fbpx
Wikipedia

İrəvan soyqırımı (1918-1920)

September 15, 2021

İrəvan soyqırımı —

Soyqırımdan əvvəl

Ermənilərin bölgəyə gəlişi və 1905-1906-cı il hadisələri

  Əsas məqalə: Erməni-azərbaycanlı qırğınları (1905-1906)

İrəvan xanlığının əhalisinin etnik tərkibini əsasən oğuz və qıpçaq türkləri təşkil etmişdir. Tarixi mənbələr göstərir ki, bu ərazilərdə əsasən qaraqoyunlu, ağqoyunlu və qızılbaş tayfa birliklərinə daxil olan bayat, əfşar, səədli, baharlı, bayandur, qacar, şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, ayrımlı, muğanlı və digər bu kimi tayfalar təşkil etmişlər. Bu bölgədə ermənilər az miqdarda, kilsələrin ətrafındakı kəndlərdə yaşayırdılar.

1827-ci il oktyabrın 1-də İrəvan qalasının rus qoşunları tərəfindən ələ keçirilməsi ilə İrəvan xanlığı süqut etmişdir. 1828-ci il fevralın 10-da imzalanan Türkmənçay müqaviləsinə əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyanın tərkibinə qatılmışdır. Bu hadisədən sonra Cənubi Azərbaycandan 40 mindən artıq erməni Şimali Azərbaycanın Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan bölgələrində kompakt şəkildə məskunlaşdırılmasına başladılmışdır.

1829-cu il sentyabr ayının 14-də Rusiya və Osmanlı dövlətləri arasında imzalanan Ədirnə sülh müqaviləsinə əsasən Türkiyə ərazisindən də təqribən 90 min erməni Cənubi Qafqaza köçürülmüşdür.

1828-ci ildə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını əhatə edən ərazidə “Erməni vilayəti” yaradılmışdı. 1840-cı ildə Erməni vilayəti buraxılmış, əvəzində təşkil edilən İrəvan qəzası Gürcü-İmereti quberniyasının tərkibinə daxil edilmişdi. 1849-cu ildə İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Ordubad və Novo-Bəyazid qəzalarından ibarət İrəvan quberniyası təşkil edilmişdi.

Rus qafqazşünası İvan Şopenin 1829-1831-ci illərdə Erməni vilayətində apardığı siyahıyaalınmanın nəticələrindən məlum olur ki, 1826-1828-ci illərdə Rusiya-Qacar və 1828-1829-cu illər Rusiya-Osmanlı müharibələrindən sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisinə İran və Türkiyədən 57266 nəfər erməni köçürülmüşdür. Köçürülmələrdən əvvəl həmin ərazidə cəmi 25131 nəfər erməni yaşamışdır ki, onların da əksəriyyəti 1801-ci ildə rus qoşunlarının Cənubi Qafqaza daxil olmasından sonra müxtəlif yerlərdən gələrək həmin ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Müharibələr nəticəsində İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisindən azərbaycanlıların xeyli hissəsi qaçqın düşmüş, orada yalnız 81749 nəfər azərbaycanlı qalmışdı.

İvan Şopenin verdiyi statistik məlumatların təhlili göstərir ki, “İran və Türkiyədən köçürülüb gətirilən ermənilər İrəvan xanlığının 119 kəndində, Naxçıvan xanlığının 72 kəndində, Türkiyədən köçürülən ermənilər İrəvan xanlığının 128 kəndində, Naxçıvan xanlığının 4 kəndində yerləşdirilmişdilər.”

Köçürülmələr nəticəsində İrəvan xanlığının ərazisində azərbaycanlılarla ermənilərin qarışıq yaşadıqları 50, Naxçıvan xanlığının ərazisindən isə 35 kənd meydana çıxmışdı.

