Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Yoşmut — Elxani imperiyasında fəaliyyət göstərmiş şahzadələrdən və Hülakü xanın ən böyük oğlanlarından biri. Dai Matsui və Daniel Kinqə görə onun adı xristian uyğarlar ilə əlaqəlidir və ilkin qaynağını soqdcadakı "ʿywšmbt" sözündən almışdır. Bu söz düşənbə, yəni həftənin birinci günü sözü ilə eyni kökdən gəlməkdədir.
| Yoşmut | |
|---|---|
 Yoşmutun Elxani ordusuna rəhbərlik etdiyi Mayyafaraqin döyüşünün (1259) XV əsrdə tərəfindən şəkilmiş rəsmi. | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1234-cü ildən sonra |
| Doğum yeri | Monqolustan |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Elxani imperiyası |
| Uşaqları | Qara Noqay Cumudar Canbu Soqay |
| Atası | Hülakü xan |
| Anası | Noqaçin Ağaçi |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti | Elxani ordusu |
| Qoşun növü | Süvari |
| Xidmət illəri | 1253-1271 |
| Döyüşlər | Mayyafaraqin döyüşü (1259) Mardin Döyüşü Ağsu çayı sahilində döyüş (1265) Çağatay Baraq ilə döyüşlər (1270) |
Həyatı
Yoşmut Hülakü xan ilə onun kənizi Noqaçin Ağaçinin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Noqaçin Xitan kökənli idi və Qutuy xatunun Monqolustandakı düşərgəsindən gəlmişdi. Hülakü xanın ən böyük 3 oğlundan biri olan yoşmut onu Abaqa ilə birlikdə 1253-cü ildə İran İsmaililəri üzərinə təşkil edilmiş yürüşdə müşayiət etmişdi.
Hülakü xanın hakimiyyəti dövründə
Ona verilmiş ilk tapşırıq Hülakü xanın 1259-cu ildə Diyarbəkiri ələ keçirməsindən sonra oldu. Bu ildə Hülakü xan ona Sontay Noyon və İlqa Noyon Cəlairi ilə birlikdə Mayyafaraqini ələ keçirmək tapşırığı verdi. Bölgənin Əyyəbi əmiri əl-Kamil Məhəmməd Mosuldakı hakim dan da yardım alaraq uzun müddət monqollara qarşı müqavimət göstərdi. Bu qədər gecikmənin yaşanması Hülakü xanın qəzəblənməsinə və 10 aydan sonra Yoşmutu geri çağırmasına yol açdı. Şəhər isə yalnız 1260-cı ildə aprel ayında əl-Kamilin nəhayət Elxanilərə təslim olmaq barədə qərar verməsindən sonra ələ keçirildi. Hülakü xanın Tell Bəşirdəki düşərgəsinə gətirilən əl-Kamil burada öz ətini yeməyə məcbur edildi. Mayyafaraqinin ələ keçirilməsindən sonra Yoşmut Mardinə göndərildi. Bu şəhər Artuqlu bəyi tərəfindən idarə edilməkdə idi. Mardin şəhəri Nəcməddin Qazinin ölümünə qədər, yəni 8 ay müddətinə müqavimət göstərdi. Yeni bəy olan Qara Arslan şəhəri Yoşmuta təslim etdi və Elxani ağalığını qəbul etdi. Lakin yenə də ordunun şəhəri ələ keçirməkdə göstərdiyi bacarıqsızlıq Hülakü xanın Yoşmutu danlamasına yol açdı. Eyni zamanda orduda iştirak etməkdən qadağan edilən Yoşmut 1262-ci ildə Qızıl Orda ilə döyüş üçün yola çıxan orduya daxil edilmədi. Bütün bunlara rəğmən, 1265-ci ildəki ölümündən əvvəl Hülakü xan Abaqa xanı Xorasana hakim təyin edərkən, Yoşmutu da Azərbaycanın, Aranın, Şirvanın və ümumilikdə Dərbəndə qədərki bölgənin hakimi təyin etdi. Yoşmut 16 fevral 1265-ci ildə Dərbəndə gəldi. Bu zaman Hülakü xan artıq bir həftə idi ki, vəfat etmişdi.
