Çelyabinsk vilayəti

Çelyabinsk (rus. Челябинская область) — Rusiya Federasiyasının subyektlərindən biri. İnzibati mərkəzi Çelyabinsk şəhəridir.

Çelyabinsk vilayəti
Bayraq^[d] Gerb^[d]
54°32′ şm. e. 60°20′ ş. u.
Ölkə	Rusiya
İnzibati mərkəz	Çelyabinsk
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	17 yanvar 1934
Sahəsi	87.900 km²
Saat qurşağı	Yekaterinburq vaxtı^[d]
Əhalisi
Əhalisi	3.442.810 nəf. (1 yanvar 2021)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	RU-CHE
Avtomobil nömrəsi	74, 174
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Kazan xanlığının məhvinin ardınca Başqırdlar ölkəsi də Rusiya tərəfindən istila edildi (1557). Başqurd tatarları qıpçaq türkləri nəslinə aiddir. X əsrdən İslamı qəbul edən müsəlman əhali indi zorla xristianlaşma təhlükəsi ilə üz-üzə dayanır. Həm də elə həmin istila əsrindən başlayaraq Rusiyadan buraya bütöv rus kəndləri köçürülməyə başlayır. Çar hökuməti Başqurd tatarlarının son iradəsini qırmaq, eləcə də ucsuz-bucaqsız bu torpaqları ələ keçirib ona büsbütün sahib olmaq üçün bu ölkənin əməli zəbti işinə girişir. Bu məqsədlə paralel olaraq davakar kazaklar bu ərazilərdə təşkil olunmuş qarovul-post məntəqələrində yerləşdirmək, bu yeni istila olunan yerlərdə rus hərb qalaları tikmək yolu ilə istilanı mütləqləşdirib başa vurmağa girişilir. Kazakları axın-axın bu vilayətlərə yerləşdirdikdə onlar hərbi səfərlərdən gətirdikləri qənimətlərlə birlikdə vuruşduqları şəhərlərin adlarını da xatirə olaraq bu yerlərə, bu yeni məntəqələrə verdilər. Təkcə Çelyabinsk vilayətini götürsək, buradakı Leypsiq, Berlin, Paris, Varşava, Brandenburq, Şarlevua kimi adlar həmin ərəfədəki hərbi uğurların yadigarıdır.

Azad xalqa böyük vergilər qoyurdular. Bir-birinin ardınca istilaçı müharibələr aparan imperiya üçün qoşuna at və ərzaq lazım idi. Çelyabinsk vilayətində indi yaşayan naqaybəklər tatarca danışsalar da pravoslav dininə etiqad edirlər. Onlar istila əsnasında zorla xristianlaşdırılmış tatarlardır. Məcburi ruslaşdırma siyasəti əsrlər boyu aparılırdı və özlüyündə ciddi assimilyasiya ilə yanaşı güclü xalq həyəcanları da doğururdu. Müstəmləkəçilərə qarşı narazılıq açıq nifrətə və düşmənçiliyə çevrilir, ardıcıl başqırd və tatarların, onlara qoşulmaqla mordvalılar (digər adı Çeremis), marilər, udmurtların üsyanı başlayır. Bu üsyanlara dini rəhbərlər və elin xanları başçılıq edirdi. Sonrakı əsrlərdə bu xalqlar məmnuniyyətlə Puqaçov üsyanına qoşulurdu. Üsyanın nüvəsini başqurdlar və digər türk xalqları təşkil edirdi. Bu üsyan Salavat Yulayev kimi xalq qəhrəmanları yetirdi. Lakin müstəmləkə zülmünə qarşı oyanıb ayağa qalxan xalqların milli azadlıq hərəkatını rus kəndli müharibəsi adlandırıldı. Üsyanlar qanlar içində boğdurulub susduruldu. Amansız "tərbiyə" vasitəsinə əl atıldı: minlərlə üsyançının burun, qulaqları, dilləri kəsilib məhkum edilərək, katorqalara göndərildi. Üsyanın yayıldığı türk yerlərinin adları da dəyişdirildi.