Rus tədqiqatçısı Nikolay Şavrovun Qafqazdakı inqilabı hərəkatın tarixinə dair 1910-cu ildə yazdığı və hazırda Rusiya Dövlət Tarix Arxivində saxlanılan “Oçerklər” əsərində qeyd edir ki, “Erməni xalqı Cənubi Qafqazın istilasınadək burada hər hansı yüksək mövqeyə malik deyildi. Ermənilər əsas etibarilə Türkiyədə və İranda yaşayırdılar və onların yalnız cüzi bir hissəsi Cənubi Qafqazın bəzi yerlərində məskunlaşmışdı. Daha sonra digər bəzi yerlərdə ayrı-ayrı şəxslər yaşayırdı, qismən erməni-qriqorian məzhəbinə qulluq edən müxtəlif millətlərə məxsus kəndlər mövcud idi. Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi İran və Türkiyə ilə 1828-1829-cu illər müharibəsindən sonra başlanmışdır.”

Nikolay Şavrov “Cənubi Qafqazda rus işinə yeni təhlükə” əsərində isə yazır: “1826-1828-ci illər müharibəsinin qurtarmasından sonrakı iki il ərzində 1828-ci ildən 1830-cu ilədək Cənubi Qafqaza 40 min İran və 84 min Türkiyə erməniləri köçürmüş və onları Gəncə və İrəvan quberniyalarının ən məhsuldar dövlət torpaqlarında yerləşdirmişdik, hansı ki, orada erməni əhalisi cüzi idi. Onları həmçinin Tiflis quberniyasının borçalı, Axıska və Axılkələk qəzalarında yerləşdirdik. Onların yerləşdirilməsi üçün 200 min desyatindən çox dövlət torpağı ayrılmış, 2 milyon rubldan artıq məbləğdə müsəlmanlardan xüsusi mülkiyyət torpaqları satın alınmışdı. Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi və Göyçə gölünün sahilin həmin ermənilərlə məskunlaşdırılmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 124 min nəfər rəsmi köçürülən ermənilərlə yanaşı, qeyri-rəsmi şəkildə köçənlər də çox olmuşdur və ümumiyyətlə, köçənlərin sayı 200 min nəfərdən xeyli artıqdır.”

1873-cü ildən 1897-ci ilədək İrəvan quberniyasının erməni əhalisi 292 min nəfərdən 441 min nəfərə çatmışdır. M. Nazim qeyd edir ki, “Erməni əhalisi həmin müddətdə təqribən 50 faiz artmışdı ki, bu da əsasən xaricdən gələn ermənilərin hesabına başa gəlmişdi.” Mərkəzi İrəvan şəhəri olan İrəvan quberniyası şimaldan Tiflis quberniyası, şimal-şərqdən Yelizavetpol quberniyası ilə, cənubdan İranla, qərbdən Türkiyə ilə həmsərhəd idi.

Erməni məsələsinin həlli üçün fəaliyyət göstərən “Daşnaksütun” və “Hnçak” partiyaları XX əsrin ilk illərində öz proqramlarında dəyişiklik edərək, fəaliyyətlərinin ağırlıq mərkəzi Türkiyə ərazisindən Cənubi Qafqaza keçirmişdilər.

Ermənilərin Cənubi Qafqazda yenidən kütləvi şəkildə məskunlaşdırılması prosesi XIX əsrin sonunda Türkiyə başlayan erməni üsyanlarının yatırılmasından sonra daha geniş vüsət almışdır. XX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda yaşayan 1,3 milyon erməninin 1 milyonu xaricdən gələn ermənilərdən ibarət olmuşdu.

Çar Rusiyasının hakim dairələrinin mövqeyini görən ermənilər, Cənubi Qafqazda erməni dövlətinin əsasını qoymaq üçün 1905-1906-cı illərdə azərbaycanlıların yaşadıqları ərazilərdə etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirməyə başladılar. Həmin illərdə erməni silahlı dəstələrinin İrəvan quberniyasında törətdikləri qırğınlardan sonra Azərbaycanın yaşayış məntəqələrinin bir qismi boşaldılmış və həmin məntəqələrdə erməni qaçqın ailələri məskunlaşdırılmışdı.