Abaqa xanın hakimiyyəti dövründə
Atasının ölümünü eşitdikdən sonra Yoşmut qısa müddətə paytaxta yollandı. Burada o, yeni xanın seçiləcəyi qurultayda özünə tərəfdarlar toplamağa çalışsa da, bu məsələdə uğursuz oldu və iki gündən sonra Dərbəndə geri döndü. Bunun qarşılığında Abaqa xan onu Dərbənd hakimi olaraq tanıdı. Bu hadisə 19 iyun 1265-ci ildə, yəni Abaqa xanın tacqoyma mərasimində baş verdi. Abaqa xanın taxta çıxmasından sonra Qızıl Orda Elxanilər üzərinə yeni yürüşə başladı. Yoşmut 1265-ci il iyulun 19-20-də Şirvanda Ağsu çayının sahilində Qızıl Orda komandiri Noqayla vuruşdu və şiddətli döyüşdən sonra onun gözünə güllə vura bildi və onu geri çəkilməyə məcbur etdi. Bundan sonra Abaqa xan Noqayın ordusunu tamamilə darmadağın etmək üçün Kür boyunca izləsə də, Berkenin əlaqə qüvvələrlə gəlməsindən sonra geri çəkilməyə məcbur oldu.
Yoşmut 10 min döyüşçüsü ilə birlikdə Abaqa xanın 1270-ci ildə Çağatay xanı Baraqa qarşı başlatdığı yürüşdə də iştirak etmişdi. Baraq tez-tez Elxanilərin sərhəd bölgəsindəki yerlərə hücumlar təşkil edirdi. Abaqa xan qərbdə Çağatay şahzadəsi Təkudar ilə döyüşərkən, Yoşmut da Baraq ilə döyüşməkdə, tez-tez də məğlub olmaqda idi. Abaqa Herat ətrafına gəldikdən sonra onun tabeliyində olan Arqun Ağa, Yəzdli Atabəq Yusifşah, Müzəffərəddin Həccac, Sontai Noyan, Buriltay Noyan, Şiktur Noyan və Abdullah Aqa ilə birlikdə sol cinah komandanlığı ona verildi. 22 iyul 1270-ci ildə baş vermiş döyüş nəticəsində Elxani ordusu qələbə qazandı və Baraq canını qaçmaqla qurtara bildi.
Ölümü
Yoşmut 18 iyul 1271-ci ildə vəfat etmişdir. O, özünün isti xasiyyəti və ordu daxilində sevilməməsi ilə seçilməkdə idi. Onun soyundan gələnlərdən biri olan İlyas Elxanilər imperiyasına Çobani ailəsi nəzərat edərkən Süleyman xan adı ilə kukla hökmdar olmuşdur.
Ailəsi
Onun ən azı dörd oğlu olduğu məlumdur:
- Qara Noqay — Novruz ağa Oyrotun üsyanına qatılmış, 7 oktyabr 1289-cu ildə Damğanda övladları ilə birlikdə Arqun xan tərəfindən edam edilmişdir.
- Soqay — 1296-cı ildə Sulamışın Anadoludakı başlatdığı üsyana qatıldığı üçün Qazan xan tərəfindən edam edilmişdir.
- Yusifşah
- İlyas 1339-cu ildə Çobani Kiçik Həsən tərəfindən kukla hökmdar kimi taxta çıxarılmış və Satıbəy ilə evləndirilmişdir. Kiçik Həsənin ölümündən sonra Məlik Əşrəf tərəfindən taxtdan endirilmiş və yerinə Ənuşirvan xan çıxarılmışdır.
- Yusifşah
- Canbu — 31 dekabr 1291-ci ildə on Cağatu ovalığında vəfat etmişdir.
Türk qaynaqlarında Yoşmutun bir başqa oğlu olduğu iddia edilən Cumudar (Osmanlı türkcəsi: جمود, transliterasiya: Cumudâr) adlı bir başqa şəxs də vardır. Cumudar 1296-cı ildə, yəni Qazan xanın hakimiyyəti dövründə ölmüşdür. Onun mumyalanmış cəsədi Amasyada tapılmış və hal-hazırda da Amasya Muzeyində sərgilənməkdədir.
