fbpx
Wikipedia

Uyğur dili

Avqust 05, 2021

Uyğur və ya Uyğur dili – (/ˈwiːɡər/; ئۇيغۇر تىلى‎, Уйғур тили, Uyghur tili, Uyƣur tili or ئۇيغۇرچە‎, Уйғурчә, Uyghurche, Uyƣurqə; əvvəllər Şərqi Türk kimi tanınırdılar), Qərbi Çinin Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonundakı 10-15 milyon Uyğur xalqının danışdığı, bir türk dilidir.

Uyğur dili
Orijinal adı ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, Uyghurche
Ölkələr Çin, Qazaxıstan
Rəsmi status Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu
Danışanların ümumi sayı 10,4 milyon
Reytinq 98
Təsnifatı
Kateqoriya Avrasiya dilləri

Altay dilləri

Türk dilləri
Qarluq dilləri
Qarluq-Xorəzm dilləri
Yazı ərəb əlifbası, kiril əlifbası (uyğur yazısı)
Dil kodları
QOST 7.75–97 уйг 715
ISO 639-1 ug
ISO 639-2 uig
ISO 639-3 uig
Dilin strukturlarının dünya atlası uyg
Ethnologue uig
ABS ASCL 4305
IETF ug
Glottolog uigh1240
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Çində Uyğurların coğrafi dərəcəsi

Həmçinin, Çində, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Türkiyədə və Rusiyada yaşayan uyğurların ana dilidir. Uyğur dili Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonunun rəsmi dilidir və həm sosial, həm rəsmi sahələrdə, həm də çap, televiziya və radioda geniş istifadə olunur və Sintszyanda digər etnik azlıqlar tərəfindən ortaq bir dil kimi də istifadə olunur.

Uyğur dili, Özbək dili kimi, digər dilləri də əhatə edən Türk dili ailəsinin Karluq qrupuna məxsusdur. Bir çox türk dilləri kimi, Uyğur dili də ahəng qanunu və aqqlütinasiya, əskikliyi isim sinifliyi və ya qrammatik çoxluğu yoxdur və fel söz sırası ilə solda qalan bir dildir. Daha aydın uyğur dili proseslərinə, xüsusilə də şimal ləhcələrində sait azaldılması və umlauting daxildir. Digər türk dillərinin təsiri ilə yanaşı, uyğur dili tarixən ərəb və fars, son zamanlar isə rus və mandarin çinləri tərəfindən güclü təsirə məruz qalmışlar.

Dəyişdirilmiş ərəb mənşəli yazı sistemi Çində ən çox yayılmış və yeganə standartdır, digər yazı sistemləri köməkçi və tarixi məqsədlər üçün istifadə olunur. Əksər ərəb mənşəli yazılardan fərqli olaraq, Uyğur dili ərəb əlifbasında 20-ci əsrdə hazırlanmış orijinal Fars-Ərəb yazısına edilən dəyişikliklər səbəbindən bütün saitlərin məcburi işarələnməsi var. İki Latın və bir kiril əlifbası da daha az dərəcədə istifadə olunur. Ərəb və latın əlifbalarının hər ikisi 32 işarədən ibarətdir.

Tarixi

Orta türk dilləri uyğur və özbək dilini də əhatə edən karluk dillərinin birbaşa əcdadıdır.