XX əsrin əvvəlində İrəvan quberniyasına 7 qəza – İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Novo-Bəyazid, Sürməli, Şərur-Dərələyəz və Eçmiədzin qəzaları daxil idi. Bu qəzalardan dördündə – Naxçıvan, Sürməli, Şərur-Dərələyəz və İrəvan qəzalarında azərbaycanlılar, digər üçündə isə – Aleksandropol, Novo-Bəyazid və Eçmiədzin qəzalarında ermənilər çoxluq təşkil edirdilər. Ermənilərin bu üç qəzada çoxluq təşkil etmələrinin başlıca səbəbi, XIX əsrin birinci rübündə İran və Türkiyədən ermənilərin kütləvi halda köçürülüb gətirilməsi idisə, digər tərəfdən, həmin əsrin 90-cı illərində Türkiyədən təkcə İrəvan quberniyasına rəsmi qeydə alınan 60.887 nəfər erməninin gəlməsi olmuşdu. Türkiyədən gələn erməni qaçqınlarının əksəriyyəti bu üç qəzada, o cümlədən də İrəvan və Aleksandropol şəhərlərin də yerləşmişdilər.

1905-1906-cı illər qırğınları ərəfəsində İrəvan quberniyasında mövcud olmuş 1301 yaşayış məntəqəsində 959 kənddə azərbaycanlılar, yerdə qalan 342 kənddə isə ermənilər məskunlaşmışdılar.

Ümumiyyətlə, ermənilər 1905-1906-cı illərdə Cənubi Qafqazın 14 qəzasında – İrəvan, Aleksandropol, Naxçıvan, Sürməli, Şərur-Dərələyəz, Eçmiədzin, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur, Gəncə, Qazax, Ərəş, Borçalı və 8 şəhərində – Bakı, İrəvan, Naxçıvan, Gümrü, Şuşa, Gəncə, Qazax, Tiflis kütləvi qırğınlar törətmişlər. Cənubi Qafqazda 1905-1906-cı illər qırğınları zamanı 286 kənd viran edilmiş və 8 şəhər dağıntılara məruz qalmış­dır. Hesablamalara görə, dağıdılan kənd və şəhərlə­rin təqribən 200-ü azərbaycanlı yaşayış məntəqələridir. Həmin illərdə ermənilərin müdaxiləsi nəticəsində Cənubi Qafqazın 14 qəzasında 1,3 milyon nəfər iki cəbhəyə bölünmüşdü. 15 mindən artıq ailə, təqribən 100 min nəfər evindən didərgin düşmüşdür. İnsan ölümü 10 min nəfərdən artıq olmuşdur. Dağıntılara məruz qalan azərbaycanlı yaşayış məntəqələrinin bir qismi hə­min vaxtdan etibarən xarabalığa çevrilmişdir.

İstinadlar

  1. ↑ Mustafa Nazim, 2017. səh. 18
  2. Mustafa Nazim, 2017. səh. 18-19
  3. ↑ Шопен И. (1852). Исторический памятник состояния Армянской об­ ласти в эпоху его присоединения к Российской империи. СПб. səh. 642. (#invisible_char)
  4. Mustafa Nazim, 2017. səh. 19-20
  5. Qafqazda "erməni məsələsi". Rusiya arxiv sənədləri və nəşrləri üzrə. Üç cilddə. 1906-1914. Üçüncü cild. Bakı: "Elm". 2010. səh. 131.
  6. Шавров, 1911. səh. 63
  7. ↑ Mustafa Nazim, 2017. səh. 21
  8. Mustafa Nazim, 2017. səh. 21-22
  9. Шавров, 1911. səh. 64
  10. Mustafa Nazim, 2017. səh. 22
  11. U-Tn. ш]-ргшрршЦшйрЬйЬшрп1.11рЧпЩшипи1 (1905-1906 pp. Qıuuuııulpulı, ı. Eplıuılı: Sənədli, statistik, topoqrafik izahlarla. İrəvan və Azaryanlar mətbəəsi. 1907. (#text_ignored); (#text_ignored); (#invisible_char)

September 15, 2021
irəvan, soyqırımı, 1918, 1920, irəvan, soyqırımı, soyqırımdan, əvvəl, redaktəermənilərin, bölgəyə, gəlişi, 1905, 1906, hadisələri, redaktə, əsas, məqalə, erməni, azərbaycanlı, qırğınları, 1905, 1906, irəvan, xanlığının, əhalisinin, etnik, tərkibini, əsasən, oğ. Irevan soyqirimi Soyqirimdan evvel RedakteErmenilerin bolgeye gelisi ve 1905 1906 ci il hadiseleri Redakte Esas meqale Ermeni azerbaycanli qirginlari 1905 1906 Irevan xanliginin ehalisinin etnik terkibini esasen oguz ve qipcaq turkleri teskil etmisdir Tarixi menbeler gosterir ki bu erazilerde esasen qaraqoyunlu agqoyunlu ve qizilbas tayfa birliklerine daxil olan bayat efsar seedli baharli bayandur qacar samli rumlu ustacli tekeli ayrimli muganli ve diger bu kimi tayfalar teskil etmisler Bu bolgede ermeniler az miqdarda kilselerin etrafindaki kendlerde yasayirdilar 1 1827 ci il oktyabrin 1 de Irevan qalasinin rus qosunlari terefinden ele kecirilmesi ile Irevan xanligi suqut etmisdir 1828 ci il fevralin 10 da imzalanan Turkmencay muqavilesine esasen Irevan ve Naxcivan xanliqlari Rusiyanin terkibine qatilmisdir Bu hadiseden sonra Cenubi Azerbaycandan 40 minden artiq ermeni Simali Azerbaycanin Qarabag Irevan ve Naxcivan bolgelerinde kompakt sekilde meskunlasdirilmasina basladilmisdir 1 1829 cu il sentyabr ayinin 14 de Rusiya ve Osmanli dovletleri arasinda imzalanan Edirne sulh muqavilesine esasen Turkiye erazisinden de teqriben 90 min ermeni Cenubi Qafqaza kocurulmusdur 1 1828 ci ilde Irevan ve Naxcivan xanliqlarini ehate eden erazide Ermeni vilayeti yaradilmisdi 1840 ci ilde Ermeni vilayeti buraxilmis evezinde teskil edilen Irevan qezasi Gurcu Imereti quberniyasinin terkibine daxil edilmisdi 1849 cu ilde Irevan Aleksandropol Naxcivan Ordubad ve Novo Beyazid qezalarindan ibaret Irevan quberniyasi teskil edilmisdi 2 Rus qafqazsunasi Ivan Sopenin 1829 1831 ci illerde Ermeni vilayetinde apardigi siyahiyaalinmanin neticelerinden melum olur ki 1826 1828 ci illerde Rusiya Qacar ve 1828 1829 cu iller Rusiya Osmanli muharibelerinden sonra Irevan ve Naxcivan xanliqlarinin erazisine Iran ve Turkiyeden 57266 nefer ermeni kocurulmusdur Kocurulmelerden evvel hemin erazide cemi 25131 nefer ermeni yasamisdir ki onlarin da ekseriyyeti 1801 ci ilde rus qosunlarinin Cenubi Qafqaza daxil olmasindan sonra muxtelif yerlerden gelerek hemin erazilerde meskunlasmisdilar Muharibeler neticesinde Irevan ve Naxcivan xanliqlarinin erazisinden azerbaycanlilarin xeyli hissesi qacqin dusmus orada yalniz 81749 nefer azerbaycanli qalmisdi 3 Ivan Sopenin verdiyi statistik melumatlarin tehlili gosterir ki Iran ve Turkiyeden kocurulub getirilen ermeniler Irevan xanliginin 119 kendinde Naxcivan xanliginin 72 kendinde Turkiyeden kocurulen ermeniler Irevan xanliginin 128 kendinde Naxcivan xanliginin 4 kendinde yerlesdirilmisdiler 3 Kocurulmeler neticesinde Irevan xanliginin erazisinde azerbaycanlilarla