Qeydlər
- Soqayın üsyanının digər səbəbləri olsa da, həm o, həm də onu dəstəkləyən Əmir Barola kimi sərkərdələr üsyana səbəb kimi din dəyişdirməyə məcbur edilmələrini də göstərirdilər. Üsyançılar Qazan xanın bu siyasətini Novruz ağa ilə əlaqələndirirdilər. Soqayın üsyanının yatırılması digər üsyanların meydana çıxması ilə nəticələndi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Dai, 2016. səh. 29–77
- King, 2018
- Hope, 2016. səh. 113-114
- Jackson, 2017. səh. 130
- Mīr, 1994. səh. 56
- Howorth, 1876. səh. 1012
- Cosmo, 2001. səh. 191–196
- Ṭabīb, 1999. səh. 535
- al-Ahrǐ, 1954. səh. 68
- Hautala, 2018. səh. 143
- Jackson, 2016. səh. 143
- Yasar, 1910. səh. 437
- Efe, 2014. səh. 279–292
- Анхбаяр, 2014
- Ekinci, 2016
Mənbə
- Dai Matsui; Yudong Bai. フフホト白塔のウイグル語題記銘文" [Old Uigjur Inscriptions of the White Pagoda, Hohhot]. 内陸アジア言語の研究. 31. 2016. 29–77. ISBN .
- King, Daniel. The Syriac World. Routledge. 2018. ISBN .
- Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran. Oxford University Press. 2016. ISBN .
- Jackson, Peter. The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. Yale University Press. 2017. ISBN .
- Mīr, Ghiyās̲ al-Dīn ibn Humām al-Dīn Khvānd. Habibü's-siyer: The reign of the Mongol and the Turk. Tome three. Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University. 1994.
- Henry Hoyle Howorth. History of the Mongols. 1876.
- Cosmo, Nicola Di. Warfare in Inner Asian History (500-1800). BRILL. 2001. ISBN .
- Ṭabīb, Rashīd al-Dīn. Compendium of Chronicles. Harvard University, Department of Near Eastern Languages and Civilizations. Translated by Thackston, Wheeler McIntosh. 1999.
- Yasar, Hüseyin Hüsameddin. Amasya tarihi (in Arabic). Vol. 2. Istanbul: Matbaa-i İslamiyesi. 1910.
- Efe, Zehra. The History and Present Status of Mummies in Turkish Museums and Shrines. SDU Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences. 2014.
- Анхбаяр, Д.; Батхишиг, Б. Монголын Ил хант улсын түүх соёлтой холбоотой Турк дахь зарим газар, дурсгалт зүйлс [Some places and monuments in Turkey related to the history and culture of the Mongolian Ilkhanate]. Ankara. 2014.
- Ekinci, Ekrem Buğra. Mummies of Anatolia still a matter of interest. Daily Sabah. 2016.
- Abū Bakr al-Qutbī al-Ahrǐ. Ta'rikh-i Shaikh Uwais (History of Shaikh Uwais); an important source for the history of Adharbaijan in the fourteenth century. 'S-Gravenhage: Mouton & Co. 1954. ISBN .
- Peter Jackson. SOLAYMĀN. Encyclopædia Iranica. 2016.
- Roman Hautala. Comparing the Islamisation of the Jochid and Hülegüid Uluses: Muslim and Christian Perspectives. Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée. 2018.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yosmut Elxani imperiyasinda fealiyyet gostermis sahzadelerden ve Hulaku xanin en boyuk oglanlarindan biri Dai Matsui ve Daniel Kinqe gore onun adi xristian uygarlar ile elaqelidir ve ilkin qaynagini soqdcadaki ʿywsmbt sozunden almisdir Bu soz dusenbe yeni heftenin birinci gunu sozu ile eyni kokden gelmekdedir YosmutYosmutun Elxani ordusuna rehberlik etdiyi Mayyafaraqin doyusunun 1259 XV esrde terefinden sekilmis resmi Sexsi melumatlarDogum tarixi 1234 cu ilden sonraDogum yeri MonqolustanVefat tarixi 18 iyul 1271Vefat yeri Elxani imperiyasiUsaqlari Qara Noqay Cumudar Canbu SoqayAtasi Hulaku xanAnasi Noqacin AgaciHerbi fealiyyetiMensubiyyeti Elxani ordusuQosun novu SuvariXidmet illeri 1253 1271Doyusler Mayyafaraqin doyusu 1259 Mardin Doyusu Agsu cayi sahilinde doyus 1265 Cagatay Baraq ile doyusler 1270 HeyatiYosmut