr əsasında o, ağ işığın müxtəlif rənglərə parçalanmasını sübuta yetirib və ilk dəfə olaraq işıq dalğalarının uzunluğunu ölçmüşdür. Nyuton qızmış cisimlərin da kəşf etmişdir. Nyutonun göy cisimləri haqqında qanununa yaxşı münasibət bildirsə də, Avropa alimləri, ümumilikdə nəzəriyyəni mənfi qarşılamışlar. Çünki Yer kürəsinin qütblərdən basılmış kimi yastı olması Nyuton nəzəriyyəsini bir daha təsdiqləmiş və bu nəzəriyyə Dekart təlimindən fərqlənmişdir. Nyutonu Avropa qitəsində Huk, Leybnits, Flemstid kimi alimlərin işlərini oğurlamaqda, hətta küfr sözlər danışmaqda da təqsirkar bilirdilər.
Ağ işığın rənglərə parçalanmasını sübut etdikdən sonra Nyuton optika sahəsində təcrübələrini dayandırır və deyilənə görə, Huk adlı tənqidçinin sağlığında bu sahədən bir cümlə də yazmayacağına and içir. Çünki o, daim Nyutonu tənqid atəşinə tuturdu, o isə bundan son dərəcə əsəbləşirdi. "Optika" adlı fundamental əsəri Hukun ölmündən bir il keçmiş işıq üzü görür. Onun Nyutonun birinci, ikinci və üçüncü adlı qanunları vardır. Beynəlxalq vahidlər sistemində , həmçinin, Ay və Mars kraterlər Nyutonun şərəfinə adlandırılıb.
Fizika və riyaziyyat sahələrində elmi axtarışlarıyla paralel olaraq, Nyuton əlkimyaçılıqla da məşğul olurdu, amma bu sahədə aldığı nəticələri çap eləmirdi. Uzun illər əlkimyaçılığın yeganə nəticəsi o olur ki, Nyuton ciddi şəkildə zəhərlənmə alır. Elmi nailiyyətlərinə görə Nyuton zadəgən tituluna də layiq görülərək "lord" vəzifəsini daşıyır. İngilis tarixində ilk dəfə idi ki, elmi nailiyyətlərə görə belə titul verilirdi.
Mənbə
İstinadlar
- Isaac Newton. Biography.com.
- Manzanas de Newton. Por qué son un tesoro mimado en el Instituto Balseiro.
- Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- https://www.biography.com/people/isaac-newton-9422656.
- Berry A. A Short History of Astronomy (brit. ing.). London: John Murray, 1898.
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- http://www.bbc.co.uk/timelines/zwwgcdm.
- http://westminster-abbey.org/our-history/people/sir-isaac-newton.
- Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
- https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27NA8414%27).
- http://www.nationaltrustcollections.org.uk/place/woolsthorpe-manor.
- Ньютон Исаак // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1974. Т. 18 : Никко — Отолиты. С. 164–166.
- https://www.francetvinfo.fr/monde/royaume-uni/stephen-hawking-sera-enterre-au-cote-de-newton-et-darwin-a-l-abbaye-de-westminster_2666542.html.
- https://www.geni.com/people/Isaac-Newton-Sr/6000000001299332333.
- Kindred Britain.
- "Newton" 2021-04-29 at the Wayback Machine entry in Collins English Dictionary, HarperCollins Publishers, 1998.
- Hoskins, Michael, redaktor"Cambridge Illustrated History of Astronomy". Cambridge University Press. 1997. səh. 159. ISBN . (#cite_web_url)
- Newton, Isaac. "Waste Book". Cambridge University Digital Library. 13 December 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 10 January 2012.
