Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Rakotsi üsyanı (1703–1711) — Macarıstan zadəganı II Ferens Rakoçi rəhbərliyi ilə Habsburq monarxiyasına qarşı baş vermiş milli-azadlıq hərəkatı. Bu üsyan Macarıstan ərazisində Avstriya hökmranlığına qarşı XVII–XVIII əsrlərdə baş verən ən böyük silahlı müqavimət hərəkatlarından biri olmuşdur.
| Rakotsi üsyanı | |||
|---|---|---|---|
| İspaniya mirası uğrunda müharibə | |||
 atlıları avstriyalı əsgəri əsir götürürlər | |||
| Tarix | 15 iyun 1703 – 1 may 1711 | ||
| Yeri | Macarıstan | ||
| Nəticəsi | Müqəddəs Roma imperiyasının qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
| | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Arxa fon
XVII əsrin sonlarında Macarıstanın böyük hissəsi Osmanlı imperiyasının tərkibindən çıxaraq Habsburqların nəzarətinə keçmişdi. Habsburqlar bu ərazilərdə mərkəzləşdirilmiş idarəetmə tətbiq edir, yerli zadəganların hüquqlarını məhdudlaşdırır və almanlaşdırma siyasəti aparırdılar. Bu, həm zadəganların, həm də kəndlilərin narazılığına səbəb olmuşdu.
Üsyanın başlanması
1701-ci ildə II Ferens Rakoçi Habsburq imperiyasına qarşı gizli üsyan planladığına görə saxlanılır. Onun planları ifşa olunur və o, Vyana yaxınlığındakı Neustadt qalasında həbs olunur. Lakin dostlarının köməyi ilə türmədən qaçaraq Polşaya sığınır. Bu dövrdə Avropada genişmiqyaslı İspaniya mirası uğrunda müharibə (1701–1714) gedirdi və Habsburqların qüvvələri Qərbi Avropada məşğul olduqları üçün Macarıstanda nəzarət zəifləyirdi. 1703-cü ilin yazında Şimali və Şərqi Macarıstanda ağır vergi siyasətindən və feodal zülmündən narazı olan kəndlilər üsyana qalxdılar. Bu üsyançılar arasında əsas qüvvəni "kurutslar" (kurucok) təşkil edirdi. Onlar silahsız və təlimsiz olsalar da, böyük sayda olmaları və yerli əhalinin dəstəyini almaları onların gücünü artırırdı. Rakoçi bu vəziyyətdən istifadə edərək Macarıstana qayıdır və iyun ayında yaxınlığında üsyançı ordunun başına keçir. Qısa müddət ərzində , Kassa (indiki Koşitse), Debretsen kimi mühüm şəhərlər ələ keçirilir və üsyanın miqyası genişlənir.
Üsyanın ilk mərhələsində kurutslar böyük uğurlar qazandılar. Habsburq qüvvələri Avropada yerləşən digər müharibələrlə məşğul olduqları üçün Macarıstanda ciddi müqavimət göstərə bilmirdilər. 1704-cü ildə üsyançılar Avstriyanın nəzarətində olan demək olar ki, bütün əraziləri azad etdilər. Rakoçi Macarıstanda müvəqqəti hökumət qurdu, vergi sistemini dəyişdi və müntəzəm ordu təşkil etməyə başlamışdır. Eyni zamanda o, Fransa kralı XIV Lüdoviklə diplomatik əlaqələr quraraq müttəfiq axtarırdı. 1705-ci ildə keçirilən II Ferens Rakoçi "Macar knyazı" (Fejedelem) elan edilir. Həmin dövrdə 100 mindən çox üsyançıdan ibarət ordu formalaşdırılmışdı. Lakin bu ordu zəif silahlanmış, nizamsız və təlimsiz idi. Habsburqlar 1706-cı ildən başlayaraq üsyanı yatırmaq üçün ciddi tədbirlər görməyə başladılar. İmperator I İosif təcrübəli sərkərdələrdən biri olan qraf Ştaremberqi Macarıstana göndərdi.
1707-ci ildə Macarıstan Habsburq taxt-tacından rəsmi olaraq imtina edir. Bu, üsyanın siyasi və ideoloji məzmununu dərinləşdirirdi, lakin xarici dəstəyin olmaması vəziyyəti çətinləşdirirdi. Rakoçi həm Fransadan, həm də Rusiyadan yardım almağa çalışsa da, Avropadakı siyasi maraqlar bu dəstəyi təmin etmədi.
Nəticəsi
1708-ci ildə Rakoçi üsyanı üçün dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu döyüşdə kurutslar ağır məğlubiyyətə uğradılar, ordu dağılmışdır və çoxsaylı zadəganlar üsyanı tərk etmişdilər. Bundan sonra üsyançıların sayı azalmağa başladı və xalq dəstəyi zəiflədi. Rakoçi hələ də müqaviməti davam etdirməyə çalışırdı, lakin həm iqtisadi, həm də hərbi cəhətdən resursları tükənmişdi.
1711-ci ildə Rakoçinin sərkərdələrindən biri, qraf Habsburq nümayəndələri ilə danışıqlara başlamışdır. 1711-ci ilin aprelində imzalanmışdır. Bu müqaviləyə əsasən, üsyançılara amnistiya verildi, mülkləri geri qaytarıldı və katolik olmayan zadəganlara müəyyən dini azadlıqlar tanınmışdır. Lakin Macarıstan Habsburq imperiyasının tərkibində qalmışdır və dövlət müstəqilliyi əldə olunmamışdır. Rakoçi özü bu şərtlərlə razılaşmadığı üçün müqaviləni qəbul etməmişdir və ölkəni tərk edərək əvvəlcə Polşaya, daha sonra Fransa və Osmanlı imperiyasına sığınmışdır. 1735-ci ildə Osmanlı şəhəri olan Rodostoda (indiki Tekirdağ) vəfat etmişdir.
Xarici əsgərlər və iştirakçılar
Rakotsi üsyanı zamanı Macar xalqı əsas güc olsa da, bir sıra xarici mənşəli əsgərlər və siyasi qüvvələr də bu hərəkatda dolayısı və ya birbaşa şəkildə iştirak etmişdir.
Fransız dəstəyi
Üsyanın əvvəlində II Ferens Rakoçi Fransadan diplomatik və hərbi yardım almağa çalışmışdır. Fransa kralı XIV Lüdovik Habsburqlara qarşı mübarizədə Rakoçini potensial müttəfiq kimi görsə də, İspan irsi uğrunda müharibə ilə məşğul olduğu üçün yalnız maliyyə yardımı və bəzi hərbi məsləhətçilər göndərmişdi. Fransızlar Macarıstana heç bir rəsmi ordu göndərmədilər, lakin üsyanın siyasi legitimliyini tanımağa meyilli idilər.
Polyak könüllülər
Rakotsi üsyanı zamanı bəzi polyak zadəganları və kazak dəstələri də Macar torpaqlarına keçərək kurutslara qoşulmuşdur. Bu iştirakçılar əsasən Polşa–Litva Birliyi sərhəd bölgələrindən gəlmiş və şəxsi təşəbbüslə hərəkət etmişlər. Rakoçi özü üsyandan əvvəl Polşaya sığınmışdı və orada mühüm əlaqələr qurmuşdu.
Osmanlı imperiyası
Osmanlı dövləti Rakoçiyə birbaşa hərbi yardım göstərməsə də, onun Avstriyaya qarşı çıxışını müsbət qarşıladı. Üsyandan sonra Rakoçi Osmanlı sultanından sığınacaq aldı və ömrünün son illərini Osmanlı torpağında keçirdi. Bu, Osmanlıların Avstriya əleyhinə olan siyasətinə uyğun bir diplomatik addım idi.
Kurutslar
Kurutslar arasında təkcə macarlar yox, həm də slovaklar, rutənlər (ukraynalılar), alman kəndlilər, hətta qaçqın serblər də iştirak edirdilər. Bu üsyançı dəstələr sosial ədalətsizliyə qarşı çıxır və zadəgan hakimiyyətindən narazılıqlarını silahla ifadə edirdilər.
İstinadlar
- Lendvai, Paul: "The Hungarians: A Thousand Years of Victory in Defeat. Princeton University Press, 2004
- Magyar Virtuális Enciklopédia Arxivləşdirilib mart 20, 2007, at the Wayback Machine
- "Rákóczi Revolt | Encyclopedia.com". www.encyclopedia.com. İstifadə tarixi: 2023-03-18.
- "Szilagyi Sándor [editor] :A Magyar Nemzet Története[History of the Hungarian nation] . Hetedik kötet. Hatodik könyv.[Seventh volume, 6th book] Budapest.1898. Atheneum".
- Simonyi, Erno: Angol diplomatiai iratok[English diplomacy documents in the age of] II. Rákóczi Ferencz korára. Pest, 1871. https://archive.org/details/angoldiplomatiai03simouoft/page/306/mode/2up https://archive.org/details/iirkcziferencz01mrki/page/356/mode/2up II. Rákóczi Ferencz fejedelem emlékiratai a magyar háborúról, 1703-tól végéig (1711)[Memoirs of Ferenc Rákóczi] https://archive.org/details/iirkcziferenczfe00rkcz/page/176/mode/2up https://archive.org/details/iirkcziferencz01mrki/page/356/mode/2up Marki, Sandor: Nagy Péter czár és II. Rákóczi Ferencz szövetsége 1707-ben : székfoglaló értekezés [About Peter the Great and Ferenc Rákóczi negotiations in 1707]. 1913. https://archive.org/details/nagypterczr00mr/page/58/mode/2up
- Katalin Péter, Beloved Children: History of Aristocratic Childhood in Hungary in the Early Modern Age, Central European University Press, 2001, p. 22
- Howell A. Lloyd, Glenn Burgess, European political thought 1450–1700: religion, law and philosophy, Yale University Press, 2007, pp. 177–189
- Július Bartl, Slovak History: Chronology & Lexicon, Bolchazy-Carducci Publishers, 2002, p. 60
- Hajdú, Zoltán, DISCUSSION PAPERS No. 44, Carpathian Basin and the Development of the Hungarian Landscape Theory Until 1948, CENTRE FOR REGIONAL STUDIES OF HUNGARIAN ACADEMY OF SCIENCES, p. 10
- Raphael Patai The Jews of Hungary: History, Culture, Psychology, Wayne State University Press, 1996, p. 153
- Szabad, Emeric (1844). Hungary, past and present. Edinburgh: Adam and Charles Black, p. 172.
- Martin, Henri (1865). Martin's History of France: The Age of Louis XIV. Volume 2. Boston; Walker, Wise, and Company, pp. 359, 386.
- Vaupell, Otto (1872). Den dansk-norske hærs historie indtil 1814. Første del. Gyldendalske boghandel, p. 317.
- Peter F. Sugar, Péter Hanák, A History of Hungary, Indiana University Press, 1994, p. 91
- István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526-1691), Brill, 2009, p. 253
- Giambattista Vico, Statecraft: The Deeds of Antonio Carafa, Peter Lang, 2004, p. 400
- "... the Estates of the realm have submitted themselves not only to His Majesty's, but also his heirs' power and rule for ever ..." (Section 5 of Article V of 1547).
- István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691), BRILL, 2009, p. 40
- Robert Evans, Peter Wilson. The Holy Roman Empire, 1495-1806: A European Perspective. van Brill's Companions to European History. 1. BRILL. 2012. səh. 263. ISBN .
- István Keul, Early Modern Religious Communities in East-Central Europe: Ethnic Diversity, Denominational Plurality, and Corporative Politics in the Principality of Transylvania (1526–1691) 2009, pp. 61-255
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rakotsi usyani 1703 1711 Macaristan zadegani II Ferens Rakoci rehberliyi ile Habsburq monarxiyasina qarsi bas vermis milli azadliq herekati Bu usyan Macaristan erazisinde Avstriya hokmranligina qarsi XVII XVIII esrlerde bas veren en boyuk silahli muqavimet herekatlarindan biri olmusdur Rakotsi usyaniIspaniya mirasi ugrunda muharibeatlilari avstriyali esgeri esir gotururlerTarix 15 iyun 1703 1 may 1711Yeri MacaristanNeticesi Muqeddes Roma imperiyasinin qelebesiMunaqise terefleri Muqeddes Roma imperiyasi AvstriyaPrussiyaHerbi serhedden serblerRoyalistler Xarici muzdlular AlmanlarItalyanlarIspanlarDanlarNorvecliler Macaristan kralligi Transilvaniya knyazligiFransa kralligiAzliqlar SlovaklarRusinlerMacaristan xorvatlariveMacaristan terefdari serbler Xarici muzdlular ve konulluler PolyaklarValaxiyalilarKrim tatarlariIsveclilerOsmanli turkleriAlmanlarLitvalilarMoldaviyalilarBolqarlarLipka tatarlariRusinlerKomandan lar I LeopoldI IosifVI Karl Sahzade II Ferens Rakoci Kiyev PalatinasiTereflerin quvvesic 60 000c 4 500 Danimarka esgerleri c 70 000c 1 500 Fransiz esgerleric 3 000 4 000 Isvec ve Polsa muzdlulari polyaklar litvalilar ruteniyalilar ve lipkalarla birlikde Vikianbarda elaqeli mediafayllarArxa fonXVII esrin sonlarinda Macaristanin boyuk hissesi Osmanli imperiyasinin terkibinden cixaraq Habsburqlarin nezaretine kecmisdi Habsburqlar bu erazilerde merkezlesdirilmis idareetme tetbiq edir yerli zadeganlarin huquqlarini mehdudlasdirir ve almanlasdirma siyaseti aparirdilar Bu hem zadeganlarin hem de kendlilerin naraziligina sebeb olmusdu Usyanin baslanmasi1701 ci ilde II Ferens Rakoci Habsburq imperiyasina qarsi gizli usyan planladigina gore saxlanilir Onun planlari ifsa olunur ve o Vyana yaxinligindaki Neustadt qalasinda hebs olunur Lakin dostlarinin komeyi ile turmeden qacaraq Polsaya siginir Bu dovrde Avropada genismiqyasli Ispaniya mirasi ugrunda muharibe 1701 1714 gedirdi ve Habsburqlarin quvveleri Qerbi Avropada mesgul olduqlari ucun Macaristanda nezaret zeifleyirdi 1703 cu ilin yazinda Simali ve Serqi Macaristanda agir vergi siyasetinden ve feodal zulmunden narazi olan kendliler usyana qalxdilar Bu usyancilar arasinda esas quvveni kurutslar kurucok teskil edirdi Onlar silahsiz ve telimsiz olsalar da boyuk sayda olmalari ve yerli ehalinin desteyini almalari onlarin gucunu artirirdi Rakoci bu veziyyetden istifade ederek Macaristana qayidir ve iyun ayinda yaxinliginda usyanci ordunun basina kecir Qisa muddet erzinde Kassa indiki Kositse Debretsen kimi muhum seherler ele kecirilir ve usyanin miqyasi genislenir Usyanin ilk merhelesinde kurutslar boyuk ugurlar qazandilar Habsburq quvveleri Avropada yerlesen diger muharibelerle mesgul olduqlari ucun Macaristanda ciddi muqavimet gostere bilmirdiler 1704 cu ilde usyancilar Avstriyanin nezaretinde olan demek olar ki butun erazileri azad etdiler Rakoci Macaristanda muveqqeti hokumet qurdu vergi sistemini deyisdi ve muntezem ordu teskil etmeye baslamisdir Eyni zamanda o Fransa krali XIV Ludovikle diplomatik elaqeler quraraq muttefiq axtarirdi 1705 ci ilde kecirilen II Ferens Rakoci Macar knyazi Fejedelem elan edilir Hemin dovrde 100 minden cox usyancidan ibaret ordu formalasdirilmisdi Lakin bu ordu zeif silahlanmis nizamsiz ve telimsiz idi Habsburqlar 1706 ci ilden baslayaraq usyani yatirmaq ucun ciddi tedbirler gormeye basladilar Imperator I Iosif tecrubeli serkerdelerden biri olan qraf Staremberqi Macaristana gonderdi 1707 ci ilde Macaristan Habsburq taxt tacindan resmi olaraq imtina edir Bu usyanin siyasi ve ideoloji mezmununu derinlesdirirdi lakin xarici desteyin olmamasi veziyyeti cetinlesdirirdi Rakoci hem Fransadan hem de Rusiyadan yardim almaga calissa da Avropadaki siyasi maraqlar bu desteyi temin etmedi Neticesi1708 ci ilde Rakoci usyani ucun donus noqtesi olmusdur Bu doyusde kurutslar agir meglubiyyete ugradilar ordu dagilmisdir ve coxsayli zadeganlar usyani terk etmisdiler Bundan sonra usyancilarin sayi azalmaga basladi ve xalq desteyi zeifledi Rakoci hele de muqavimeti davam etdirmeye calisirdi lakin hem iqtisadi hem de herbi cehetden resurslari tukenmisdi 1711 ci ilde Rakocinin serkerdelerinden biri qraf Habsburq numayendeleri ile danisiqlara baslamisdir 1711 ci ilin aprelinde imzalanmisdir Bu muqavileye esasen usyancilara amnistiya verildi mulkleri geri qaytarildi ve katolik olmayan zadeganlara mueyyen dini azadliqlar taninmisdir Lakin Macaristan Habsburq imperiyasinin terkibinde qalmisdir ve dovlet musteqilliyi elde olunmamisdir Rakoci ozu bu sertlerle razilasmadigi ucun muqavileni qebul etmemisdir ve olkeni terk ederek evvelce Polsaya daha sonra Fransa ve Osmanli imperiyasina siginmisdir 1735 ci ilde Osmanli seheri olan Rodostoda indiki Tekirdag vefat etmisdir Xarici esgerler ve istirakcilarRakotsi usyani zamani Macar xalqi esas guc olsa da bir sira xarici menseli esgerler ve siyasi quvveler de bu herekatda dolayisi ve ya birbasa sekilde istirak etmisdir Fransiz desteyi Usyanin evvelinde II Ferens Rakoci Fransadan diplomatik ve herbi yardim almaga calismisdir Fransa krali XIV Ludovik Habsburqlara qarsi mubarizede Rakocini potensial muttefiq kimi gorse de Ispan irsi ugrunda muharibe ile mesgul oldugu ucun yalniz maliyye yardimi ve bezi herbi meslehetciler gondermisdi Fransizlar Macaristana hec bir resmi ordu gondermediler lakin usyanin siyasi legitimliyini tanimaga meyilli idiler Polyak konulluler Rakotsi usyani zamani bezi polyak zadeganlari ve kazak desteleri de Macar torpaqlarina kecerek kurutslara qosulmusdur Bu istirakcilar esasen Polsa Litva Birliyi serhed bolgelerinden gelmis ve sexsi tesebbusle hereket etmisler Rakoci ozu usyandan evvel Polsaya siginmisdi ve orada muhum elaqeler qurmusdu Osmanli imperiyasi Osmanli dovleti Rakociye birbasa herbi yardim gostermese de onun Avstriyaya qarsi cixisini musbet qarsiladi Usyandan sonra Rakoci Osmanli sultanindan siginacaq aldi ve omrunun son illerini Osmanli torpaginda kecirdi Bu Osmanlilarin Avstriya eleyhine olan siyasetine uygun bir diplomatik addim idi Kurutslar Kurutslar arasinda tekce macarlar yox hem de slovaklar rutenler ukraynalilar alman kendliler hetta qacqin serbler de istirak edirdiler Bu usyanci desteler sosial edaletsizliye qarsi cixir ve zadegan hakimiyyetinden naraziliqlarini silahla ifade edirdiler IstinadlarLendvai Paul The Hungarians A Thousand Years of Victory in Defeat Princeton University Press 2004 Magyar Virtualis Enciklopedia Arxivlesdirilib mart 20 2007 at the Wayback Machine Rakoczi Revolt Encyclopedia com www encyclopedia com Istifade tarixi 2023 03 18 Szilagyi Sandor editor A Magyar Nemzet Tortenete History of the Hungarian nation Hetedik kotet Hatodik konyv Seventh volume 6th book Budapest 1898 Atheneum Simonyi Erno Angol diplomatiai iratok English diplomacy documents in the age of II Rakoczi Ferencz korara Pest 1871 https archive org details angoldiplomatiai03simouoft page 306 mode 2up https archive org details iirkcziferencz01mrki page 356 mode 2up II Rakoczi Ferencz fejedelem emlekiratai a magyar haborurol 1703 tol vegeig 1711 Memoirs of Ferenc Rakoczi https archive org details iirkcziferenczfe00rkcz page 176 mode 2up https archive org details iirkcziferencz01mrki page 356 mode 2up Marki Sandor Nagy Peter czar es II Rakoczi Ferencz szovetsege 1707 ben szekfoglalo ertekezes About Peter the Great and Ferenc Rakoczi negotiations in 1707 1913 https archive org details nagypterczr00mr page 58 mode 2up Katalin Peter Beloved Children History of Aristocratic Childhood in Hungary in the Early Modern Age Central European University Press 2001 p 22 Howell A Lloyd Glenn Burgess European political thought 1450 1700 religion law and philosophy Yale University Press 2007 pp 177 189 Julius Bartl Slovak History Chronology amp Lexicon Bolchazy Carducci Publishers 2002 p 60 Hajdu Zoltan DISCUSSION PAPERS No 44 Carpathian Basin and the Development of the Hungarian Landscape Theory Until 1948 CENTRE FOR REGIONAL STUDIES OF HUNGARIAN ACADEMY OF SCIENCES p 10 Raphael Patai The Jews of Hungary History Culture Psychology Wayne State University Press 1996 p 153 Szabad Emeric 1844 Hungary past and present Edinburgh Adam and Charles Black p 172 Martin Henri 1865 Martin s History of France The Age of Louis XIV Volume 2 Boston Walker Wise and Company pp 359 386 Vaupell Otto 1872 Den dansk norske haers historie indtil 1814 Forste del Gyldendalske boghandel p 317 Peter F Sugar Peter Hanak A History of Hungary Indiana University Press 1994 p 91 Istvan Keul Early Modern Religious Communities in East Central Europe Ethnic Diversity Denominational Plurality and Corporative Politics in the Principality of Transylvania 1526 1691 Brill 2009 p 253 Giambattista Vico Statecraft The Deeds of Antonio Carafa Peter Lang 2004 p 400 the Estates of the realm have submitted themselves not only to His Majesty s but also his heirs power and rule for ever Section 5 of Article V of 1547 Istvan Keul Early Modern Religious Communities in East Central Europe Ethnic Diversity Denominational Plurality and Corporative Politics in the Principality of Transylvania 1526 1691 BRILL 2009 p 40 Robert Evans Peter Wilson The Holy Roman Empire 1495 1806 A European Perspective van Brill s Companions to European History 1 BRILL 2012 seh 263 ISBN 9789004206830 Istvan Keul Early Modern Religious Communities in East Central Europe Ethnic Diversity Denominational Plurality and Corporative Politics in the Principality of Transylvania 1526 1691 2009 pp 61 255