ermenilerin qarisiq yasadiqlari 50 Naxcivan xanliginin erazisinden ise 35 kend meydana cixmisdi 4 Rus tedqiqatcisi Nikolay Savrovun Qafqazdaki inqilabi herekatin tarixine dair 1910 cu ilde yazdigi ve hazirda Rusiya Dovlet Tarix Arxivinde saxlanilan Ocerkler eserinde qeyd edir ki Ermeni xalqi Cenubi Qafqazin istilasinadek burada her hansi yuksek movqeye malik deyildi Ermeniler esas etibarile Turkiyede ve Iranda yasayirdilar ve onlarin yalniz cuzi bir hissesi Cenubi Qafqazin bezi yerlerinde meskunlasmisdi Daha sonra diger bezi yerlerde ayri ayri sexsler yasayirdi qismen ermeni qriqorian mezhebine qulluq eden muxtelif milletlere mexsus kendler movcud idi Ermenilerin Cenubi Qafqaza kocurulmesi Iran ve Turkiye ile 1828 1829 cu iller muharibesinden sonra baslanmisdir 5 Nikolay Savrov Cenubi Qafqazda rus isine yeni tehluke eserinde ise yazir 1826 1828 ci iller muharibesinin qurtarmasindan sonraki iki il erzinde 1828 ci ilden 1830 cu iledek Cenubi Qafqaza 40 min Iran ve 84 min Turkiye ermenileri kocurmus ve onlari Gence ve Irevan quberniyalarinin en mehsuldar dovlet torpaqlarinda yerlesdirmisdik hansi ki orada ermeni ehalisi cuzi idi Onlari hemcinin Tiflis quberniyasinin borcali Axiska ve Axilkelek qezalarinda yerlesdirdik Onlarin yerlesdirilmesi ucun 200 min desyatinden cox dovlet torpagi ayrilmis 2 milyon rubldan artiq meblegde muselmanlardan xususi mulkiyyet torpaqlari satin alinmisdi Yelizavetpol quberniyasinin dagliq hissesi ve Goyce golunun sahilin hemin ermenilerle meskunlasdirilmisdir Nezere almaq lazimdir ki 124 min nefer resmi kocurulen ermenilerle yanasi qeyri resmi sekilde kocenler de cox olmusdur ve umumiyyetle kocenlerin sayi 200 min neferden xeyli artiqdir 6 1873 cu ilden 1897 ci iledek Irevan quberniyasinin ermeni ehalisi 292 min neferden 441 min nefere catmisdir M Nazim qeyd edir ki Ermeni ehalisi hemin muddetde teqriben 50 faiz artmisdi ki bu da esasen xaricden gelen ermenilerin hesabina basa gelmisdi 7 Merkezi Irevan seheri olan Irevan quberniyasi simaldan Tiflis quberniyasi simal serqden Yelizavetpol quberniyasi ile cenubdan Iranla qerbden Turkiye ile hemserhed idi 7 Ermeni meselesinin helli ucun fealiyyet gosteren Dasnaksutun ve Hncak partiyalari XX esrin ilk illerinde oz proqramlarinda deyisiklik ederek fealiyyetlerinin agirliq merkezi Turkiye erazisinden Cenubi Qafqaza kecirmisdiler 8 Ermenilerin Cenubi Qafqazda yeniden kutlevi sekilde meskunlasdirilmasi prosesi XIX esrin sonunda Turkiye baslayan ermeni usyanlarinin yatirilmasindan sonra daha genis vuset almisdir XX esrin evvellerinde Cenubi Qafqazda yasayan 1 3 milyon ermeninin 1 milyonu xaricden gelen ermenilerden ibaret olmusdu 9 Car Rusiyasinin hakim dairelerinin movqeyini goren ermeniler Cenubi Qafqazda ermeni dovletinin esasini qoymaq ucun 1905 1906 ci illerde azerbaycanlilarin yasadiqlari erazilerde etnik temizleme siyaseti heyata kecirmeye basladilar