Kağan Arık yazırdı ki, Müasir Uyğur dili qədim Uyğur dilindən fərqlidir, daha doğrusu, Qaraxanilər dövlətinin danışdığı Qarluq dilindəndir. Cerad Klauson'a görə isə, Qərbi Uyğurlar Köhnə Uyğurlarən əsl nəslindən sayılır və "Neo-Uyğur" adlanır. Müasir Uyğur Köhnə Uyğurun nəslindən deyil, Mahmud Kaşğari`nin Divanü Lüğat-it-Türk`də izah etdiyi Xaqan dillərinə aiddir. Frederik Koenə görə, Müasir Uyğur və Qərbi Yugur, cənub-şərq və şimal-şərq türk dillərində, tamamilə uyğun olaraq, türk dil ailəsinin müxtəlif qollarına Sibir türk dilləri qrupuna və Qarluq dillərinə aiddir. Robert Dankoff, Kaşğarda danışan və Qaraxani əsərlərində istifadə olunan türk dilinin (Köhnə) Uyğur deyil, Qarluq olduğunu yazmışdır. Qərbi Yugur dili coğrafi yaxınlıqda olmasına baxmayaraq, Sibirdəki Sibir türk dilləri ilə daha çox əlaqəlidir. Robert Barkley Shaw yazırdı: "Kaşğhar və Yarkandakı Türkcələrdə (bəzi Avropa dilçiləri bu şəhərlərin sakinlərinə naməlum bir ad olan Uyğur deyirdilər. Dillərini sadəcə Túrki kimi bilirlər) ... Bu çox hallarda görünəcək. Kaşğar'ın modem dilinə tətbiq edildiyi kimi səhvən olmaq ". Sven Hedin yazırdı: "Bu hallarda Şərqi Türk ədəbi dilini normallaşdırmaq xüsusilə yersiz olardı, çünki bunu etməklə Kaşğar türkləri ilə birbaşa əlaqəsi olmayan milli ünsürlərin izlərini məhv etmək olar, əksinə, bəlkə də qədim Uyğurlardan əldə edilə bilər ”.

Təxminən 1077-ci ildə, türk dilləri alimi, müasir Sincan bölgəsində Kaşğardan olan Mahmud Kaşğari türk dilinin lüğətini və bir çox türk dillərinin coğrafi bölgüsünün təsvirini Divanü Lüğat-it-Türk`də dərc etmişdir,( İngilis dili: Türk Dialektləri məcmuəsi; Uyğur: تۈركى تىللار دىۋانى Türki Tillar Diwani). Alimlər tərəfindən "fövqəladə bir əsər" olaraq xarakterizə edilən kitabda türk dillərinin zəngin ədəbi ənənəsi sənədləşdirilmişdir; ovçuluq və sevgi kimi mövzularda şeir və xalq nağılları (şamanların funksiyaları daxil olmaqla) və didaktik şeirləri ("mənəvi standartlar və yaxşı davranışları" təbliğ edir) ehtiva edən kitabdır. Digər Qaraxani yazıçıları türkcə Qarluq Xəqani dilində əsərlər yazdılar. Yusif Balasaqunlu isə Qutadqu-bilik əsərini yazmışdır.

Orta türk dilləri, 13-cü əsrdən sonra fars-ərəb təsiri ilə Çağatay dilinə çevrildi, XX əsrin əvvəllərinə qədər bütün Orta Asiyada istifadə olunan bir ədəbi dil idi. Çağataylar məhv olmağa başladıqdan sonra, Çağatayca danışan bölgədəki ləhcələrdən uyğur və özbək dilinin standart variantları inkişaf etməsində Çağatay dili öz təsirini göstərmişdir. Uyğur dili bu gün Chagatai'nın, o cümlədən çoxsaylı farsca sözlərr nəticəsində meydana gələn bir çox fars mənşəli alınma sözlərdə təsirini göstərir. Müasir Uyğur dini ədəbiyyatına Təzkirə, İslam din xadimləri və müqəddəslərinin tərcümeyi-halları daxil edilmişdir.

"Uyğur" tarixi termin 1922-ci ildə Sovet İttifaqında və 1934-cü ildə Sincanda hökumət işçiləri tərəfindən Şərqi Türk olaraq bilinən dildə tətbiq edilmişdir. Sergey Malov, Turki'nin Uyğurlara dəyişdirilməsi fikrinin arxasında idi. Uyğur termininin istifadəsi xalqın tarixini izah edərkən anakronizmlərə səbəb oldu. Kitablarından birində Uyğur termini James Millward tərəfindən qəsdən istifadə edilməmişdir. Khaqāniyya adı Kaşğhar və Bālāsāghinn ərazilərində yaşayan qarluqlara verildi, sakinlər uyğur deyildi, lakin dilləri alimlər tərəfindən uyğur kimi qeyd edildi. Qaraxanlılar öz dillərini "Türk" və ya "Kaşğar" dili adlandırdılar və öz dilini izah etmək üçün uyğurdan istifadə etmədi, uyğur qeyri-müsəlmanların dilini təsvir etmək üçün istifadə edildi, lakin Çin alimləri anaxronik olaraq Kaşğari tərəfindən yazılmış bir Qaraxanlı əsəri adlandırdılar. "Uyğur". "Altishahri-Cungharian Uyghur" adı 1927-ci ildə Sovet təhsili Uyğur Qadir Hacı tərəfindən istifadə edilmişdir.