Xarici keçidlər
- İsaak Nyutonun Fəlsəfi və Riyazi baxışı, Biblioqrafiya (rus.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nyuton bura istiqametlendirir Diger istifade formalari ucun sehifesine baxin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ser Isaak Nyuton ing Sir Isaac Newton 25 dekabr 1642 4 yanvar 1643 Vulstorp malikanesi Ingiltere kralligi 20 31 mart 1727 Kensinqton Boyuk Britaniya kralligi ingilis fiziki riyaziyyatcisi astronomu filosofu ve kimyaci alimdir Tarixdeki en boyuk riyaziyyatci ve alimlerden biridir Elmi inqilabin bas vermesinde ve heliosentrizmin inkisafinda boyuk rolu olmusdur Ilk defe olaraq elme Yerin cazibe quvvesi anlayisini daxil etmisdir Isaak Nyutonun meshur eserlerinden biri de eseridir Nyutonun dogum tarixi Ingilterede 1752 ci ile kimi istifade edilmis Yuli teqvimine gore 25 dekabr 1642 20 mart 1727 qriqorian teqvimine gore 4 yanvar 1643 31 mart 1727 ci il tarixidir Isaak Nyutoning Isaac NewtonDogum tarixi 25 dekabr 1642 4 yanvar 1643 Dogum yeri Vulstorp malikanesi Ingiltere kralligiVefat tarixi 20 31 mart 1727 84 yasinda Vefat yeri Kensinqton Boyuk Britaniya kralligiDefn yeri Vestminster abbatligiAtasi Isaak Nyuton d Anasi Hanna Ayskou d Elm saheleri fizika mexanika riyaziyyat astronomiya tebiet elmleri Sema mexanikasi Cazibe quvvesi optika riyazi analiz impulsIs yeri Kembric UniversitetiTehsili Qrantem Kral Mektebi d 1655 1659 Triniti Kolleci 1661 1665 Triniti Kolleci 1667 1668 Kembric UniversitetiUzvluyu London Kral Cemiyyeti 1672 Mukafatlari Vikianbarda elaqeli mediafayllar Adi Tarixde 100 en nufuzlu sexs siyahisina daxil edilib HeyatiGenclik illeri Isaak Nyutonun doguldugu Vulstrop kendi Isaak Nyuton Yuli teqvimine gore 25 dekabr 1642 ci il tarixinde seheri yaxinliginda yerlesen Vulstrop ing Woolshrope adli kicik bir kendde xirda fermer ailesinde dogulmusdur Onun atasi Isaak Nyuton 1606 1642 dogulmasina 3 ay qalmis vefat etmisdir Vaxtindan once doguldugu ucun korpelikde hedden artiq zeif olub Coxlari onun yasayacagina inanmirdi Efsaneye gore onu qoyun derisinden tikilmis elceye qoyublar o bir defe yere dusub ve basi ezilib O uzun muddet xac suyuna salinmamisdir Nehayet bir muddet kecenden sonra 1 yanvar tarixinde xac suyuna salinmis ve korpenin adi atasi Isaakin serefine adlandirilmisdir Isaak Nyuton 3 yasi tamam olanda anasi ikinci defe ere gedib Balaca Isaak nenesinin himayesinde qalib Anasi Anna Eyskou ing Hannah Ayscough 1623 1679 ikinci defe aile qurduqdan sonra 3 ovladi olmus ve Isaaki qardasi Uilyam Eyskouya tapsirmisdir Isaak cox zeif usaq olmus bu sebebden tez tez xestelenmis qapali xasiyyeti ile secilmis ve hedden artiq xeyalperest olmusdur Onu daha cox poeziya ve ressamliq maraqlandirirdi O oz ixtiralari ile coxlarini heyretlendirirdi Ibtidai mekteb heyati Nyuton ucun olduqca agir kecib Mekteb illerinde Nyutonun ixtiralarindan heyretlenen sinif yoldaslari ona menfi munasibet besleyirdiler Tebietce xudbin olan Isaak ucun bu cur tehqiredici veziyyete dozmek olduqca cetin idi Cox gergin seylerden sonra Isaak oxudugu sinifde elacilar sirasinda birinci oldu Texnikaya maraq Nyutonu tebiet hadiseleri uzerinde fikirlesmeye mecbur edirdi Bir defe dayisi Uilyam Eyskou onu elinde kitab derin fikirlere qerq oldugu halda musahide edib Isaakin elindeki kitaba nezer salan dayisi onu oz yasina tamamile uygun gelmeyen murekkeb riyazi meselelere maraq gosterdiyini gormus ve anasindan Isaakin tehsilini davam etdirmesi arzusunu nezere