fbpx
Wikipedia

Atsız (Xarəzm hökmdarı)

Əlaəddin Əbülmüzəffər Atsız ibn Məhəmməd Xarəzmşah (1097 - 1156)—Xarəzmşahlar dövlətinin hökmdarı (1128-1156).

Əlaəddin Atsız
علاء الدين أتسز‎
Sələfi I Məhəmməd
Xələfi El Arslan
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi
Doğum yeri Xarəzm, Xarəzmşahlar dövləti
Vəfat tarixi (59 yaşında)
Vəfat yeri Xarəzm, Xarəzmşahlar dövləti
Atası Qütbəddin Məhəmməd
Uşağı

Həyatı

Səlcuqlu hökmdarı Sultan Səncərin Xarəzm valisi Qütbəddin Məhəmmədin oğlu və I Məlikşahın ibrikçibaşısı Anuş Təkinin nəvəsidir. 490-cı ilin rəcəb ayında (iyun-iyul 1097-ci ildə) dünyaya gəlmişdi. Vəliəhdliyi sırasında atasına yardımçı olur, onun təzimlərini ərz etmək üzrə iki ildə bir Mərvə, Sultan Səncərin yanına gedərdi. Hətta İbn əl-Əsirin verdiyi bilgiyə görə Atsız, türkmənlərlə məskun Manqışlağı vəliəhd ikən fəth etmişdir . Ayrıca onun, Sultan Səncərin 512-ci (1118-ci) ildə qardaşı oğlu Mahmud ibn Məhəmməd Təpərə qarşı apardığı səfərə qatıldığı da bildirilir .

Atsız 1128-ci ildə, ciddi bir çətinliklə qarşılaşmadan atasının yerinə keçdi. Hökmdarlığının ilk ilərində Sultan Səncərə sədaqətlə xidmət etdi. Bu münasibətlə, Qaraxanlı Tamgac xanın üsyanı dolayısıyla Sultan Səncərin 524-cü (1129-1130-cu) ildə Mavəraünnəhrə, 1132-ci ildə İraqa, 1135-ci ildə də Qəznəyə apardığı səfərlərə qatıldı. Bununla bərabər bir tərəfdən Sultan Səncərə xidmət edərkən digər tərəfdən də ölkəsini genişlədib, qüvvəsini artırmaq üçün qonşu Türk ölkələrinə səfərlər düzənlədi. 527-ci (1132-33-cü) ildə aşağı Seyhun boylarındakı məşhur Cənd şəhəri üzərinə yürüyüb, buranın qeyri-müsəlman hökmdarını məğlubiyyətə uğratdı və bir çox qənimət ələ keçirdi. Atsızın bu səfərdəki əsl qayəsi isə Türk bozqırlarının insan gücündən əsgərlik sahəsində faydalanmaqdı. Xələfləri də bu siyasəti şüurlu bir şəkildə həyata keçirmişdirlər. Bunun nəticəsində İslam aləminin hər yerində birinci sinif əsgər sayılan türklərin Qıpçaq qolu ilə onların ən yaxın qardaşları olan Qanqlılardan çox sayda oymaqlar əsgəri xidmətlərə alındılar. Bu da Xarəzmşahlar dövlətinin getdikcə güclənməsində və bu dövlətin Seyhundan Araza qədər uzanan böyük bir imperiya halına gəlməsində ən mühüm ünsürlərdən birini təşkil etdi. Atsız X əsrdən bəri türkmənlərin yurdu olan Manqışlağı da fəth etmiş, fəqət türkmənləri əsgərlik xidmətində tutmayaraq sadəcə vergi verən rəiyyət səviyəsində tutmuşdu.

Başlangıcda Sultan Səncərə sədəqatlə xidmət edən Atsızın daha sonra ona üsyan etdiyi görünür. Cüveyniyə görə bunun səbəbi, Xarəzmşahı qısqanan və onu çəkə bilməyənlərin sözlərinin təsiri altında qalan Sultan Səncərin Qəznə səfəri sırasında (1135-1136) Atsıza soyuq davranmasıdır. Sultan Səncər isə Xarəzmşahı, Manqışlaq və Cənd uclarındakı məsum insanların qanlarını tökmək və daima küffarla (yəni qeyri-müsəlman türklər) savaşan qaziləri yox etməklə ittiham edirdi. Fəqət Sultan Səncərin 1135-ci ildə Abbasi vəziri Xalid ibn Nuşirəvana yolladığı məktubda Atsızın Cəndi almasını təbəələrindən birinin bacarığı şəklində göstərdiyi də bilinir. Bununla bərabər əsl səbəb yenə buradan gəlmiş ola bilər. Yəni Manqışlaq və Cənd tərəflərindən gələn şikayətlərə görə Səlcuq hökmdarı onlara adil davranması üçün Xarəzmşaha təpinmiş, Atsız da buna əsəbləşərək üsyan etmiş ola bilər. Səncərin 1138-ci ildə çox saylı bir ordu ilə Xarəzmə yürüdüyünü xəbər alan Atsız, ordugahını Həzarəsb qalasının önündə qurdu. Atsızın ordusunda çox sayda qeyri-müsəlman türklərə mənsub əsgərlər də vardı. Burada aparılan savaşda (1138) Atsız çox dayana bilməyərək yenildi və savaş meydanını tərk etdi. Əsgərindən təqribən 10.000 nəfər öldürüldü, yaralandı və əsir alındı. Əsir alınanlar arasında Atsızın oğlu Atlığ da vardı. Mərhəməti və bağışlayıcılığı ilə tanınmış olan Sultan Səncər savaş meydanında Atlığı iki parça etdirib başını Mavəraünnəhrə göndərdi. Bu, Səncərin Atsıza son dərəcə qızmış olduğunu göstərdiyi kimi, Xarəzmin idarəsini qardaşı oğularından Süleymana verməsi də bununla əlaqəlidir. Zəif və qabiliyyətsiz bir şəxs olan Süleyman Atsıza çox müqavimət göstərə bilməyərək çox keçmədən Mərvə, əmisinin yanına döndü. Növbəti il (534/1139-40) Atsız Buxaraya hücum edib qala divarlarını dağıtdı və şəhərin valisi Zəngi ibn Əlini öldürdü; çox keçmədən də Sultan Səncərə sadiq qalacağına dair and içdi .