Dilin təsnifatı

Uyğur dili Türk dilləri ailəsinin Qarluq qoluna aiddir. Əynu, Lop, İli Turki, sönmüş dil Çağatay (Şərqi Qarluq dilləri) və daha özbək (Qərbi Karluk) ilə daha yaxından əlaqəlidir. Uyğur dilinin erkən linqvistik elmi araşdırmalarına Julius Klaprothun 1812-ci ildə Uyğurların dili və yazısı ilə əlaqədar dissertasiyası (Abhandlung über die Sprache und Schrift der Uiguren) İsaak Jakob Schmidt tərəfindən mübahisə olundu. Bu dövrdə Klaproth Uyğurun bir türk dili olduğunu düzgün ifadə etdi, Şmidt isə Uyğurun Tanqut dillərinə təsnif edilməli olduğuna inanırdı.

Dialektlər

Uyğur dilinin coğrafi bölgüsünə əsasən üç əsas ləhcəsi olması geniş qəbul olunur. Bu əsas ləhcələrin hər birində müəyyən dərəcədə qarşılıqlı bilinən bir sıra alt dialektlər mövcuddur.

  • Mərkəzi: Kumuldan cənuba doğru Yarkəndədək uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.
  • Cənubi: Qumadan şərqə doğru Qarkilikə uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.
  • Şərqi: Qarkilikdən şimala doğru Qongköl'ə qədər uzanan bir ərazidə yaşayanlar danışırdılar.

Mərkəzi ləhcələrdə Uyğur dilli əhalinin 90%-i, digər iki dialekt qolu isə nisbətən kiçik bir azlıq tərəfindən danışılır. Sait azaldılması Uyğurların danışdığı şimal bölgələrdə çoxdur, ancaq cənubda şimala nisbətən azdır.

Əlifba

Uyğur dili X əsrdən bəri ərəb qrafikası əlifbası ilə yazılır. 1969-1983-cü illərdə Çin hökuməti uyğur dilini latın qrafikalı əlifba ilə yazdırmış, sonra uygur dilinin səslərini göstərən işarələr də əlavə edilmişdi. Lakin sonralar ərəb qrafikalı əlifbaya qayıtmağa məcbur olmuşlar.

Orfoqrafiya

Qarluq dili, 10-cu əsrdə Qaraxanilər dövlətinin islamı qəbul etməsindən sonra fars-ərəb yazısı (Kona Yaziq) ilə yazılmağa başlandı. Fars-ərəb yazısı (Kona Yëziq) 20-ci əsrdə qısa Uyğun səsləri daxil olmaqla bütün yeni Uyğur səslərini təmsil etmək və Yeni Uyğurda olmayan səsləri təmsil edən ərəb hərflərini aradan qaldırmaq üçün düzəlişlər edildi. Bir çox digər müasir türk dillərindən fərqli olaraq, bir kiril əlifbası və iki latın əlifbası da bir az daha az istifadə olunsa da, Uyğur ilk növbədə bir ərəb əlifbası ilə yazılmışdır (che-Pe-Zhe və Ga kimi əlifbalarla). Fars mənşəli bir əlifba üçün qeyri-adi olaraq saitlərin tam transkripsiyası göstərilir. (Ərəb əlifbalar ailəsi arasında kürd dili kimi az sayda, bütün saitləri isteğe bağlı diakritiklərdən istifadə etmədən fərqləndirirlər.)

Bu gün istifadədə olan dörd əlifbaya aşağıda baxa bilərsiniz.