Hulaku xan ile onun kenizi Noqacin Agacinin ailesinde dunyaya gelmisdir Noqacin Xitan kokenli idi ve Qutuy xatunun Monqolustandaki dusergesinden gelmisdi Hulaku xanin en boyuk 3 oglundan biri olan yosmut onu Abaqa ile birlikde 1253 cu ilde Iran Ismailileri uzerine teskil edilmis yurusde musayiet etmisdi Hulaku xanin hakimiyyeti dovrunde Ona verilmis ilk tapsiriq Hulaku xanin 1259 cu ilde Diyarbekiri ele kecirmesinden sonra oldu Bu ilde Hulaku xan ona Sontay Noyon ve Ilqa Noyon Celairi ile birlikde Mayyafaraqini ele kecirmek tapsirigi verdi Bolgenin Eyyebi emiri el Kamil Mehemmed Mosuldaki hakim dan da yardim alaraq uzun muddet monqollara qarsi muqavimet gosterdi Bu qeder gecikmenin yasanmasi Hulaku xanin qezeblenmesine ve 10 aydan sonra Yosmutu geri cagirmasina yol acdi Seher ise yalniz 1260 ci ilde aprel ayinda el Kamilin nehayet Elxanilere teslim olmaq barede qerar vermesinden sonra ele kecirildi Hulaku xanin Tell Besirdeki dusergesine getirilen el Kamil burada oz etini yemeye mecbur edildi Mayyafaraqinin ele kecirilmesinden sonra Yosmut Mardine gonderildi Bu seher Artuqlu beyi terefinden idare edilmekde idi Mardin seheri Necmeddin Qazinin olumune qeder yeni 8 ay muddetine muqavimet gosterdi Yeni bey olan Qara Arslan seheri Yosmuta teslim etdi ve Elxani agaligini qebul etdi Lakin yene de ordunun seheri ele kecirmekde gosterdiyi bacariqsizliq Hulaku xanin Yosmutu danlamasina yol acdi Eyni zamanda orduda istirak etmekden qadagan edilen Yosmut 1262 ci ilde Qizil Orda ile doyus ucun yola cixan orduya daxil edilmedi Butun bunlara regmen 1265 ci ildeki olumunden evvel Hulaku xan Abaqa xani Xorasana hakim teyin ederken Yosmutu da Azerbaycanin Aranin Sirvanin ve umumilikde Derbende qederki bolgenin hakimi teyin etdi Yosmut 16 fevral 1265 ci ilde Derbende geldi Bu zaman Hulaku xan artiq bir hefte idi ki vefat etmisdi Abaqa xanin hakimiyyeti dovrunde Atasinin olumunu esitdikden sonra Yosmut qisa muddete paytaxta yollandi Burada o yeni xanin secileceyi qurultayda ozune terefdarlar toplamaga calissa da bu meselede ugursuz oldu ve iki gunden sonra Derbende geri dondu Bunun qarsiliginda Abaqa xan onu Derbend hakimi olaraq tanidi Bu hadise 19 iyun 1265 ci ilde yeni Abaqa xanin tacqoyma merasiminde bas verdi Abaqa xanin taxta cixmasindan sonra Qizil Orda Elxaniler uzerine yeni yuruse basladi Yosmut 1265 ci il iyulun 19 20 de Sirvanda Agsu cayinin sahilinde Qizil Orda komandiri Noqayla vurusdu ve siddetli doyusden sonra onun gozune gulle vura bildi ve onu geri cekilmeye mecbur etdi Bundan sonra Abaqa xan Noqayin ordusunu tamamile darmadagin etmek ucun Kur boyunca izlese de Berkenin elaqe quvvelerle gelmesinden sonra geri cekilmeye mecbur oldu Yosmut 10 min doyuscusu ile birlikde Abaqa xanin 1270 ci ilde Cagatay xani Baraqa qarsi baslatdigi yurusde de istirak etmisdi Baraq tez tez Elxanilerin serhed bolgesindeki yerlere hucumlar teskil edirdi Abaqa xan qerbde Cagatay sahzadesi Tekudar ile doyuserken Yosmut da Baraq ile doyusmekde tez tez de meglub olmaqda idi Abaqa Herat etrafina geldikden sonra onun tabeliyinde olan Arqun Aga Yezdli Atabeq Yusifsah Muzeffereddin Heccac Sontai Noyan Buriltay Noyan Siktur Noyan ve Abdullah Aqa ile birlikde sol cinah komandanligi ona verildi 22 iyul 1270 ci ilde bas vermis doyus neticesinde Elxani ordusu qelebe qazandi ve Baraq canini qacmaqla qurtara bildi Olumu Yosmut 18 iyul 1271 ci ilde vefat etmisdir O ozunun isti xasiyyeti ve ordu daxilinde sevilmemesi ile secilmekde idi Onun soyundan gelenlerden biri olan Ilyas Elxaniler imperiyasina Cobani ailesi nezerat ederken Suleyman xan adi ile kukla hokmdar olmusdur Ailesi Onun en azi dord oglu oldugu melumdur Qara Noqay Novruz aga Oyrotun usyanina qatilmis 7 oktyabr 1289 cu ilde Damganda ovladlari ile birlikde Arqun xan terefinden edam edilmisdir Soqay 1296 ci ilde Sulamisin Anadoludaki baslatdigi usyana qatildigi ucun Qazan xan terefinden edam edilmisdir Yusifsah Ilyas 1339 cu ilde Cobani Kicik Hesen terefinden kukla hokmdar kimi taxta cixarilmis ve Satibey ile evlendirilmisdir Kicik Hesenin olumunden sonra Melik Esref terefinden taxtdan endirilmis ve yerine Enusirvan xan cixarilmisdir Canbu 31 dekabr 1291 ci ilde on Cagatu ovaliginda vefat etmisdir Turk qaynaqlarinda Yosmutun bir basqa oglu oldugu iddia edilen Cumudar Osmanli turkcesi جمود transliterasiya Cumudar adli bir basqa sexs de vardir Cumudar 1296 ci ilde yeni Qazan xanin hakimiyyeti dovrunde olmusdur Onun mumyalanmis cesedi Amasyada tapilmis ve hal hazirda da Amasya Muzeyinde sergilenmekdedir QeydlerSoqayin usyaninin diger sebebleri olsa da hem o hem de onu destekleyen Emir Barola kimi serkerdeler usyana sebeb kimi din deyisdirmeye mecbur edilmelerini de gosterirdiler Usyancilar Qazan xanin bu siyasetini Novruz aga ile elaqelendirirdiler Soqayin usyaninin yatirilmasi diger usyanlarin meydana cixmasi ile neticelendi Hemcinin baxIstinadlarDai 2016 seh 29 77 King 2018 Hope 2016 seh 113 114 Jackson 2017 seh 130 Mir 1994 seh 56 Howorth 1876 seh 1012 Cosmo 2001 seh 191 196 Ṭabib 1999 seh 535 al Ahrǐ 1954 seh 68 Hautala 2018 seh 143 Jackson 2016 seh 143 Yasar 1910 seh 437 Efe 2014 seh 279 292 Anhbayar 2014 Ekinci 2016MenbeDai Matsui Yudong Bai フフホト白塔のウイグル語題記銘文 Old Uigjur Inscriptions of the White Pagoda Hohhot 内陸アジア言語の研究 31 2016 29 77 ISBN 1341 5670 King Daniel The Syriac World Routledge 2018 ISBN 978 1 317 48211 6 Hope Michael Power Politics and Tradition in the Mongol Empire and the ilkhanate of Iran Oxford University Press 2016 ISBN 978 0 19 108108 8 Jackson Peter The Mongols and the Islamic World From Conquest to Conversion Yale University Press 2017 ISBN 978 0 300 22728 4 Mir Ghiyas al Din ibn Humam al Din Khvand Habibu s siyer The reign of the Mongol and the Turk Tome three Department of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University 1994 Henry Hoyle Howorth History of the Mongols 1876 Cosmo Nicola Di Warfare in Inner Asian History 500 1800 BRILL 2001 ISBN 978 90 04 39178 9 Ṭabib Rashid al Din Compendium of Chronicles Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations Translated by Thackston Wheeler McIntosh 1999 Yasar Huseyin Husameddin Amasya tarihi in Arabic Vol 2 Istanbul Matbaa i Islamiyesi 1910 Efe Zehra The History and Present Status of Mummies in Turkish Museums and Shrines SDU Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences 2014 Anhbayar D Bathishig B Mongolyn Il hant ulsyn tүүh soyoltoj holbootoj Turk dah zarim gazar dursgalt zүjls Some places and monuments in Turkey related to the history and culture of the Mongolian Ilkhanate Ankara 2014 Ekinci Ekrem Bugra Mummies of Anatolia still a matter of interest Daily Sabah 2016 Abu Bakr al Qutbi al Ahrǐ Ta rikh i Shaikh Uwais History of Shaikh Uwais an important source for the history of Adharbaijan in the fourteenth century S Gravenhage Mouton amp Co 1954 ISBN 83888707 Peter Jackson SOLAYMAN Encyclopaedia Iranica 2016 Roman Hautala Comparing the Islamisation of the Jochid and Huleguid Uluses Muslim and Christian Perspectives Revue des mondes musulmans et de la Mediterranee 2018