almasini xahis etmisdir Ciddi hazirliqdan sonra Isaak 1661 ci ilde Kembric Universitetinde tehsil almisdir Elmi yaradiciligin baslangicinda Isaak Nyutonun genclik dovrunde cekdirdiyi resm Kembricde oxudugu ilk 6 il erzinde Isaak butun kollec derecelerini kecib Onun butun gelecek kesfleri bu illerde hazirlanib 1665 ci ilde Isaak incesenet magistri olub Isaak Nyuton bu illerde indiki dispersiya hadisesi uzre ilk tecrubelerini aparib Bu tecrubeler minden artiq klassik eksperimentler hesab olunur ve bu gun de mekteb ve institutlarda tekrar olunur Butun tedqiqatlarin esasinda isigin fiziki tebietini anlamaq seyleri dururdu 1668 ci ilde Nyuton Kembrice qayidib ve tezlikle Lukask riyaziyyat kafedrasina rehberlik ona hevale olunub Ona qeder bu kafedraya muellimi Isaak Barrou rehberlik edib Barrou sevimli telebesini maddi cehetden temin etmek ucun kafedrani ona guzeste gedib Nyuton artiq diferensial ve inteqral hesablamanin muellifi idi Bu dovr alimin heyatinda en mehsuldar illerinden biridir 1660 1667 ci illerde onun esas ideyalari elece de umumdunya cazibe qanunu oz tesdiqini tapib Yalniz nezeri tedqiqatlarla kifayetlenmeyen Nyuton bu illerde teleskop reflektor eksetdirici icad edib O oz teleskopunu tekmillesdirerek ikinci bele bir cihaz hazirlayir Bu cihaz onun London Kral Cemiyyetinin uzvu secilmesine esas verir lakin Nyuton coxlarinin yalniz arzu ede bileceyi bu imkandan imtina edir bunu uzvluk haqqini odeye bilmesi ucun maddi imkanlarinin olmamasi ile izah edir lakin Nyutonun elmi xidmetlerini nezere alan cemiyyet onu uzvluk haqqindan azad ederek istisna hal kimi dahi alimi oz siralarina qebul edir Onun ilk elmi isleri isiq sualarinin tedqiqi ile bagli idi Coxillik isler neticesinde Nyuton mueyyen etmisdi ki ag Gunes suasi coxsayli renglerin qarisigindan ibaretdir Alim subut etmisdi ki prizmanin komeyi ile ag rengi onun terkib hisselerine ayirmaq olar Nazik lovhelerde isigin sinma hadisesini oyrenerken alim elmde Nyuton helqesi adlandirilan difraksiyani musahide edib Bu kesfin ehemiyyeti tam dolgunlugu ile yalniz XIX esrin ikinci yarisinda derk olunub 1666 ci ilde Kembricde taun epidemiyasi baslayib Nyuton doguldugu Vulstorp kendine kocub Burada sakit kend heyatina baslayan 24 yasli alim eli altinda hec bir kitab hec bir cihaz olmadan az qala terkidunyaliq heyati yasayaraq derin felsefi fikirlere qerq olub Bu fikirlerin behresi kesf etmesi oldu Akademik V Vernadski Nyutona hesr olunmus kitabinda yazir Bir yay gunu idi Nyuton bagda aciq havada oturaraq dusunmeyi cox sevirdi Revayete gore yetismis almanin yere dusmesi Nyutonun dusuncelerine son qoyub Meshur alma agaci nesilden nesle qorunub sonralar quruyub kesilerek oturacaq kimi tarixi abideye cevrilib Nyuton coxdan idi ki cismlerin dusmesi barede dusunurdu ve mumkundur ki almanin yere dusmesi onu bir daha dusuncelerine sovq etmisdi Sonralar Nyuton yazirdi ki umumdunya cazibe qanunu formulunu Keplerin meshur qanunlarinin oyrenilmesi neticesinde elde edib Meshur rus pedaqoqu K Usinski bu hadisede derin mena oldugunu yazirdi Nyuton kimi dahi lazim idi ki almanin birden yere dusmesine teeccublenesen 1667 ci ilde Nyuton universitet tekrar acildigi sebebinden Kembrice geri donur ve iki il sonra riyaziyyat uzre professor vezifesine sahib olur Nyuton texminen 30 il Kembricde qalir ve mektublar yoluyla diger elmi iscilerle calisaraq tek basina islerine davam edir Bu dovr erzinde birge calisaraq en boyuk eseri olan eserini hazirlamis ve eserin bitmesi 1682 ci ilde basa catmisdir Natural felsefenin riyazi baslangici eserinin dusturlarindan istifade ederek parlaq bir kometin orbitini hesabladi ve onun 1759 cu ilde qayidacagini qabaqcadan xeber verdi Kometa deyilen vaxtda qayidir ve bu kometa Halleyin serefine adlandirilir Fransiz sairi Volter kometin qayitmasina oz munasibetini cosqun seirlerle bildirir Isiq ile elaqedar fermada etdiyi tecrubeler neticesinde lupali teleskoplarin qusurlar yaratdigini ferq edir ve 1668 ci ilde yeni teleskop hazirlayir Bu teleskopun icadi sayesinde 1672 ci ilde London Kral Cemiyyetine uzv olur Nehenglerin ciyinlerinde duran dahi Nyuton 1701 ci ilde parlamentin uzvu 1703 cu ilde ise Ingiltere Kral Cemiyyetinin prezidenti secilib Nyuton utancaqligi ve tevazokarligi ile secilib hele sagliginda sohret ve nufuz qazanmisdi O tevazokarliqla deyirdi Haminin meni ne hesab etdiyini bilirem lakin ozum ozume deniz qiraginda oynayan ve hamar das yaxud adi gorkemde olmayan gozel baliqqulagi tapanda sevinen usaq kimi gorunurem halbuki qarsimda tedqiq edilmemis boyuk okean durur O uzun muddet oz elmi kesflerini derc etdirmeye bele qerar vere bilmeyib hetta ozunun olmez Baslangic bestsellerinin bezi hisselerini bele mehv etmeye cehd edib Bir defe Nyutondan xahis edirler ki bezi elmi islerinin Kral Elmi Cemiyyeti terefinden derc olunmasina icaze versin Alim bir sertle raziliq verib ki bu elmi islerin muellifinin adi gosterilmesin Bu mesele ile bagli yaranmis anlasilmazligi ise o bele izah edib Meshurluq yalniz menim tanislarimin dairesini genislendire biler men ise onlarin sayini her vasite ile mehdudlasdirmaga calisiram Eger men basqalarindan ferqli olaraq daha uzagi gormusemse bu ona goredir ki nehenglerin ciyinlerinde durmusam Alim telebelerine deyirdi Elmleri oyrenerken numune daha faydali qaydadir Bildiklerimiz bir damla bilmediklerimiz okeandir Bilik real ve yenilmez quvvedir Mehz bilik servet ve kapitaldir Boyuk yaradan biliyi secme adamlara verir Boyuk alimle onun yasli caginda tanis olan doktor bu dahinin tevazokarligindan heyretlendiyini yazirdi Onun sozlerine gore Nyuton hedden artiq guleruzlu idi diger dahilere mexsus olan bir sira meziyyetler ona yad idi O her bir cemiyyete cox ugurla uygunlasa bilirdi ve onda hec bir tekebburluk elameti yox idi Heyatinin son gunlerinde Nyuton hedden artiq varlanib ve o pul paylayirdi Evveller ise ozunun daha cox pula ehtiyaci oldugu vaxtlarda da o yaxinlarina ve uzaq qohumlarina el tuturdu Nyuton ibadet etdiyi kilseye boyuk miqdarda pul bagislamisdi genc telebelere de cox vaxt pul yardimi gosterirdi Bir defe Nyutondan sorusurlar ki nece oldu ki siz bu qanunlari bu qeder uzun muddete ifade etdiniz Boyuk alim cavab verib ki onun qanunlari cox sadedir o bu qanunlari cox tez ifade edib lakin bundan otru xeyli dusunmeye mecbur olub Nyutonun xesteliyi 1689 cu ilde anasi yatalaq xesteliyinden vefat edib Son gunlerinde gece gunduz anasinin yaninda olan alim ozu ona derman verib muxtelif dermanlar hazirlayib anasina her hansi xeste baxicisindan daha yaxsi qulluq etmisdir lakin anasinin heyatini xilas etmek mumkun olmayib ve bu itki boyuk alimi derinden sarsitmisdi Ola bilsin ki bu facie onun sonradan eseb xesteliyi kecirmesine sebeb olmusdur Daimi esebi ve zehni gerginlik onunla neticelendi ki 1692 ci ilde Nyuton yataga dusdu Onun bu veziyyete dusmesine bas vermis yangin neticesinde butun elyazmalarinin mehv olmasi da sebeb ola bilerdi Her zaman maddi cetinlik hissi subhesiz ki onun xesteliyinin diger sebeblerinden biri idi Buna gore de Isaak Nyuton Kembricde professor vezifesinde islemekle yanasi hem de zerbxanada nezaretci kimi islemeli olub Ise xususi mesuliyyetle baslayan Isaak tezlikle nezerecarpan ugurlari sayesinde direktor teyin edilir lakin zerbxananin direktoru vezifesini muellimlik fealiyyeti ile yanasi davam etdirmek tamamile mumkunsuz idi 1701 ci ilde Nyuton Londona kocub O vaxta qeder ise elmin zirvesini feth etmisdi 1705 ci ilde ona esilzade titulu verilir Boyuk menzili 6 nokeri fayton arabaya malik olmasina baxmayaraq Isaak yene de tenha idi Elm sahesinde feal axtarislar dovru artiq arxada qalmisdi Isaak Nyuton indi yalniz Optika ve Baslangic kitablarinin yeniden nesri ile kifayetlenmeli oldu Dahi fizik 20 mart 1727 ci il ve ya 31 mart 1727 ci il tarixinde Londonda vefat etmisdir O Ingilterenin gorkemli sexsiyyetlerinin defn olundugu Vesminster abbatliginda torpaga tapsirilib Onun defn gunu olkede milli matem elan olunub Nyutonun elmi yaradiciligi fizikanin inkisaf tarixinde mustesna rol oynayib Eynsteyn onun haqqinda demisdi Nyuton ilk defe tebietde geden prosesleri yuksek derecede deqiqlik ve butun teferruatlari ile mueyyen eden elementar qanunlari kesf etmeye cehd etmis alimdir Beynelxalq Vahidler Sisteminde quvve vahidi onun serefine nyuton adlandirilmisdir Dini inanciMeqalenin bu bolmesinin neytralligi subhe dogurur Teref tutmaq ve ya pislemek meqsedi dasiyan ve dogrulugu subut edilmeyen fikirler oldugu iddia edilir Xahis olunur bu mesele ile elaqedar muzakirelerde istirak edesiniz Nyuton derin inami olan xristian idi O tekce dunyevi elmle deyil hem de teologiya ilahiyyat elmi ile mesgul idi Onuncun elm ilahiyyatdan ayrilmaz idi O insan qelbini elece de seytanlar ve melekleri de maddi varliq sayirdi Ona gore de Nyuton xristianligi anlamaq baximinda azliqlarin icindeydi O Allahi vahid varliq kimi qebul edir Isani ise sadece insan sayirdi Buna baxmayaraq Incili heqiqi fakt kimi qebul edib heyatini ona uygun qururdu Kesf elediyi qanunlarin hamisi onun ucun yalniz sona yaxinlasan dovriyyenin qanunlari kimi qalmaqdaydi Apokalipsis yeni axir zamana dunyanin sonuna inanir ve onun tezlikle olacagini dusunurdu Ozunun icindeki boslugu da Allahin erazisi sayirdi Eslinde o elme ilahiyyat fikirlerini qataraq daimi ebediyasar Allahin sonsuzlugunun bir nisanesi kimi mocuze termini daxil elemisdi Bu barede Engels yazirdi ki Nyuton Ona Allaha ilk tekan vermek imkanini saxladi amma oz Gunes sistemine basqa cur mudaxile etmek imkani vermedi Qeribesi odur ki Muqeddes Uc Uqnum kollecinde coxillik is tecrubesine baxmayaraq o Uc Uqnuma inanmirdi Omrunun sonuncu illerinde dahi fizik 40 ilin arasdirmalarini askarlayan bir eseri Qedim carliqlarin xronologiyasi eserini tamamlayirdi O Incil hadiselerinin oz xronoloji variantini da hazirlamisdi Onun eserlerini xususile de apokalipsis haqqinda yazdiqlarini oxuyandan sonra muasirlerinin onu allahsiz adlandirmagini qebul etmek olmur Fransiz dilinde pamflet kimi buraxilmis ittihama Nyutonun hemen cur yeni pamflet formasinda yazilmis cavabi indiyedek bir tarixi abide kimi cox maraqli fakt sayilir Elmi fealiyyetiNyutonun hazirladigi teleskop 1672 Mexanika optika astronomiya riyaziyyat sahelerinde elmi islerin muellifi olan Nyutonun fizikanin inkisafinda rolu xususidir Nyutonun dovrunden beri 12 14 nesil artiq bir birini evezleyib amma Nyuton qanunlarinin esas hissesi deyisikliye ugramayib 17 ci esrin sonunda o elmi kesflerinde Nikolay Kopernik ve Qalileo Qalileyin yeni ondan evvelki iki esrin islerini tamamlayaraq universal sistem yarada bilib Nyuton umumdunya cazibe qanununu kesf etmis guzgulu teleskop yaradib ve optika sahesinde cox vacib tecrubelerin muellifi olub Tecrubeler esasinda o ag isigin muxtelif renglere parcalanmasini subuta yetirib ve ilk defe olaraq isiq dalgalarinin uzunlugunu olcmusdur Nyuton qizmis cisimlerin da kesf etmisdir Nyutonun goy cisimleri haqqinda qanununa yaxsi munasibet bildirse de Avropa alimleri umumilikde nezeriyyeni menfi qarsilamislar Cunki Yer kuresinin qutblerden basilmis kimi yasti olmasi Nyuton nezeriyyesini bir daha tesdiqlemis ve bu nezeriyye Dekart teliminden ferqlenmisdir Nyutonu Avropa qitesinde Huk Leybnits Flemstid kimi alimlerin islerini ogurlamaqda hetta kufr sozler danismaqda da teqsirkar bilirdiler Ag isigin renglere parcalanmasini subut etdikden sonra Nyuton optika sahesinde tecrubelerini dayandirir ve deyilene gore Huk adli tenqidcinin sagliginda bu saheden bir cumle de yazmayacagina and icir Cunki o daim Nyutonu tenqid atesine tuturdu o ise bundan son derece eseblesirdi Optika adli fundamental eseri Hukun olmunden bir il kecmis isiq uzu gorur Onun Nyutonun birinci ikinci ve ucuncu adli qanunlari vardir Beynelxalq vahidler sisteminde hemcinin Ay ve Mars kraterler Nyutonun serefine adlandirilib Fizika ve riyaziyyat sahelerinde elmi axtarislariyla paralel olaraq Nyuton elkimyaciliqla da mesgul olurdu amma bu sahede aldigi neticeleri cap elemirdi Uzun iller elkimyaciligin yegane neticesi o olur ki Nyuton ciddi sekilde zeherlenme alir Elmi nailiyyetlerine gore Nyuton zadegen tituluna de layiq gorulerek lord vezifesini dasiyir Ingilis tarixinde ilk defe idi ki elmi nailiyyetlere gore bele titul verilirdi Menbe Usaqlar ucun ensiklopediya Riyaziyyat Baki Serq Qerb 2008 seh 610IstinadlarIsaac Newton Biography com Manzanas de Newton Por que son un tesoro mimado en el Instituto Balseiro Cex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi https www biography com people isaac newton 9422656 Berry A A Short History of Astronomy brit ing London John Murray 1898 Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 http www bbc co uk timelines zwwgcdm http westminster abbey org our history people sir isaac newton Mathematics Genealogy Project ing 1997 https collections royalsociety org DServe exe dsqIni Dserve ini amp dsqApp Archive amp dsqCmd Show tcl amp dsqDb Persons amp dsqPos 0 amp dsqSearch text 3D 27NA8414 27 http www nationaltrustcollections org uk place woolsthorpe manor Nyuton Isaak Bolshaya sovetskaya enciklopediya rus v 30 t pod red A M Prohorov 3 e izd Moskva Sovetskaya enciklopediya 1974 T 18 Nikko Otolity S 164 166 https www francetvinfo fr monde royaume uni stephen hawking sera enterre au cote de newton et darwin a l abbaye de westminster 2666542 html https www geni com people Isaac Newton Sr 6000000001299332333 Kindred Britain Newton 2021 04 29 at the Wayback Machine entry in Collins English Dictionary HarperCollins Publishers 1998 Hoskins Michael redaktor Cambridge Illustrated History of Astronomy Cambridge University Press 1997 seh 159 ISBN 978 0521411585 cite web url Newton Isaac Waste Book Cambridge University Digital Library 13 December 2018 tarixinde Istifade tarixi 10 January 2012 Xarici kecidlerVikianbarda Isaak Nyuton ile elaqeli mediafayllar var Isaak Nyutonun Felsefi ve Riyazi baxisi Biblioqrafiya rus