Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Statistik hipotez testi — statistik təhlildə fərziyyələrin yoxlanılması üçün istifadə olunan riyazi prosedur. Bu metod, müşahidə olunan məlumatların müəyyən bir hipotezə nə dərəcədə uyğun olduğunu müəyyənləşdirməyə kömək edir. Statistik hipotez testi elmi araşdırmalarda, klinik sınaqlarda, iqtisadi və sosial tədqiqatlarda geniş tətbiq olunur. Statistik hipotez testi elm və tədqiqat sahələrində məlumatlara əsaslanaraq qərar vermək üçün geniş istifadə olunan metodologiyadır. Bu yanaşma fərziyyələrin sınanması və nəticələrin obyektiv şəkildə qiymətləndirilməsinə imkan verir.
Əsas anlayışlar
Hipotezlər
- Null hipotez (H₀) – mövcud vəziyyətin dəyişmədiyini və ya heç bir təsirin olmadığını ifadə edən fərziyyədir. Bu, başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul olunur və testin məqsədi bu fərziyyənin düzgün olub-olmadığını müəyyənləşdirməkdir.
- Alternativ hipotez (H₁ və ya Hₐ) – Null hipotezə qarşı irəli sürülən fərziyyədir və dəyişiklik, təsir və ya fərqin mövcud olduğunu göstərir.
Test statistikası
Test statistikası – toplanmış məlumatlara əsaslanaraq hesablanan və hipotezin qəbul və ya rədd olunmasında istifadə edilən statistik göstəricidir. Məşhur testlərə aşağıdakılar daxildir:
- t-test
- z-test
- χ²-test (chi-kvadrat testi)
P-dəyəri
P-dəyəri, null hipotezin doğru olduğu fərziyyəsi altında, müşahidə olunan və ya daha ekstremal bir nəticənin baş vermə ehtimalını göstərir. Əgər p-dəyəri əvvəlcədən müəyyən edilmiş əhəmiyyət səviyyəsindən (məsələn, α = 0.05) kiçikdirsə, H₀ rədd edilir.
Əhəmiyyət səviyyəsi (α)
Əhəmiyyət səviyyəsi, tədqiqatçının səhvən H₀ hipotezini rədd etməyə razı olduğu ehtimaldır. Ən çox istifadə olunan səviyyələr:
- 0.05
- 0.01
- 0.10
Növləri
Parametrik testlər
Bu testlər, məlumatların müəyyən paylanma (adətən normal paylanma) fərziyyəsinə uyğun olduğunu qəbul edir:
- T-test (bir nümunəli, iki nümunəli, cütləşdirilmiş)
- ANOVA (vahid və çoxlu dəyişənli analiz)
- Z-test
Qeyri-parametrik testlər
Bu testlər paylanma haqqında fərziyyələr tələb etmir və daha ümumi hallarda tətbiq olunur:
- Mann–Vitney U testi
- Uilkokson imzalı sıra testi
- Kruskal–Vallis testi
Tarixi
Statistik hipotez testinin inkişafı XX əsrin əvvəllərində bir neçə görkəmli statistikçinin işi ilə formalaşmışdır. Bu sahənin əsas elmi əsaslarını Ronald Fişer, Yeji Neyman və Eqon Pirson yaratmışlar. Onların hər biri statistik test yanaşmasına fərqli baxış bucaqları təqdim etmiş, bu da müasir statistik analiz metodlarının formalaşmasına səbəb olmuşdur. İngilis statistik Ronald Fişer, hipotez testinin riyazi əsaslarını qoyan ilk tədqiqatçılardan biri olmuşdur. Onun 1925-ci ildə nəşr etdiyi "Statistical Methods for Research Workers" adlı əsərində statistik hipotez testinin əsas ideyaları və p-dəyəri anlayışı geniş şəkildə təqdim olunmuşdur.
Fişerin yanaşmasında:
- Tədqiqatçı null hipotez (H₀) irəli sürür.
- Bu hipotezin doğru olduğu fərziyyəsi altında məlumatlara əsasən test statistikası hesablanır.
- Əldə olunan p-dəyəri, null hipotezin dəstəklənib-dəstəklənmədiyinə qərar vermək üçün istifadə olunur.
- Əgər p-dəyəri aşağıdırsa (məsələn, < 0.05), bu, null hipotezin rədd edilməsi üçün sübut kimi qəbul olunur.
Fişerin yanaşması qərarvermə yox, sübutun dərəcəsini göstərməyə yönəlmişdi. O, statistikanı tədqiqatın bir hissəsi kimi görür, nəticələrə riyazi deyil, interpretativ yanaşırdı. Yeji Neyman və Eqon Pirson 1930-cu illərdə statistik testlərə daha qəti və qərar yönümlü yanaşma təqdim etdilər. Onların metodunda:
- İki hipotez irəli sürülür: null hipotez (H₀) və alternativ hipotez (H₁).
- Səhv növləri riyazi olaraq nəzərə alınır:
- Tip I səhvi (α): Doğru H₀ hipotezinin rədd edilməsi.
- Tip II səhvi (β): Yanlış H₀ hipotezinin qəbul edilməsi.
Neyman–Pirson yanaşması bu səhvləri minimallaşdırmaq üçün kritik bölgələr və statistik güc anlayışlarından istifadə edir. Bu modeldə qərar qəbul və ya rədd üzərində qurulur – "H₀ qəbul edilir" və ya "rədd edilir". Bu yanaşma daha mexaniki və planlı təcrübə dizaynı üçün uyğundur. Neyman və Pirson əsas diqqəti təkrarlanan təcrübələrdə səhvlərin uzunmüddətli idarəsinə yönəltmişlər. Fişer və Neyman–Pirson yanaşmaları bir çox baxımdan fərqlənir. Fişer hipotez testini məlumatdan çıxarış və interpretasiya vasitəsi kimi görürdü, Neyman və Pirson isə bunu qəti qərar mexanizmi kimi qəbul edirdilər. Müasir statistikada isə bu iki yanaşmanın elementləri tez-tez birlikdə istifadə olunur. Məsələn.:
- Fişerin p-dəyəri yanaşması ilə nəticənin statistik əhəmiyyətliliyi qiymətləndirilir.
- Neyman–Pirson modelinə əsasən əvvəlcədən α səviyyəsi müəyyən edilir, sonra qərar verilir.
- XX əsrin ikinci yarısından etibarən statistik testlərin tətbiqi müxtəlif sahələrdə genişlənmişdir:
- Klinik təcrübələrin nəticələrinin qiymətləndirilməsində.
- Davranış nümunələrinin analizi və fərziyyələrin yoxlanılması.
- Modellərin uyğunluğunun və bazar təsirlərinin qiymətləndirilməsi.
İstinadlar
- Lewis, Nancy D.; Lewis, Nigel Da Costa; Lewis, N. D. 100 Statistical Tests in R: What to Choose, how to Easily Calculate, with Over 300 Illustrations and Examples (ingilis). Heather Hills Press. 2013. ISBN .
- Kanji, Gopal K. 100 Statistical Tests (ingilis). SAGE. 18 July 2006. ISBN .
- Bellhouse, P., John Arbuthnot // in Statisticians of the Centuries by C.C. Heyde and E. Seneta, Springer, 2001, 39–42, ISBN
- Meehl, P. "Appraising and Amending Theories: The Strategy of Lakatosian Defense and Two Principles That Warrant It" (PDF). Psychological Inquiry. 1 (2). 1990: 108–141. doi:10.1207/s15327965pli0102_1.
- Pearson, K. "On the criterion that a given system of deviations from the probable in the case of a correlated system of variables is such that it can be reasonably supposed to have arisen from random sampling" (PDF). The London, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science. 5 (50). 1900: 157–175. doi:10.1080/14786440009463897.
- Pearson, K. "On the Theory of Contingency and Its Relation to Association and Normal Correlation". Drapers' Company Research Memoirs Biometric Series. 1. 1904: 1–35.
- Neyman, J; Pearson, E. S. "On the Problem of the most Efficient Tests of Statistical Hypotheses". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 231 (694–706). January 1, 1933: 289–337. Bibcode:1933RSPTA.231..289N. doi:10.1098/rsta.1933.0009.
- Goodman, S N. "Toward evidence-based medical statistics. 1: The P Value Fallacy". Ann Intern Med. 130 (12). June 15, 1999: 995–1004. doi:10.7326/0003-4819-130-12-199906150-00008. PMID 10383371.
- Zabell, S. "R. A. Fisher on the History of Inverse Probability". Statistical Science. 4 (3). 1989: 247–256. doi:10.1214/ss/1177012488. JSTOR 2245634.
- Fisher, R. "Statistical Methods and Scientific Induction" (PDF). Journal of the Royal Statistical Society, Series B. 17 (1). 1955: 69–78. doi:10.1111/j.2517-6161.1955.tb00180.x.
- Losavich, J. L.; Neyman, J.; Scott, E. L.; Wells, M. A. "Hypothetical explanations of the negative apparent effects of cloud seeding in the Whitetop Experiment". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 68 (11). 1971: 2643–2646. Bibcode:1971PNAS...68.2643L. doi:10.1073/pnas.68.11.2643. PMC 389491. PMID 16591951.
- Halpin, P F; Stam, HJ. "Inductive Inference or Inductive Behavior: Fisher and Neyman: Pearson Approaches to Statistical Testing in Psychological Research (1940–1960)". The American Journal of Psychology. 119 (4). Winter 2006: 625–653. doi:10.2307/20445367. JSTOR 20445367. PMID 17286092.
- Neyman, Jerzy. "RA Fisher (1890—1962): An Appreciation". Science. 156 (3781). 1967: 1456–1460. Bibcode:1967Sci...156.1456N. doi:10.1126/science.156.3781.1456. PMID 17741062.
- Lenhard, Johannes. "Models and Statistical Inference: The Controversy between Fisher and Neyman–Pearson". Br. J. Philos. Sci. 57. 2006: 69–91. doi:10.1093/bjps/axi152.
Ədəbiyyat
- Lehmann E.L. (1992) "Introduction to Neyman and Pearson (1933) On the Problem of the Most Efficient Tests of Statistical Hypotheses". In: Breakthroughs in Statistics, Volume 1, (Eds Kotz, S., Johnson, N.L.), Springer-Verlag. ISBN (followed by reprinting of the paper)
- Neyman, J.; Pearson, E.S. "On the Problem of the Most Efficient Tests of Statistical Hypotheses". Philosophical Transactions of the Royal Society A. 231 (694–706). 1933: 289–337. Bibcode:1933RSPTA.231..289N. doi:10.1098/rsta.1933.0009.
Xarici keçidlər
- Bayesian critique of classical hypothesis testing
- Critique of classical hypothesis testing highlighting long-standing qualms of statisticians
- Statistical Tests Overview: How to choose the correct statistical test
- Statistical Analysis based Hypothesis Testing Method in Biological Knowledge Discovery; Md. Naseef-Ur-Rahman Chowdhury, Suvankar Paul, Kazi Zakia Sultana
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Statistik hipotez testi statistik tehlilde ferziyyelerin yoxlanilmasi ucun istifade olunan riyazi prosedur Bu metod musahide olunan melumatlarin mueyyen bir hipoteze ne derecede uygun oldugunu mueyyenlesdirmeye komek edir Statistik hipotez testi elmi arasdirmalarda klinik sinaqlarda iqtisadi ve sosial tedqiqatlarda genis tetbiq olunur Statistik hipotez testi elm ve tedqiqat sahelerinde melumatlara esaslanaraq qerar vermek ucun genis istifade olunan metodologiyadir Bu yanasma ferziyyelerin sinanmasi ve neticelerin obyektiv sekilde qiymetlendirilmesine imkan verir Yuxaridaki sekilde en umumi ve onlara uygun testler ve ya modeller olan cedvel gosterilir Esas anlayislarHipotezler Null hipotez H movcud veziyyetin deyismediyini ve ya hec bir tesirin olmadigini ifade eden ferziyyedir Bu baslangic noqtesi kimi qebul olunur ve testin meqsedi bu ferziyyenin duzgun olub olmadigini mueyyenlesdirmekdir Alternativ hipotez H ve ya Hₐ Null hipoteze qarsi ireli surulen ferziyyedir ve deyisiklik tesir ve ya ferqin movcud oldugunu gosterir Test statistikasi Test statistikasi toplanmis melumatlara esaslanaraq hesablanan ve hipotezin qebul ve ya redd olunmasinda istifade edilen statistik gostericidir Meshur testlere asagidakilar daxildir t test z test x test chi kvadrat testi P deyeri P deyeri null hipotezin dogru oldugu ferziyyesi altinda musahide olunan ve ya daha ekstremal bir neticenin bas verme ehtimalini gosterir Eger p deyeri evvelceden mueyyen edilmis ehemiyyet seviyyesinden meselen a 0 05 kicikdirse H redd edilir Ehemiyyet seviyyesi a Ehemiyyet seviyyesi tedqiqatcinin sehven H hipotezini redd etmeye razi oldugu ehtimaldir En cox istifade olunan seviyyeler 0 05 0 01 0 10NovleriParametrik testler Bu testler melumatlarin mueyyen paylanma adeten normal paylanma ferziyyesine uygun oldugunu qebul edir T test bir numuneli iki numuneli cutlesdirilmis ANOVA vahid ve coxlu deyisenli analiz Z testQeyri parametrik testler Bu testler paylanma haqqinda ferziyyeler teleb etmir ve daha umumi hallarda tetbiq olunur Mann Vitney U testi Uilkokson imzali sira testi Kruskal Vallis testiTarixiStatistik hipotez testinin inkisafi XX esrin evvellerinde bir nece gorkemli statistikcinin isi ile formalasmisdir Bu sahenin esas elmi esaslarini Ronald Fiser Yeji Neyman ve Eqon Pirson yaratmislar Onlarin her biri statistik test yanasmasina ferqli baxis bucaqlari teqdim etmis bu da muasir statistik analiz metodlarinin formalasmasina sebeb olmusdur Ingilis statistik Ronald Fiser hipotez testinin riyazi esaslarini qoyan ilk tedqiqatcilardan biri olmusdur Onun 1925 ci ilde nesr etdiyi Statistical Methods for Research Workers adli eserinde statistik hipotez testinin esas ideyalari ve p deyeri anlayisi genis sekilde teqdim olunmusdur Fiserin yanasmasinda Tedqiqatci null hipotez H ireli surur Bu hipotezin dogru oldugu ferziyyesi altinda melumatlara esasen test statistikasi hesablanir Elde olunan p deyeri null hipotezin desteklenib desteklenmediyine qerar vermek ucun istifade olunur Eger p deyeri asagidirsa meselen lt 0 05 bu null hipotezin redd edilmesi ucun subut kimi qebul olunur Fiserin yanasmasi qerarverme yox subutun derecesini gostermeye yonelmisdi O statistikani tedqiqatin bir hissesi kimi gorur neticelere riyazi deyil interpretativ yanasirdi Yeji Neyman ve Eqon Pirson 1930 cu illerde statistik testlere daha qeti ve qerar yonumlu yanasma teqdim etdiler Onlarin metodunda Iki hipotez ireli surulur null hipotez H ve alternativ hipotez H Sehv novleri riyazi olaraq nezere alinir Tip I sehvi a Dogru H hipotezinin redd edilmesi Tip II sehvi b Yanlis H hipotezinin qebul edilmesi Neyman Pirson yanasmasi bu sehvleri minimallasdirmaq ucun kritik bolgeler ve statistik guc anlayislarindan istifade edir Bu modelde qerar qebul ve ya redd uzerinde qurulur H qebul edilir ve ya redd edilir Bu yanasma daha mexaniki ve planli tecrube dizayni ucun uygundur Neyman ve Pirson esas diqqeti tekrarlanan tecrubelerde sehvlerin uzunmuddetli idaresine yoneltmisler Fiser ve Neyman Pirson yanasmalari bir cox baximdan ferqlenir Fiser hipotez testini melumatdan cixaris ve interpretasiya vasitesi kimi gorurdu Neyman ve Pirson ise bunu qeti qerar mexanizmi kimi qebul edirdiler Muasir statistikada ise bu iki yanasmanin elementleri tez tez birlikde istifade olunur Meselen Fiserin p deyeri yanasmasi ile neticenin statistik ehemiyyetliliyi qiymetlendirilir Neyman Pirson modeline esasen evvelceden a seviyyesi mueyyen edilir sonra qerar verilir XX esrin ikinci yarisindan etibaren statistik testlerin tetbiqi muxtelif sahelerde genislenmisdir Klinik tecrubelerin neticelerinin qiymetlendirilmesinde Davranis numunelerinin analizi ve ferziyyelerin yoxlanilmasi Modellerin uygunlugunun ve bazar tesirlerinin qiymetlendirilmesi IstinadlarLewis Nancy D Lewis Nigel Da Costa Lewis N D 100 Statistical Tests in R What