  • Uyğur ərəb əlifbası
  • Uyğur kiril əlifbası
  • Uyğur yeni əlifbası
  • Uyğur latın əlifbası

(Brouzerinizdən asılı olaraq bəzi işarələri görməyə bilərsiniz)

Uyğur hərflərinin müqayisəsi
Ərəb Latın Kiril Türk UFA   Ərəb Latın Kiril Türk UFA
ئا A a A a A a /a/   ق Q q Қ қ K k /q/
ئە E e Ə ə E e /a/' ك K k K k K k /k/
ب B b Б б B b /b/ ڭ -ng Ң ң -ng /ŋ/
پ P p П п P p /p/ گ G g Г г G g /g/
ت T t T t T t /t/ ل L l Л л L l /l/
ج J j Җ җ C c /ʤ/ م M m M m M m /m/
چ CH ch Ч ч Ç ç /ʧ/ ن N n Н н N n /n/
خ X x X x H h /x/ ھ H h Һ һ H h /h/
د D d Д д D d /d/ ئو O o O o O o /o/
ر R r Р р R r /r/ ئۇ U u У у U u /u/
ز Z z З з Z z /z/ ئۆ Ö ö Ɵɵ Ö ö /ø/
ژ J j Ж ж J j /ʒ/ ئۈ Ü ü Ү ү Ü ü /y/
س S s С с S s /s/ ۋ W w В в V v /v/
ش SH sh Ш ш Ş ş /ʃ/ ئې É é E e É é /e/
غ GH gh Ғ ғ Ğ ğ /ɣ/ ئى I i И и/Ы ы İ i/I ı /i/ or /ɨ/
ف F f Ф ф F f /f/ ي Y y Й й Y y /j/

Yazı örnəyi

İnsan Haqqları Bəyannaməsinin 1. maddəsi:...

Türkçe Yengi Yeziⱪ Uygur Kril Uygur Türk Ⱪona Yeziⱪ
Bütün insanlar hür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. Həmmə adəm zatidinla ərkin, izzət-hurmət wə hoquqta bab-barawər bolup tughulghan. Ular əqilgə wə wijdangha igə, həmdə bir-birigə qerindaxliq munasiwitigə khas roh bilən mu’amilə qilixi kerək. Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилғә вә виджданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хаш рох билән му’амилә қилиши керәк. Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we xoquqta babbarawer bolup tuğulğan. Ular eqilğe we wicdanğa ige hemde bir-birige qérindaşliq munasiwitige xaş rox bilen mu’amile qilişi kérek. ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن، ئىززەت-ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان. ئۇلار ئەقىلغە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر-بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك

Söz Varlığı

Erdem Konur'un qələmə aldığı məqalədə keçən, bəzi Uyğur dili sözlər və bu sözlərin Azərbaycan Türkçəsində qarşılıqları:

  • töpü: təpə
  • bilig: məlumat
  • ıgaç: ağac
  • köl: göl
  • kelmek : gəlmək

Səs bilgisi

Uyğur dilində 8 sait (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 samit (b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n) vardır. , ñ, p, q, r, s, t, v, x, y, z). Uyğurda iki növ səs var. Bunlardan ə Azərbaycan türkçəsindən daha açıq, e isə qapalı tələffüz olunur. Məni cəsarətli kƣ və ƣ səsləri ilə birlikdə oxuya bilərəm və başqa yerlərdə oxumağım qəbul olunur. K̡ və ındır səsləri türk dilindən daha qalındır. Bu səslər boğaza yaxın səslənir. h̡ sərt elan olunan bir boğazdır. Latın əlifbası ekvivalentləri (ULY) tərəfindən qəbul edilən Yeni Uyğur Ərəb Əlifbası (UEY), Urumqi Universiteti; ö əvəzinə, ə əvəzinə e, ë əvəzinə e, gh əvəzinə ğ, ̡ yerinə q, q əvəzinə ç, h əvəzinə h, x əvəzinə x, x əvəzinə əvəzinə, əvəzinə w, w yerinə qəbul edilir. Türkiyədəki Uyğurlar, ch, sh, gh yerinə ç, ş, ğ hərflərini istifadə edərlər.