Çələbi türk xalqlarında "müəllim, ağa, cənab" deyə təriqət rəhbərlərinə deyilirdi. Tarixi Kulikovo döyüşündə də (1380) ilk təkbətək döyüşə çıxan Çelebey Pəhləvanın adını saxlayır. Çelyabinsk vilayətində (Çələbi) adı ilə bağlı daha bir Çələbi kəndi (Çelebi kopi) olmuş, 1933-cü ildən Kopeysk adlanır. Kop "böyük, çox, bol, möhtəşəm" (müqayisə edək Kopetdağ silsiləsi-uz. 650 km, İranda və Türkmənistanda paralel dağlar silsiləsi); Kopul (indi Slavyansk-na-Kubane) Krasnodar əyalətində şəhər. Müasir Çelyabinsk şəhəri də bir vaxtlar kiçicik bir kənd idi. Bu başqırd və tatarlar yaşayan kənd özünün əsl sahibi Çelebi xanın adı ilə adlanırdı. 1736-cı ildə kazaklarla məskunlaşdırılır. On il sonra tökmə sədd və ağac tirlərlə hasarlanmış Çelebi qalası adlanmağa başlayır. Sonralar bu hərb qalası şəhərə çevrilərkən də öz Çelebi adını saxlamış, 1787-ci ildən dəyişdirilərək russayağı Çelyabinsk şəhəri şəklinə düşmüşdür. Tarixi sənədlərdə, eləcə də bədii əsərlərdə öz qədim şəklində rast gəlinir. Türk əsilli rus familiyaları içərisində "çələbi" tarixi sözünü yaşadan Çelyabin soyadı da vardır.