to Choose how to Easily Calculate with Over 300 Illustrations and Examples ingilis Heather Hills Press 2013 ISBN 978 1 4840 5299 0 Kanji Gopal K 100 Statistical Tests ingilis SAGE 18 July 2006 ISBN 978 1 4462 2250 8 Bellhouse P John Arbuthnot in Statisticians of the Centuries by C C Heyde and E Seneta Springer 2001 39 42 ISBN 978 0 387 95329 8 Meehl P Appraising and Amending Theories The Strategy of Lakatosian Defense and Two Principles That Warrant It PDF Psychological Inquiry 1 2 1990 108 141 doi 10 1207 s15327965pli0102 1 Pearson K On the criterion that a given system of deviations from the probable in the case of a correlated system of variables is such that it can be reasonably supposed to have arisen from random sampling PDF The London Edinburgh and Dublin Philosophical Magazine and Journal of Science 5 50 1900 157 175 doi 10 1080 14786440009463897 Pearson K On the Theory of Contingency and Its Relation to Association and Normal Correlation Drapers Company Research Memoirs Biometric Series 1 1904 1 35 Neyman J Pearson E S On the Problem of the most Efficient Tests of Statistical Hypotheses Philosophical Transactions of the Royal Society A 231 694 706 January 1 1933 289 337 Bibcode 1933RSPTA 231 289N doi 10 1098 rsta 1933 0009 Goodman S N Toward evidence based medical statistics 1 The P Value Fallacy Ann Intern Med 130 12 June 15 1999 995 1004 doi 10 7326 0003 4819 130 12 199906150 00008 PMID 10383371 Zabell S R A Fisher on the History of Inverse Probability Statistical Science 4 3 1989 247 256 doi 10 1214 ss 1177012488 JSTOR 2245634 Fisher R Statistical Methods and Scientific Induction PDF Journal of the Royal Statistical Society Series B 17 1 1955 69 78 doi 10 1111 j 2517 6161 1955 tb00180 x Losavich J L Neyman J Scott E L Wells M A Hypothetical explanations of the negative apparent effects of cloud seeding in the Whitetop Experiment Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 68 11 1971 2643 2646 Bibcode 1971PNAS 68 2643L doi 10 1073 pnas 68 11 2643 PMC 389491 PMID 16591951 Halpin P F Stam HJ Inductive Inference or Inductive Behavior Fisher and Neyman Pearson Approaches to Statistical Testing in Psychological Research 1940 1960 The American Journal of Psychology 119 4 Winter 2006 625 653 doi 10 2307 20445367 JSTOR 20445367 PMID 17286092 Neyman Jerzy RA Fisher 1890 1962 An Appreciation Science 156 3781 1967 1456 1460 Bibcode 1967Sci 156 1456N doi 10 1126 science 156 3781 1456 PMID 17741062 Lenhard Johannes Models and Statistical Inference The Controversy between Fisher and Neyman Pearson Br J Philos Sci 57 2006 69 91 doi 10 1093 bjps axi152 EdebiyyatLehmann E L 1992 Introduction to Neyman and Pearson 1933 On the Problem of the Most Efficient Tests of Statistical Hypotheses In Breakthroughs in Statistics Volume 1 Eds Kotz S Johnson N L Springer Verlag ISBN 0 387 94037 5 followed by reprinting of the paper Neyman J Pearson E S On the Problem of the Most Efficient Tests of Statistical Hypotheses Philosophical Transactions of the Royal Society A 231 694 706 1933 289 337 Bibcode 1933RSPTA 231 289N doi 10 1098 rsta 1933 0009 Xarici kecidlerVikianbarda Statistik hipotez testi ile elaqeli mediafayllar var Bayesian critique of classical hypothesis testing Critique of classical hypothesis testing highlighting long standing qualms of statisticians Statistical Tests Overview How to choose the correct statistical test Statistical Analysis based Hypothesis Testing Method in Biological Knowledge Discovery Md Naseef Ur Rahman Chowdhury Suvankar Paul Kazi Zakia Sultana