Ədəbiyyat

  • Abdurehim, Esmael (2014), The Lopnor dialect of Uyghur - A descriptive analysis (PDF), Publications of the Institute for Asian and African Studies 17, Helsinki: Unigrafia, ISBN 978-951-51-0384-0
  • Duval, Jean Rahman; Janbaz, Waris Abdukerim, An Introduction to Latin-Script Uyghur (PDF), Salt Lake City: University of Utah, 2014-01-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib (#parameter_ignored) ()
  • Dwyer, Arienne (2001), "Uyghur", in Garry, Jane; Rubino, Carl (eds.), Facts About the World's Languages, H. W. Wilson, ISBN 978-0-8242-0970-4 (#parameter_ignored)
  • Engesæth, Tarjei; Yakup, Mahire; Dwyer, Arienne (2009), Greetings from the Teklimakan: A Handbook of Modern Uyghur, Volume 1 (PDF), Lawrence, Kansas: University of Kansas, ISBN 978-1-936153-03-9, 2014-01-14 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib (#text_ignored); (#text_ignored) ()
  • Hahn, Reinhard F. (1991), Spoken Uyghur, London and Seattle: University of Washington Press, ISBN 978-0-295-98651-7
  • Hahn, Reinhard F., "Uyghur", in Johanson, Lars; Csató, Éva Ágnes (eds.), The Turkic Languages, Routledge, ISBN 978-0-415-08200-6 (#parameter_ignored); (#parameter_ignored)
  • Johanson, Lars (1998), "History of Turkic", in Johanson, Lars; Csató, Éva Ágnes (eds.), The Turkic Languages, Routledge, 81–125, ISBN 978-0-415-08200-6
  • Vaux, Bert (2001), (PDF), Cambridge: Harvard

University, February 8, 2006 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib (#invisible_char) ()

  • Tömür, Hamüt (2003), Modern Uyghur Grammar (Morphology), trans. Anne Lee, Istanbul: Yıldız, ISBN 975-7981-20-6
  • Yakup, Abdurishid (2005), The Turfan Dialect of Uyghur, Turcologica, 63, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, ISBN 3-447-05233-3

İstinadlar

  1. "China". Ethnologue.
  2. "Uyghur – definition of Uyghur by the Free Online Dictionary, Thesaurus and Encyclopedia". The Free Dictionary. İstifadə tarixi: 5 October 2013.
  3. "Define Uighur at Dictionary.com". Dictionary.com. İstifadə tarixi: 5 October 2013.
  4. Engesæth, 2009. səh. 7
  5. One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost |first=Kagan|last=Arik|editor-first=Peter|editor-last=Austin|volume=|edition=illustrated|year=2008|publisher=University of California Press|url=https://books.google.com/books?id=Q3tAqIU0dPsC&pg=PA145&lpg=PA145#v=onepage&q&f=false%7Cisbn=978-0520255609%7Cpage=145%7Caccessdate=10 March 2014|
  6. Clauson, Gerard (Apr 1965). "Review An Eastern Turki-English Dictionary by Gunnar Jarring". The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1/2): 57. JSTOR 25202808.
  7. Coene, Frederik (2009). The Caucasus - An Introduction. Routledge Contemporary Russia and Eastern Europe Series. Routledge. səh. 75. ISBN 978-1135203023. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  8. Coene, Frederik (2009). The Caucasus - An Introduction. Routledge Contemporary Russia and Eastern Europe Series (illustrated, reprint). Taylor & Francis. səh. 75. ISBN 978-0203870716. İstifadə tarixi: 10 March 2014.
  9. Hahn, 1998. səh. 83–84
  10. Mehmet Fuat Köprülü; Gary Leiser; Robert Dankoff (2006). Early Mystics in Turkish Literature. Psychology Press. 158–. ISBN 978-0-415-36686-1.
  11. Robert Dankoff wrote that the Turkic language spoken in Kashgar and used in Kara Khanid works was Karluk, not (Old) Uyghur.<refMehmet Fuat Köprülü; Gary Leiser; Robert Dankoff (2006). Early Mystics in Turkish Literature. Psychology Press. 158–. ISBN 978-0-415-36686-1.
  12. Sven Anders Hedin; Erik Wilhelm Dahlgren; Axel Lagrelius; Nils Gustaf Ekholm; Karl Gustaf Olsson; Wilhelm Leche; Helge Mattias Bäckström; Harald Johansson (1905). Scientific Results of a Journey in Central Asia 1899-1902: Lop-Nor, by Sven Hedin [1905. Lithographic institute of the General staff of the Swedish army [K. Boktryckeriet, P.A. Norstedt & söner. 659–.
  13. Dankoff, