25 noyabr1893-cü ildə Türk mədəniyyəti tarixində mühüm hadisə baş verib. Danimarkalı alim Vilhelm Tomsen ilk dəfə qədim türk mədəni abidəsi olan Orxon-Yenisey daş kitabələrindəki yazıların oxuduğunu bildirib. İlk olaraq «Tanrı» və «türk» sözlərini oxumağa müvəffəq olan alim qədim türk yazı mədəniyyəti və əlifbası barədə kəşfi ilə dünya elminə dəyərli töhfə verib.
1893-cü il dekabrın 15-də Danimarka alimi Vilhelm Tomsen Orhun çayı sahilində daşların üzərində yazılmış sirli yazıları deşifrələdi. Şifraçma prosesi “tenqri” sözündən başladı və məlum oldu ki, bu qəribə yazılar qədim türk dilindədir. Həmin gün özünü sivil adlandıran xalqların mədəniyyətsiz köçərilər hesab etdiyi türklərin, qədim yazı mədəniyyətinə malik olduğu meydana çıxdı. Bu hadisə, onlarla imperiya yaratmış və yüzlərlə meydan savaşında qalib gəlmiş türk etnosunun tarixində əlamətdar bir hadisə oldu. Mədəniyyətsiz köçərilər və birdən-birə əlifba.
İlkin tədqiqatçılar onların VIII əsrdən öncə yaradıldığını söyləyirdilər. Əlbəttə, V.Tomsen başda olmaqla, bütün Avropa alimlərini bircə şey maraqlandırırdı-görəsən bu “vəhşilər” yaratdıqları əlifbanı kimdən çirpışdırıb. Orxon və Yenisey abidələrindəki mətnləri yazan və onların yazıldığı əlifbanı yaradan Göytürklərin yaşadığı arealda yalnız çinlilərin və soqdiyalıların əlifbaları vardı. Çinlilər yazıda heroqliflərdən istifadə edibdi. Elə ilkin ehtimal da yazıları deşifrələmiş V.Tomsendən gəldi. O türk runlarının arami əlifbasının əsasında yaradıldığı barədə fərziyə irəli sürdü. Çünki, Assuriya dövrü arami əlifbasındakı “het”, “lamed” “phe”, “rseh”, “tav” və “şin” hərfləri ilə türk runalarındakı eyni səslərin yazılışı demək olar ki, identik idi. Amma, böyük alimi, ondan sonrakılar kimi, bir şey qorxudurdu-məsafə (Orhun sahilləri və Ön Asiya) və zaman (yeni eranın V-VIII əsri və e.ə VII əsr). Finikiya əlifbası əsasında, e.ə IX-VIII əsrlərdə formalaşan arami əlifbası dünyada mövcud olan əlifbalar içində ən qədimlərindən biridir.
Ön Asiyanın qədim xalqları-yahudilər, assuriyalılar, babillilər, bu əlifbadan istifadə edib. Uzun illər dünyanın böyük bir hissəsində dominantlıq etmiş Əhəməni və Parfiya imperiyaları da, bu əlifbadan istifadə ediblər. Sonrakı İran əlifbaları da, o cümlədən Avesta əlifbası arami əlifbasından törəyib. Ərəb əlifbası da həmçinin. Buna görə ilkin olaraq, türk runlarının arami əlifbasından törədiyini söyləyən V.Tomsen sonradan onun Parfiya əlifbası əsasında yarandığını iddia etdi. Amma, çox əsrlik zaman məsafəsi, bu fərziyyəni də şübhə altına alırdı. Buna görə böyük poleoqraf yeni fərziyə irəli sürdü-türk runaları, zaman və məsafə baxımından yaxın olan soqdi əlifbasından yaranıb. Baxmayaraq ki, soqdi əlifbasının bircə işarəsinin belə türk hərflərinə bənzəyişi yoxdur. Beləliklə, türk runik əlifbasını dünya və türklər üçün deşifrələyən Vilhelm Tomsen onun pəhləvi-soqdi əlifbasının əsasında yaranması nəzəriyyəsinin banisi oldu. Demək olar ki, bir əsrə yaxın bir müddətdə, dünynın heç bir aparıcı türkoloqu (V.Radlov, P.Melioranski, S.Malov, V.İstrin, C.Kloson, V.Lifşis və s.) bu nəzəriyyənin əleyhinə getmədi, yaxud getmək istəmədi. Elə bu gün də vəziyyət dəyişməyib.
Mənim bu yazıda məqsədim, runik əlifbanın tədqiqat tarixini incələmək deyil. Mən daha çox onun əhəmiyətini qeyd etmək istəyirəm. Çünki, bu əlifbanın oxunduğu gün türk etnosunun tarixinə baxış bucaqı dəyişdi. Birdən məlum oldu ki, Avropanın Paris, London, Berlin və s. kimi sivilizasiya mərkəzləri hesab olunan şəhərləri hələ mövcud olmayanda, onlarn sivilizasiyadan uzaq adlandıdıqları türklərin babalarının intelektual imkanları heç yanda analoqu olmayan əlifba ortaya qoyub. Bu əlifbanı yaranmasını şərtləndirən mədəni və mənəvi mühit olub. Birdən birə heç bir xaiq qəfilldən əlifba icad edib qayalar üstündə gözəl, təkmil və poetik bir dildə mətnlər yaza bilməz. Belə bir əlifbanın və onunla ifadə olunan dilin formalaşıb ərsəyə gəlməsi üçün yüz illər lazımdır. Bu əlifbanın nə üçün unudulması isə tamam ayrı bir mövzudur. Bəziləri bu əlifbanın unudulmasını islam amili ilə bağlayırlar.
Amma islamı qəbul etməyən və göytürklərin olduğu arealda yaşayan tuvalılar və altaylılarda da bu əlifbaya təsadüf olunmur. Məsələ heç də islamda deyil. İslam dinini tanrıçılığa yaxınlığını görən və onun böyük ideoloji gücünü hiss edən türk boylarının əksəriyyəti bu dini qəbul etdi və böyük islam mədəniyyətinə öz töhfələrini verdilər. Hətta İslam xilafətini kökündən laxladan tanrıçı Çingizxan orduları da yekunda İslamı qəbul etdi. Əsrlər boyu, ərəb əlifbası və İslam, böyük ərazilərə səpələnmiş türk xalqlarının mənəvi yaxınlaşmasımda aparıcı amil oldu. Amma gün gəldi və maraqlı bir olay baş verdi. Böyük Tanrı özü qədim əlifbalarını türklərin yadına saldı. Qəhrəman danların soyundan olan görkəmli türkoloq Vilhelm Tomsenin oxuya bildiyi ilk kəlimə “tengri” sözü oldu və bu kəlmə qalan mətnlər açar yolunu oynadı. Çünki, bütün kilidlərin açarı Tanrı özüdür. Bu açar, türklər üçün, gələcəyin və keçmişin qapılarının açılmasında mühüm rol oynadı. Uzun illər yabançı təbliğatın ağırlığı aıtında əskiklik kompleksi ilə yaşayan türk etnosunda, mənsub olduğu etnosun intelektual imkanlarına inam yarandı. Atatürk Türkiyəsini formalaşmasında və möhkəmləsində bu amilin rolu heç də az deyil. Qocalmış, yorğun Osmanlı ətaləti ilə yaşayan Türkiyə cəmiyyəti, çoxillik ətalətdən çixaraq, İslam dünyasının faktiki lider cəmiyyətinə çevrildi. Çünki, onlarda olan potensial enerji dərin təməllər üzərində dayanmışdı. Kökü dərində olan ağacı isə hər qasırğa yıxammaz. Yeni yaranmış türk cumhuriyyətləri də, çoxəsrlik yaddaşsızlıqdan azad olmağa başlayıblar. Bu prosesdə dərinə getdikcə, onlar vahid təmas nöqtələrində birləşirlər. Təmas nöqtəsi millətlərin və dövlətlərin bir mövqedən çixiş etməsi, ümumi məqsədlər naminə çalışması üçün mühüm amillərdən biridir. Belə təmas nöqtələrinin biri də, V.Tomsenin runik əlifbanı, türk əlifbasını deşifrələdiyi gündür.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
September 19, 2021
vilhelm, tomsen, vilhelm, lüdviq, peter, tomsen, vilhelm, ludwig, peter, thomsen, yanvar, 1842, kopenhagen, 1927, kopenhagen, danimarka, dilçisi, tarixçisi, mündəricat, həyatı, istinadlar, həmçinin, xarici, keçidlərhəyatı, redaktə25, noyabr, 1893, ildə, türk, . Vilhelm Ludviq Peter Tomsen dan Vilhelm Ludwig Peter Thomsen 25 yanvar 1842 Kopenhagen 12 may 1927 Kopenhagen Danimarka dilcisi tarixcisi Mundericat 1 Heyati 2 Istinadlar 3 Hemcinin bax 4 Xarici kecidlerHeyati Redakte25 noyabr 1893 cu ilde Turk medeniyyeti tarixinde muhum hadise bas verib Danimarkali alim Vilhelm Tomsen ilk defe qedim turk medeni abidesi olan Orxon Yenisey das kitabelerindeki yazilarin oxudugunu bildirib Ilk olaraq Tanri ve turk sozlerini oxumaga muveffeq olan alim qedim turk yazi medeniyyeti ve elifbasi barede kesfi ile dunya elmine deyerli tohfe verib 1893 cu il dekabrin 15 de Danimarka alimi Vilhelm Tomsen Orhun cayi sahilinde daslarin uzerinde yazilmis sirli yazilari desifreledi Sifracma prosesi tenqri sozunden basladi ve melum oldu ki bu qeribe yazilar qedim turk dilindedir Hemin gun ozunu sivil adlandiran xalqlarin medeniyyetsiz koceriler hesab etdiyi turklerin qedim yazi medeniyyetine malik oldugu meydana cixdi Bu hadise onlarla imperiya yaratmis ve yuzlerle meydan savasinda qalib gelmis turk etnosunun tarixinde elametdar bir hadise oldu Medeniyyetsiz koceriler ve birden bire elifba Ilkin tedqiqatcilar onlarin VIII esrden once yaradildigini soyleyirdiler Elbette V Tomsen basda olmaqla butun Avropa alimlerini birce sey maraqlandirirdi goresen bu vehsiler yaratdiqlari elifbani kimden cirpisdirib Orxon ve Yenisey abidelerindeki metnleri yazan ve onlarin yazildigi elifbani yaradan Goyturklerin yasadigi arealda yalniz cinlilerin ve soqdiyalilarin elifbalari vardi Cinliler yazida heroqliflerden istifade edibdi Ele ilkin ehtimal da yazilari desifrelemis V Tomsenden geldi O turk runlarinin arami elifbasinin esasinda yaradildigi barede ferziye ireli surdu Cunki Assuriya dovru arami elifbasindaki het lamed phe rseh tav ve sin herfleri ile turk runalarindaki eyni seslerin yazilisi demek olar ki identik idi Amma boyuk alimi ondan sonrakilar kimi bir sey qorxudurdu mesafe Orhun sahilleri ve On Asiya ve zaman yeni eranin V VIII esri ve e e VII esr Finikiya elifbasi esasinda e e IX VIII esrlerde formalasan arami elifbasi dunyada movcud olan elifbalar icinde en qedimlerinden biridir On Asiyanin qedim xalqlari yahudiler assuriyalilar babilliler bu elifbadan istifade edib Uzun iller dun yanin boyuk bir hissesinde dominantliq etmis Ehemeni ve Parfiya imperiyalari da bu elifbadan istifade edibler Sonraki Iran elifbalari da o cumleden Avesta elifbasi arami elifbasindan toreyib Ereb elifbasi da hemcinin Buna gore ilkin olaraq turk runlarinin arami elifbasindan torediyini soyleyen V Tomsen sonradan onun Parfiya elifbasi esasinda yarandigini iddia etdi Amma cox esrlik zaman mesafesi bu ferziyyeni de subhe altina alirdi Buna gore boyuk poleoqraf yeni ferziye ireli surdu turk runalari zaman ve mesafe baximindan yaxin olan soqdi elifbasindan yaranib Baxmayaraq ki soqdi elifbasinin birce isaresinin bele turk herflerine benzeyisi yoxdur Belelikle turk runik elifbasini dunya ve turkler ucun desifreleyen Vilhelm Tomsen onun pehlevi soqdi elifbasinin esasinda yaranmasi nezeriyyesinin banisi oldu Demek olar ki bir esre