Coğrafiyası

Əhalisi

Milli tərkibi

	1959 nəf.	%	1989 nəf.	%	2002 nəf.	% cəmi	% milliyətini göstərənlər	2010 nəf.	% cəmi	% milliyətini göstərənlər
Cəmi	2976625	100,00 %	3617752	100,00 %	3603339	100,00 %	—	3476217	100,00 %
Ruslar	2372164	79,69 %	2929507	80,98 %	2965885	82,31 %	82,51 %	2829899	81,41 %	83,80 %
Tatarlar	190227	6,39 %	224605	6,21 %	205087	5,69 %	5,71 %	180913	5,20 %	5,36 %
Başqırdlar	88480	2,97 %	161169	4,45 %	166372	4,62 %	4,63 %	162513	4,67 %	4,81 %
Ukraynalılar	134335	4,51 %	109615	3,03 %	76994	2,14 %	2,14 %	50081	1,44 %	1,48 %
Qazaxlar	22813	0,77 %	33230	0,92 %	36219	1,01 %	1,01 %	35297	1,02 %	1,05 %
Almanlar	48675	1,64 %	39215	1,08 %	28457	0,79 %	0,79 %	18687	0,54 %	0,55 %
Beloruslar	31276	1,05 %	29068	0,80 %	20355	0,56 %	0,57 %	13035	0,37 %	0,39 %
Mordvalar	30540	1,03 %	27095	0,75 %	18138	0,50 %	0,50 %	12147	0,35 %	0,36 %
Ermənilər	1737	0,06 %	2293	0,06 %	8601	0,24 %	0,24 %	9311	0,27 %	0,28 %
Naqaybəklər	tatarlar tərkibində	—	tatarlar tərkibində	—	9087	0,25 %	0,25 %	7679	0,22 %	0,23 %
Taciklər	—	0,00 %	870	0,02 %	5125	0,14 %	0,14 %	7375	0,21 %	0,22 %
Azərbaycanlılar	1181	0,04 %	3475	0,10 %	7379	0,20 %	0,21 %	7213	0,21 %	0,21 %
Çuvaşlar	10865	0,37 %	12659	0,35 %	9483	0,26 %	0,26 %	6819	0,20 %	0,20 %
Özbəklər	1807	0,06 %	3475	0,10 %	3057	0,08 %	0,09 %	6446	0,19 %	0,19 %
Qaraçılar	1072	0,04 %	2486	0,07 %	3324	0,09 %	0,09 %	4266	0,12 %	0,13 %
Yəhudilər	18928	0,64 %	11067	0,31 %	4930	0,14 %	0,14 %	3358	0,10 %	0,10 %
Marilər	2696	0,09 %	4275	0,12 %	3695	0,10 %	0,10 %	2826	0,08 %	0,08 %
Udmurtlar	2379	0,08 %	4388	0,12 %	3344	0,09 %	0,09 %	2421	0,07 %	0,07 %
Moldavanlar	2076	0,07 %	2431	0,07 %	1907	0,05 %	0,05 %	1618	0,05 %	0,05 %
Gürcülər	1290	0,04 %	1256	0,03 %	1796	0,05 %	0,05 %	1417	0,04 %	0,04 %
Qırğızlar	231	0,01 %	931	0,03 %	604	0,02 %	0,02 %	1410	0,04 %	0,04 %
Polyaklar	2591	0,09 %	1923	0,05 %	1710	0,05 %	0,05 %	1185	0,03 %	0,04 %
Koreyalılar	449	0,02 %	463	0,01 %	959	0,03 %	0,03 %	905	0,03 %	0,03 %
Bolqarlar	2848	0,10 %	1770	0,05 %	1284	0,04 %	0,04 %	849	0,02 %	0,03 %
Çeçenlər	—	0,00 %	566	0,02 %	1249	0,03 %	0,03 %	766	0,02 %	0,02 %
Yunanlar	402	0,01 %	360	0,01 %	767	0,02 %	0,02 %	638	0,02 %	0,02 %
Ləzgilər	—	0,00 %	440	0,01 %	551	0,02 %	0,02 %	481	0,01 %	0,01 %
Türklər	—	0,00 %	56	0,00 %	101	0,00 %	0,00 %	440	0,01 %	0,01 %
Vyetnamlılar	—	0,00 %	2	0,00 %	350	0,01 %	0,01 %	423	0,01 %	0,01 %
Osetinlər	356	0,01 %	568	0,02 %	383	0,01 %	0,01 %	384	0,01 %	0,01 %
Avarlar	—	0,00 %	362	0,01 %	578	0,02 %	0,02 %	382	0,01 %	0,01 %
Yezidilər	—	0,00 %	30	0,00 %	258	0,01 %	0,01 %	366	0,01 %	0,01 %
Litvalılar	624	0,02 %	702	0,02 %	457	0,01 %	0,01 %	358	0,01 %	0,01 %
Estonlar	1390	0,05 %	791	0,02 %	504	0,01 %	0,01 %	353	0,01 %	0,01 %
Komi-permyaklar	123	0,00 %	596	0,02 %	498	0,01 %	0,01 %	326	0,01 %	0,01 %
Dargilər	—	0,00 %	249	0,01 %	372	0,01 %	0,01 %	300	0,01 %	0,01 %
başqalar	5040	0,17 %	5733	0,16 %	4903	0,14 %	0,14 %	4186	0,12 %	0,12 %
milliyəti göstərdi	2976595	100,00 %	3617721	100,00 %	3594763	99,76 %	100,00 %	3377073	97,15 %	100,00 %
milliyəti göstərmədi	30	0,00 %	31	0,00 %	8576	0,24 %	—	99144	2,85 %

Mənbə

• Minaxanım Təkləli. Türk kitabı. Unudulan tarix. Dəyişdirilən adlar, Bakı, Nurlar, 2009.

1. Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по регионам России: Челябинская область
2. Демоскоп. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России: Челябинская область
3. Всероссийская перепись населения 2002 года: Население по национальности и владению русским языком по субъектам РФ
4. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
5. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Челябинской области: Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области^{[ölü keçid]}: Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года на территории Челябинской области^{[ölü keçid]}
6. Po siyahıya almalara 1959-a — 1989 qodov — tərkibində kürdlər