Hemin illerde ermeni silahli destelerinin Irevan quberniyasinda toretdikleri qirginlardan sonra Azerbaycanin yasayis menteqelerinin bir qismi bosaldilmis ve hemin menteqelerde ermeni qacqin aileleri meskunlasdirilmisdi 10 XX esrin evvelinde Irevan quberniyasina 7 qeza Irevan Aleksandropol Naxcivan Novo Beyazid Surmeli Serur Dereleyez ve Ecmiedzin qezalari daxil idi Bu qezalardan dordunde Naxcivan Surmeli Serur Dereleyez ve Irevan qezalarinda azerbaycanlilar diger ucunde ise Aleksandropol Novo Beyazid ve Ecmiedzin qezalarinda ermeniler coxluq teskil edirdiler Ermenilerin bu uc qezada coxluq teskil etmelerinin baslica sebebi XIX esrin birinci rubunde Iran ve Turkiyeden ermenilerin kutlevi halda kocurulub getirilmesi idise diger terefden hemin esrin 90 ci illerinde Turkiyeden tekce Irevan quberniyasina resmi qeyde alinan 60 887 nefer ermeninin gelmesi olmusdu Turkiyeden gelen ermeni qacqinlarinin ekseriyyeti bu uc qezada o cumleden de Irevan ve Aleksandropol seherlerin de yerlesmisdiler 1905 1906 ci iller qirginlari erefesinde Irevan quberniyasinda movcud olmus 1301 yasayis menteqesinde 959 kendde azerbaycanlilar yerde qalan 342 kendde ise ermeniler meskunlasmisdilar 11 Umumiyyetle ermeniler 1905 1906 ci illerde Cenubi Qafqazin 14 qezasinda Irevan Aleksandropol Naxcivan Surmeli Serur Dereleyez Ecmiedzin Susa Cavansir Cebrayil Zengezur Gence Qazax Eres Borcali ve 8 seherinde Baki Irevan Naxcivan Gumru Susa Gence Qazax Tiflis kutlevi qirginlar toretmisler Cenubi Qafqazda 1905 1906 ci iller qirginlari zamani 286 kend viran edilmis ve 8 seher dagintilara meruz qalmis dir Hesablamalara gore dagidilan kend ve seherle rin teqriben 200 u azerbaycanli yasayis menteqeleridir Hemin illerde ermenilerin mudaxilesi neticesinde Cenubi Qafqazin 14 qezasinda 1 3 milyon nefer iki cebheye bolunmusdu 15 minden artiq aile teqriben 100 min nefer evinden didergin dusmusdur Insan olumu 10 min neferden artiq olmusdur Dagintilara meruz qalan azerbaycanli yasayis menteqelerinin bir qismi he min vaxtdan etibaren xarabaliga cevrilmisdir Istinadlar Redakte 1 2 3 Mustafa Nazim 2017 seh 18 Mustafa Nazim 2017 seh 18 19 1 2 Shopen I 1852 Istoricheskij pamyatnik sostoyaniya Armyanskoj ob lasti v epohu ego prisoedineniya k Rossijskoj imperii SPb seh 642 invisible char Mustafa Nazim 2017 seh 19 20 Qafqazda ermeni meselesi Rusiya arxiv senedleri ve nesrleri uzre Uc cildde 1906 1914 Ucuncu cild Baki Elm 2010 seh 131 Shavrov 1911 seh 63 1 2 Mustafa Nazim 2017 seh 21 Mustafa Nazim 2017 seh 21 22 Shavrov 1911 seh 64 Mustafa Nazim 2017 seh 22 U Tn sh rgshrrshCshjrjshrp1 11rChpShshipi1 1905 1906 pp Qiuuuiiulpuli i Epliuili Senedli statistik topoqrafik izahlarla Irevan ve Azaryanlar metbeesi 1907 text ignored text ignored invisible char Menbe https az wikipedia org w index php title Irevan soyqirimi 1918 1920 amp oldid 5818090, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.