yaxin bir muddetde dunynin hec bir aparici turkoloqu V Radlov P Melioranski S Malov V Istrin C Kloson V Lifsis ve s bu nezeriyyenin eleyhine getmedi yaxud getmek istemedi Ele bu gun de veziyyet deyismeyib Menim bu yazida meqsedim runik elifbanin tedqiqat tarixini incelemek deyil Men daha cox onun ehemiyetini qeyd etmek isteyirem Cunki bu elifbanin oxundugu gun turk etnosunun tarixine baxis bucaqi deyisdi Birden melum oldu ki Avropanin Paris London Berlin ve s kimi sivilizasiya merkezleri hesab olunan seherleri hele movcud olmayanda onlarn sivilizasiyadan uzaq adlandidiqlari turklerin babalarinin intelektual imkanlari hec yanda analoqu olmayan elifba ortaya qoyub Bu elifbani yaranmasini sertlendiren medeni ve menevi muhit olub Birden bire hec bir xaiq qefillden elifba icad edib qayalar ustunde gozel tekmil ve poetik bir dilde metnler yaza bilmez Bele bir elifbanin ve onunla ifade olunan dilin formalasib erseye gelmesi ucun yuz iller lazimdir Bu elifbanin ne ucun unudulmasi ise tamam ayri bir movzudur Bezileri bu elifbanin unudulmasini islam amili ile baglayirlar Amma islami qebul etmeyen ve goyturklerin oldugu arealda yasayan tuvalilar ve altaylilarda da bu elifbaya tesaduf olunmur Mesele hec de islamda deyil Islam dinini tanriciliga yaxinligini goren ve onun boyuk ideoloji gucunu hiss eden turk boylarinin ekseriyyeti bu dini qebul etdi ve boyuk islam medeniyyetine oz tohfelerini verdiler Hetta Islam xilafetini kokunden laxladan tanrici Cingizxan ordulari da yekunda Islami qebul etdi Esrler boyu ereb elifbasi ve Islam boyuk erazilere sepelenmis turk xalqlarinin menevi yaxinlasmasimda aparici amil oldu Amma gun geldi ve maraqli bir olay bas verdi Boyuk Tanri ozu qedim elifbalarini turklerin yadina saldi Qehreman danlarin soyundan olan gorkemli turkoloq Vilhelm Tomsenin oxuya bildiyi ilk kelime tengri sozu oldu ve bu kelme qalan metnler acar yolunu oynadi Cunki butun kilidlerin acari Tanri ozudur Bu acar turkler ucun geleceyin ve kecmisin qapilarinin acilmasinda muhum rol oynadi Uzun iller yabanci tebligatin agirligi aitinda eskiklik kompleksi ile yasayan turk etnosunda mensub oldugu etnosun intelektual imkanlarina inam yarandi Ataturk Turkiyesini formalasmasinda ve mohkemlesinde bu amilin rolu hec de az deyil Qocalmis yorgun Osmanli etaleti ile yasayan Turkiye cemiyyeti coxillik etaletden cixaraq Islam dunyasinin faktiki lider cemiyyetine cevrildi Cunki onlarda olan potensial enerji derin temeller uzerinde dayanmisdi Koku derinde olan agaci ise her qasirga yixammaz Yeni yaranmis turk cumhuriyyetleri de coxesrlik yaddassizliqdan azad olmaga baslayiblar Bu prosesde derine getdikce onlar vahid temas noqtelerinde birlesirler Temas noqtesi milletlerin ve dovletlerin bir movqeden cixis etmesi umumi meqsedler namine calismasi ucun muhum amillerden biridir Bele temas noqtelerinin biri de V Tomsenin runik elifbani turk elifbasini desifrelediyi gundur Istinadlar RedakteHemcinin bax RedakteXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Vilhelm Tomsen amp oldid 4938567, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