Sultan Səncərin Səmərqənd yaxınlarındakı Katvan çölündə qarakitaylara yenilməsi (səfər 536/sentyabr 1141), onun çox uzun sürən siyasi həyatında yediyi iki böyük zərbədən biridir. Bu məğlubiyətə görə Mavəraünnəhr tamamilə buddist qarakitayların nəzarəti altına keçdi. Atsız da yenidən üsyan edərək Səncərin paytaxtı Mərvi yağmaladı və Nişapurda öz adına xütbə oxutdurdu. Səlcuq sultanı daha sonra özünü toparladı və ikinci dəfə Xarəzmə yürüyərək Mərvdən götürülmüş olan xəzinəni geri aldı, Xarəzmşaha da yenidən mətbuluğunu qəbul etdirdi (538/1143-44). Cüveyninin bildirdiyinə görə Sultan Səncərə qəzəbini davam etdirən Atsız iki ismaili fədaisini Səlcuqlu hökmdarına sui-qəsd etmək üzrə Mərvə yolladı, fəqət bu işdə uğurlu olmadı . Buna görə Səncər üçüncü dəfə Xarəzmə gedib Həzarəsbi aldıqdan sonra Xarəzmşahın paytaxtı Ürgəncə yaxınlaşdığı sırada çətin bir duruma düşən Atsız, Ahupuş adlı bir dərviş vasitəsiylə özünü sultana əhf etdirdi (1147-1148). Bu hadisədən sonra Atsız artıq Sultan Səncərə qarşı hər hansı bir üsyan hərəkətində ola bilmədi. Girişdiyi mübarizələlər ona baha başa gəlmiş, bu arada Cənd də əlindən çıxmışdı. Bir müddət sonra Cəndi geri alan Atsız, oğlu El Arslanı buraya qubernator təyin etdi (1152). Növbəti il Sultan Səncər öz eli olan oğuzlara yenilib əsir düşdü. Sultan Səncərin əmirləri ona vəkalətən bacısının oğlu qaraxanlılardan Mahmud xanı taxta çıxardılar. Mahmud xan oğuzlarla girişəcəyi mübarizə üçün, sultanın hüququnu müdafiə edəcəkmiş kimi bir tövr taxınan Atsızdan yardım istədi. Atsız Ürgəncdə oğlu Xıtay xanı vəkil buraxıb, digər oğlu İlarslan ilə birlikdə Şəhristanəyə gəldi. Özü hələ burada ikən Sultan Səncərin əsirlikdən qurtarılmış olduğu xəbərini aldı (səfər 551/aprel 1156); daha sonra Nəsaya vardı və buradan Sultan Səncərə bir məktub yazdı. Xarəzmşah bu məktubunda əsirlikdən qurtulduğu üçün sultanı təbrik edir, tabeliyini bildirdi. Atsız Sultan Səncərin xidmətində birlikdə hərəkət etmək üçün yuxarıda adı keçən Mahmud xana, Sistan hökmdarına, Qur məlikinə, Mazandaran ispəhbədinə və digərlərinə də məktublar yazmışdı. Sonra Xabuşanda Mahmud xan ilə dostca görüşdü. Qısa bir müddət sonra da sultandan onu məmnun edən bir məktub aldı. Sistan və Qur məliklərinin gəlmələrini gözlədiyi sırada Sultan Səncəri əsir etmiş olan Oğuz bəylərinin ən böyüyü Tuti bəyə bir məktub göndərdi. Bartoldun şərq diplomatiyası üslubunun ən gözəl örnəklərindən biri dediyi bu məktubda onlara sultandan özlərini bağışlamasını rica etmələrini təlqin edir, Mahmud xanın, SistanQur məlikləriylə özünün sultanın onlara yaşayacaqları bir yurd və ehtiyacları olan şeyləri verməsi üçün şəfaətdə olacaqlarını söyləyirdi (bu məktubun məzmunu üçün bax. Naməha-yi Rəşidüddin Vatvat, s. 29-32). Fəqət Atsız bir müddət sonra keçirdiyi bir iflic nəticəsində Xabuşanda vəfat etdi (9 cəmaziyəlaxir 551 / 30 iyul 1156).

Atsız, başta Bartold olmaq üzrə bütün tədqiqatçıların bildirdikləri kimi, Xarəzmşahlar dövlətinin gerçək qurucusudur. Hadisələr onun ağıllı, cəsur, enerjili, qeyrətli və xeyrxah bir hökmdar olduğunu açıqca göstərir. Bitməz-tükənməz bir enərjiyə sahib olaraq daima mübarizə etmək və uğursuzluqlar qarşısında düşkünlük göstərməmək Atsız və xələflərinin, digər bir təbirlə Xarəzmşahlar xanədanının ən gözəl vəsfidır. Atsız, onlara mərhəmət və şövqət göstərdiyi üçün Xarəzm xalqı tərəfindən sevilirdi. Qaynaqlarda ona “məlik-i adil” deyilməsi bu xüsusiyyətlə əlaqədardır. Sultan Səncərin qardaşı oğlu Süleymanın Xarəzmdə dayana bilməməsinin digər mühüm bir səbəbi də budur. Ağıllıca bir hərəkətlə hakimiyyətini aşağı Seyhunun ən canlı ticarət mərkəzi olan Cənd şəhəri və ətrafında güclü bir şəkildə quraraq bozqırların hərbi güc qaynağından asanca faydalanmış, oğlu və xələfi İlarslanı Cənd valiliyinə gətirdərək ona bunun önəmini göstərmişdir. İlarslan ilə onun oğul və nəvəsinin eyni siyasətə bağlı qalmaları nəticəsində Xarəzmdə tarixdə ilk dəfə qüdrətli bir dövlət və böyük bir imperiya qurulmuşdur. Atsız və xələfləri bu xüsusa lazımlı önəmi verməsəydilər dövlətləri də köhnə xarəzmşahlarınkı kimi məhəlli bir bəylik halında qalacaqdı. Atsız da atası kimi təhsil görmüş bir hökmdardı. Farsca bir çox şeir və bilxassa rubailər söylədiyi bilinir. Zamanın ən məşhur münşilərindən olan Rəşidüddin Vatvat onun divanında vəzifə almışdı. Bununla bərabər xələflərində olduğu kimi Atsızda da türklük xüsusiyətlərinin qalib olduğu görünür. Övladlarına daha ziyadə türkcə adlar verməsi bu üzdəndir. Abbasi xəlifəsi və İslam hökmdarları ilə dostca münasibətlər quran Atsız, mədəni davranışlı bir hökmdar olub, görüşdüyü kimsələr üzərində də daima müsbət bir obraz təsəvvürü qoyurdu.

Atsızın ləqəbi Əlaəddin (bəzi tarixi əsərlərdə Bahaəddin), Türkcə ünvanı isə Qızılarslandı.

Atsız, atası və babası kimi Səlcuq sarayında yetişmiş, elm və dövlət işlərində gördüyü təhsil ilə göz dolduraraq yüksək mövqelərdə vəzifə ala bilmək üçün həddi-büluğunu isbat etmişdi. Belə ki, uğurları və sədaqətinə görə şəxsən Sultan Səncərin təvəccöhünə məzhər olmuş olmuşdu. Bu çərçivədə atası Qütbəddin Məhəmmədin yerinə Xarəzm qubernatoru olaraq təyin olunmuş Atsız, qısa müddət içərisində Xarəzm xalqının əvvəldən bu sülaləyə qarşı gələn sədaqət və hörmətini əldə edərək eynilə atası və babası kimi hörmətli bir lider olaraq qarşılanmışdır. Uğurlu bir dövlət adamı olmaqdan başqa güclü bir komandir olan Atsız, Xarəzmə təşkil etdiyi ordu ilə Səncərin ordusunda vəzifə alaraq bir çox müvəffəqiyyətində böyük pay sahibi olmuşdur.

Atsız, hər nə qədər qubernator sifətini daşısa da, Xarəzm xalqı, Anuş Tigin dövründən etibarən 35 il boyunca idarəsi altında olduğu sülalə silsiləsinə yüksək bağlılıq və sədaqət göstərir, bu səbəbə görə də, o özünü yalnız bir qubernator kimi deyil, qeyri-şərtsiz bir lider və sultan olaraq görürdü. Üstəlik atası Qütbəddin Məhəmməd, Səlcuq sultanına sədaqəti və özünə edilən etibara görə yarı müstəqil olaraq hərəkət etməyə başlamışdı. Bu baxımdan özü də Xarəzm bölgəsinin idarəsində olduqca yüksək səlahiyyətlərə sahib idi. Ancaq Asız, atası və babası kimi Səlcuqlu sultanına qeydsiz-şərtsiz bağlı qalmayıb müstəqil hərəkət etməyə, hətta Səlcuq sultanını qarşısına almağa niyyətlənmişdi. Xarəzm xalqının özünə bağlılığından istifadə edərək Böyük Səlcuqlu Dövlətinin zəifləməsindən istifadə etmək məqsədiylə girişdiyi bu müstəqillik hərəkəti nəticəsində özünə bağlı qüvvələrlə Cənd və Manqışlaq bölgələrinə hücum edərək hakimiyyəti altına daxil etdi. Atsızın bu müstəqil hərəkəti Sultan Səncəri çox hirsləndirdi. Səncər, onu bu hərəkətinə görə tənqid və eyni zamanda xəbərdarlıq edincə isə ortaya çıxan ədavət nəticəsində ani bir hərəkətlə Böyük Səlcuq Dövlətinə bağlılığını ortadan qaldıraraq özünü Sultan elan etdi. Atsızın bu hərəkəti Xarəzmşahlar Dövlətinin həqiqətən yaradılması mənasını verirdi (1138 ).

Sultan Səncər, Atsızın bu hərəkəti qarşısında Xarəzm bölgəsinin hakimiyyətini itirməmək üçün şəxsən ordusunun başına keçərək Atsızın üstünə gəldi. Atsızın bu ilk müstəqillik sınağı müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Böyük Səlcuq Dövləti, hər nə qədər zəifləmiş və çətin günlər keçirmiş olsa belə Sultan Səncər ordusunun başına keçərək Atsızın ordularını darmadağın edərək Xarəzm bölgəsini yenidən ilhaq etdi. Atsızın yerinə Süleyman Min Məhəmmədi vali təyin edərək Mərvə geri döndü. Süleyman ibn Məhəmməd, Xarəzm xalqının Atsıza bağlılıq və dəstəyini ortadan qaldırmaq üçün Atsızı dəstəkləyən zümrələr üzərində ağır təzyiqlər quraraq xalqın qəzəbini üzərinə çəkdi. Anuş Tigin dövründən bəri davam edən firavan və dinc həyatları bir anda pozulan və müstəqillik arzuları xəyalla nəticələnən Xarəzm Xalqı Süleyman Min Məhəmmədə qarşı bağlılıq göstərmədi və bu ərazinin Atsızın hakimiyyəti altına yenidən keçməsi çətin olmadı. 1140 -ci ildə Süleyman Min Məhəmmədi hakimiyyətdən endirərək yenidən Xarəzmin idarəsini əlinə aldı. Ancaq Sultan Səncərin hücumundan çəkindiyi üçün müstəqillik iddiasından imtina Səncərə bağlılığını elan etmişdir. Bu bağlılıq da uzun sürmədi. Sultan Səncər, Qarakitaylarla girişdiyi mübarizədə məğlub olunca ordusu ilə Mərv şəhərini mühasirəyə alaraq Böyük Səlcuq Dövlətini tamamilə ələ keçirməyə cəhd etdi (1141 ). Sultan Səncər, Mərvin mühasirəsinə görə Xorasana çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Atsız da zəfərini gücləndirmək üçün Nişapura hücum etdi və buranı da hakimiyyəti altına aldı (1142 ). Hakimiyyətini gücləndirmək üçün adına xütbə oxutdu və özünü Böyük Səlcuq Dövlətinin hökmdarı olaraq görməyə başladı. Sultan Səncər, Xorasanda olduğu dövrdə ordusunu və iqtidarını gücləndirib yenidən ortaya çıxdı. Atsız, Səncərin qüvvələrindən çəkinərək Mərvi tərk etdi və yenidən Sultan Səncərə bağlılığını elan etmişdir. Atsız, fürsət tapdıqca Səncəri məğlub etməyə çalışır, uğursuzluğa düçar olanda isə bağlılığını bildirərək sülh etməyə çalışırdı. Səncər, bu problemi tamamilə ortadan qaldırmaq üçün Atsızın bağlılığını qəbul etməyərək Xarəzm şəhərinə hücuma keçdi. Xarəzmin ən strateji nöqtəsi olan Hazarasp qalasını fəthi ilə Atsızın səltənət mərkəzi olan Cürcanın düşməsi və Səncərin qələbəsi qaçınılmaz hala gəlmişdi. Atsız yenə Sultan Səncərə bağlılığını bildirərək Sülh etməyi təklif etdi. Səncər, bu təklifi qəbul etməyincə Xarəzm bölgəsinin hörmətli din adamlarından birinin müsəlman qanı tökülməməsi üçün xahiş etməsinə görə hücumu yarıda buraxıb Atsızın bağlılığını qəbul edərək geri döndü. Atsız yenə Səncərə məğlub olub yenə bağlılığını bildirərək Xarəzm bölgəsinin idarəsini əlində tutmağı bacardı.

Atsız, Səncərin son hücumundan sonra uzun bir müddət Səlcuq təhdidinə məruz qalmadı. Çünki Sultan Səncər, dövlətin digər problemləri ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmışdı və Xarəzm bölgəsinin idarəsi, Səncər tərəfindən tanınmasa da əslində bölgə müstəqil olaraq varlığını davam etdirirdi. Atsız, 1156 -cı ildə vəfat etdi və yerinə qardaşının oğlu İlarslan keçdi. Qütbəddin Məhəmmədin oğlu Atsızı Xarəzm qubernatoru olaraq təyin etdi.

Mənbə

İstinadlar

  1. əl-Kamil, X, 268
  2. İbn İsfəndiyar, II, 54
  3. Beyhaki, Tarix (nşr. Bəhmənyar), s. 272, 283
  4. Cüveyni, Tarix-i Cahangüşay, II, 3-5, 7, 8, 10-12, 88, 89.
  5. .Əxbarüd-dövlətis-Səlcuqiyyə, s. 95-96.
  6. Əsnad və Naməha-yi Tarixi, s. 97-99
  7. (Tarix-i Cahanqüşay, II, 8)
  8. Turkəstan Down to the Mongol Invasion, s. 331

atsız, xarəzm, hökmdarı, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səh. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Elaeddin Ebulmuzeffer Atsiz ibn Mehemmed Xarezmsah 1097 1156 Xarezmsahlar dovletinin hokmdari 1128 1156 Elaeddin Atsizعلاء الدين أتسز Xarezmsah1128 1156Selefi I MehemmedXelefi El ArslanSexsi melumatlarDogum tarixi 28 mart 1097Dogum yeri Xarezm Xarezmsahlar dovletiVefat tarixi 11 dekabr 1156 59 yasinda Vefat yeri Xarezm Xarezmsahlar dovletiAtasi Qutbeddin MehemmedUsagi El Arslan XarezmsahHeyati RedakteSelcuqlu hokmdari Sultan Sencerin Xarezm valisi Qutbeddin Mehemmedin oglu ve I Meliksahin ibrikcibasisi Anus Tekinin nevesidir 490 ci ilin receb ayinda iyun iyul 1097 ci ilde dunyaya gelmisdi Veliehdliyi sirasinda atasina yardimci olur onun tezimlerini erz etmek uzre iki ilde bir Merve Sultan Sencerin yanina gederdi Hetta Ibn el Esirin verdiyi bilgiye gore Atsiz turkmenlerle meskun Manqislagi veliehd iken feth etmisdir 1 Ayrica onun Sultan Sencerin 512 ci 1118 ci ilde qardasi oglu Mahmud ibn Mehemmed Tepere qarsi apardigi sefere qatildigi da bildirilir 2 Atsiz 1128 ci ilde ciddi bir cetinlikle qarsilasmadan atasinin yerine kecdi Hokmdarliginin ilk ilerinde Sultan Sencere sedaqetle xidmet etdi Bu munasibetle Qaraxanli Tamgac xanin usyani dolayisiyla Sultan Sencerin 524 cu 1129 1130 cu ilde Maveraunnehre 1132 ci ilde Iraqa 1135 ci ilde de Qezneye apardigi seferlere qatildi Bununla beraber bir terefden Sultan Sencere xidmet ederken diger terefden de olkesini genisledib quvvesini artirmaq ucun qonsu Turk olkelerine seferler duzenledi 527 ci 1132 33 cu ilde asagi Seyhun boylarindaki meshur Cend seheri uzerine yuruyub buranin qeyri muselman hokmdarini meglubiyyete ugratdi ve bir cox qenimet ele kecirdi Atsizin bu seferdeki esl qayesi ise Turk bozqirlarinin insan gucunden esgerlik sahesinde faydalanmaqdi Xelefleri de bu siyaseti suurlu bir sekilde heyata kecirmisdirler Bunun neticesinde Islam aleminin her yerinde birinci sinif esger sayilan turklerin Qipcaq qolu ile onlarin en yaxin qardaslari olan Qanqlilardan cox sayda oymaqlar esgeri xidmetlere alindilar Bu da Xarezmsahlar dovletinin getdikce guclenmesinde ve bu dovletin Seyhundan Araza qeder uzanan boyuk bir imperiya halina gelmesinde en muhum unsurlerden birini teskil etdi Atsiz X esrden beri turkmenlerin yurdu olan Manqislagi da feth etmis feqet turkmenleri esgerlik xidmetinde tutmayaraq sadece vergi veren reiyyet seviyesinde tutmusdu 3 Baslangicda Sultan Sencere sedeqatle xidmet eden Atsizin daha sonra ona usyan etdiyi gorunur Cuveyniye gore bunun sebebi Xarezmsahi qisqanan ve onu ceke bilmeyenlerin sozlerinin tesiri altinda qalan Sultan Sencerin Qezne seferi sirasinda 1135 1136 Atsiza soyuq davranmasidir 4 Sultan Sencer ise Xarezmsahi Manqislaq ve Cend uclarindaki mesum insanlarin qanlarini tokmek ve daima kuffarla yeni qeyri muselman turkler savasan qazileri yox etmekle ittiham edirdi 5 Feqet Sultan Sencerin 1135 ci ilde Abbasi veziri Xalid ibn Nusirevana yolladigi mektubda Atsizin Cendi almasini tebeelerinden birinin bacarigi seklinde gosterdiyi de bilinir Bununla beraber esl sebeb yene buradan gelmis ola biler Yeni Manqislaq ve Cend tereflerinden gelen sikayetlere gore Selcuq hokmdari onlara adil davranmasi ucun Xarezmsaha tepinmis Atsiz da buna esebleserek usyan etmis ola biler Sencerin 1138 ci ilde cox sayli bir ordu ile Xarezme yuruduyunu xeber alan Atsiz ordugahini Hezaresb qalasinin onunde qurdu Atsizin ordusunda cox sayda qeyri muselman turklere mensub esgerler de vardi Burada aparilan savasda 1138 Atsiz cox dayana bilmeyerek yenildi ve savas meydanini terk etdi Esgerinden teqriben 10 000 nefer olduruldu yaralandi ve esir alindi Esir alinanlar arasinda Atsizin oglu Atlig da vardi Merhemeti ve bagislayiciligi ile taninmis olan Sultan Sencer savas meydaninda Atligi iki parca etdirib basini Maveraunnehre gonderdi Bu Sencerin Atsiza son derece qizmis oldugunu gosterdiyi kimi Xarezmin idaresini qardasi ogularindan Suleymana vermesi de bununla elaqelidir Zeif ve qabiliyyetsiz bir sexs olan Suleyman Atsiza cox muqavimet gostere bilmeyerek cox kecmeden Merve emisinin yanina dondu Novbeti il 534 1139 40 Atsiz Buxaraya hucum edib qala divarlarini dagitdi ve seherin valisi Zengi ibn Elini oldurdu cox kecmeden de Sultan Sencere sadiq qalacagina dair and icdi 6 Sultan Sencerin Semerqend yaxinlarindaki Katvan colunde qarakitaylara yenilmesi sefer 536 sentyabr 1141 onun cox uzun suren siyasi heyatinda yediyi iki boyuk zerbeden biridir Bu meglubiyete gore Maveraunnehr tamamile buddist qarakitaylarin nezareti altina kecdi Atsiz da yeniden usyan ederek Sencerin paytaxti Mervi yagmaladi ve Nisapurda oz adina xutbe oxutdurdu Selcuq sultani daha sonra ozunu toparladi ve ikinci defe Xarezme yuruyerek Mervden goturulmus olan xezineni geri aldi Xarezmsaha da yeniden metbulugunu qebul etdirdi 538 1143 44 Cuveyninin bildirdiyine gore Sultan Sencere qezebini davam etdiren Atsiz iki ismaili fedaisini Selcuqlu hokmdarina sui qesd etmek uzre Merve yolladi feqet bu isde ugurlu olmadi 7 Buna gore Sencer ucuncu defe Xarezme gedib Hezaresbi aldiqdan sonra Xarezmsahin paytaxti Urgence yaxinlasdigi sirada cetin bir duruma dusen Atsiz Ahupus adli bir dervis vasitesiyle ozunu sultana ehf etdirdi 1147 1148 Bu hadiseden sonra Atsiz artiq Sultan Sencere qarsi her hansi bir usyan hereketinde ola bilmedi Girisdiyi mubarizeleler ona baha basa gelmis bu arada Cend de elinden cixmisdi Bir muddet sonra Cendi geri alan Atsiz oglu El Arslani buraya qubernator teyin etdi 1152 Novbeti il Sultan Sencer oz eli olan oguzlara yenilib esir dusdu Sultan Sencerin emirleri ona vekaleten bacisinin oglu qaraxanlilardan Mahmud xani taxta cixardilar Mahmud xan oguzlarla giriseceyi mubarize ucun sultanin huququnu mudafie edecekmis kimi bir tovr taxinan Atsizdan yardim istedi Atsiz Urgencde oglu Xitay xani vekil buraxib diger oglu Ilarslan ile birlikde Sehristaneye geldi Ozu hele burada iken Sultan Sencerin esirlikden qurtarilmis oldugu xeberini aldi sefer 551 aprel 1156 daha sonra Nesaya vardi ve buradan Sultan Sencere bir mektub yazdi Xarezmsah bu mektubunda esirlikden qurtuldugu ucun sultani tebrik edir tabeliyini bildirdi Atsiz Sultan Sencerin xidmetinde birlikde hereket etmek ucun yuxarida adi kecen Mahmud xana Sistan hokmdarina Qur melikine Mazandaran ispehbedine ve digerlerine de mektublar yazmisdi Sonra Xabusanda Mahmud xan ile dostca gorusdu Qisa bir muddet sonra da sultandan onu memnun eden bir mektub aldi Sistan ve Qur meliklerinin gelmelerini gozlediyi sirada Sultan Senceri esir etmis olan Oguz beylerinin en boyuyu Tuti beye bir mektub gonderdi Bartoldun serq diplomatiyasi uslubunun en gozel orneklerinden biri dediyi 8 bu mektubda onlara sultandan ozlerini bagislamasini rica etmelerini telqin edir Mahmud xanin Sistan ve Qur melikleriyle ozunun sultanin onlara yasayacaqlari bir yurd ve ehtiyaclari olan seyleri vermesi ucun sefaetde olacaqlarini soyleyirdi bu mektubun mezmunu ucun bax Nameha yi Residuddin Vatvat s 29 32 Feqet Atsiz bir muddet sonra kecirdiyi bir iflic neticesinde Xabusanda vefat etdi 9 cemaziyelaxir 551 30 iyul 1156 Atsiz basta Bartold olmaq uzre butun tedqiqatcilarin bildirdikleri kimi Xarezmsahlar dovletinin gercek qurucusudur Hadiseler onun agilli cesur enerjili qeyretli ve xeyrxah bir hokmdar oldugunu aciqca gosterir Bitmez tukenmez bir enerjiye sahib olaraq daima mubarize etmek ve ugursuzluqlar qarsisinda duskunluk gostermemek Atsiz ve xeleflerinin diger bir tebirle Xarezmsahlar xanedaninin en gozel vesfidir Atsiz onlara merhemet ve sovqet gosterdiyi ucun Xarezm xalqi terefinden sevilirdi Qaynaqlarda ona melik i adil deyilmesi bu xususiyyetle elaqedardir Sultan Sencerin qardasi oglu Suleymanin Xarezmde dayana bilmemesinin diger muhum bir sebebi de budur Agillica bir hereketle hakimiyyetini asagi Seyhunun en canli ticaret merkezi olan Cend seheri ve etrafinda guclu bir sekilde quraraq bozqirlarin herbi guc qaynagindan asanca faydalanmis oglu ve xelefi Ilarslani Cend valiliyine getirderek ona bunun onemini gostermisdir Ilarslan ile onun ogul ve nevesinin eyni siyasete bagli qalmalari neticesinde Xarezmde tarixde ilk defe qudretli bir dovlet ve boyuk bir imperiya qurulmusdur Atsiz ve xelefleri bu xususa lazimli onemi vermeseydiler dovletleri de kohne xarezmsahlarinki kimi mehelli bir beylik halinda qalacaqdi Atsiz da atasi kimi tehsil gormus bir hokmdardi Farsca bir cox seir ve bilxassa rubailer soylediyi bilinir Zamanin en meshur munsilerinden olan Residuddin Vatvat onun divaninda vezife almisdi Bununla beraber xeleflerinde oldugu kimi Atsizda da turkluk xususiyetlerinin qalib oldugu gorunur Ovladlarina daha ziyade turkce adlar vermesi bu uzdendir Abbasi xelifesi ve Islam hokmdarlari ile dostca munasibetler quran Atsiz medeni davranisli bir hokmdar olub gorusduyu kimseler uzerinde de daima musbet bir obraz tesevvuru qoyurdu Atsizin leqebi Elaeddin bezi tarixi eserlerde Bahaeddin Turkce unvani ise Qizilarslandi Atsiz atasi ve babasi kimi Selcuq sarayinda yetismis elm ve dovlet islerinde gorduyu tehsil ile goz dolduraraq yuksek movqelerde vezife ala bilmek ucun heddi bulugunu isbat etmisdi Bele ki ugurlari ve sedaqetine gore sexsen Sultan Sencerin teveccohune mezher olmus olmusdu Bu cercivede atasi Qutbeddin Mehemmedin yerine Xarezm qubernatoru olaraq teyin olunmus Atsiz qisa muddet icerisinde Xarezm xalqinin evvelden bu sulaleye qarsi gelen sedaqet ve hormetini elde ederek eynile atasi ve babasi kimi hormetli bir lider olaraq qarsilanmisdir Ugurlu bir dovlet adami olmaqdan basqa guclu bir komandir olan Atsiz Xarezme teskil etdiyi ordu ile Sencerin ordusunda vezife alaraq bir cox muveffeqiyyetinde boyuk pay sahibi olmusdur Atsiz her ne qeder qubernator sifetini dasisa da Xarezm xalqi Anus Tigin dovrunden etibaren 35 il boyunca idaresi altinda oldugu sulale silsilesine yuksek bagliliq ve sedaqet gosterir bu sebebe gore de o ozunu yalniz bir qubernator kimi deyil qeyri sertsiz bir lider ve sultan olaraq gorurdu Ustelik atasi Qutbeddin Mehemmed Selcuq sultanina sedaqeti ve ozune edilen etibara gore yari musteqil olaraq hereket etmeye baslamisdi Bu baximdan ozu de Xarezm bolgesinin idaresinde olduqca yuksek selahiyyetlere sahib idi Ancaq Asiz atasi ve babasi kimi Selcuqlu sultanina qeydsiz sertsiz bagli qalmayib musteqil hereket etmeye hetta Selcuq sultanini qarsisina almaga niyyetlenmisdi Xarezm xalqinin ozune bagliligindan istifade ederek Boyuk Selcuqlu Dovletinin zeiflemesinden istifade etmek meqsediyle girisdiyi bu musteqillik hereketi neticesinde ozune bagli quvvelerle Cend ve Manqislaq bolgelerine hucum ederek hakimiyyeti altina daxil etdi Atsizin bu musteqil hereketi Sultan Senceri cox hirslendirdi Sencer onu bu hereketine gore tenqid ve eyni zamanda xeberdarliq edince ise ortaya cixan edavet neticesinde ani bir hereketle Boyuk Selcuq Dovletine bagliligini ortadan qaldiraraq ozunu Sultan elan etdi Atsizin bu hereketi Xarezmsahlar Dovletinin heqiqeten yaradilmasi menasini verirdi 1138 Sultan Sencer Atsizin bu hereketi qarsisinda Xarezm bolgesinin hakimiyyetini itirmemek ucun sexsen ordusunun basina kecerek Atsizin ustune geldi Atsizin bu ilk musteqillik sinagi muveffeqiyyetsizlikle neticelendi Boyuk Selcuq Dovleti her ne qeder zeiflemis ve cetin gunler kecirmis olsa bele Sultan Sencer ordusunun basina kecerek Atsizin ordularini darmadagin ederek Xarezm bolgesini yeniden ilhaq etdi Atsizin yerine Suleyman Min Mehemmedi vali teyin ederek Merve geri dondu Suleyman ibn Mehemmed Xarezm xalqinin Atsiza bagliliq ve desteyini ortadan qaldirmaq ucun Atsizi destekleyen zumreler uzerinde agir tezyiqler quraraq xalqin qezebini uzerine cekdi Anus Tigin dovrunden beri davam eden firavan ve dinc heyatlari bir anda pozulan ve musteqillik arzulari xeyalla neticelenen Xarezm Xalqi Suleyman Min Mehemmede qarsi bagliliq gostermedi ve bu erazinin Atsizin hakimiyyeti altina yeniden kecmesi cetin olmadi 1140 ci ilde Suleyman Min Mehemmedi hakimiyyetden endirerek yeniden Xarezmin idaresini eline aldi Ancaq Sultan Sencerin hucumundan cekindiyi ucun musteqillik iddiasindan imtina Sencere bagliligini elan etmisdir Bu bagliliq da uzun surmedi Sultan Sencer Qarakitaylarla girisdiyi mubarizede meglub olunca ordusu ile Merv seherini muhasireye alaraq Boyuk Selcuq Dovletini tamamile ele kecirmeye cehd etdi 1141 Sultan Sencer Mervin muhasiresine gore Xorasana cekilmek mecburiyyetinde qalmisdi Atsiz da zeferini guclendirmek ucun Nisapura hucum etdi ve burani da hakimiyyeti altina aldi 1142 Hakimiyyetini guclendirmek ucun adina xutbe oxutdu ve ozunu Boyuk Selcuq Dovletinin hokmdari olaraq gormeye basladi Sultan Sencer Xorasanda oldugu dovrde ordusunu ve iqtidarini guclendirib yeniden ortaya cixdi Atsiz Sencerin quvvelerinden cekinerek Mervi terk etdi ve yeniden Sultan Sencere bagliligini elan etmisdir Atsiz furset tapdiqca Senceri meglub etmeye calisir ugursuzluga ducar olanda ise bagliligini bildirerek sulh etmeye calisirdi Sencer bu problemi tamamile ortadan qaldirmaq ucun Atsizin bagliligini qebul etmeyerek Xarezm seherine hucuma kecdi Xarezmin en strateji noqtesi olan Hazarasp qalasini fethi ile Atsizin seltenet merkezi olan Curcanin dusmesi ve Sencerin qelebesi qacinilmaz hala gelmisdi Atsiz yene Sultan Sencere bagliligini bildirerek Sulh etmeyi teklif etdi Sencer bu teklifi qebul etmeyince Xarezm bolgesinin hormetli din adamlarindan birinin muselman qani tokulmemesi ucun xahis etmesine gore hucumu yarida buraxib Atsizin bagliligini qebul ederek geri dondu Atsiz yene Sencere meglub olub yene bagliligini bildirerek Xarezm bolgesinin idaresini elinde tutmagi bacardi Atsiz Sencerin son hucumundan sonra uzun bir muddet Selcuq tehdidine meruz qalmadi Cunki Sultan Sencer dovletin diger problemleri ile mubarize aparmaq mecburiyyetinde qalmisdi ve Xarezm bolgesinin idaresi Sencer terefinden taninmasa da eslinde bolge musteqil olaraq varligini davam etdirirdi Atsiz 1156 ci ilde vefat etdi ve yerine qardasinin oglu Ilarslan kecdi Qutbeddin Mehemmedin oglu Atsizi Xarezm qubernatoru olaraq teyin etdi Menbe RedakteEnver Cingizoglu Abbasiler dovrunde turkler Baki Mutercim 2015 408 seh Istinadlar Redakte el Kamil X 268 Ibn Isfendiyar II 54 Beyhaki Tarix nsr Behmenyar s 272 283 Cuveyni Tarix i Cahangusay II 3 5 7 8 10 12 88 89 Exbarud dovletis Selcuqiyye s 95 96 Esnad ve Nameha yi Tarixi s 97 99 Tarix i Cahanqusay II 8 Turkestan Down to the Mongol Invasion s 331Menbe https az wikipedia org w index php title Atsiz Xarezm hokmdari amp oldid 5950454, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.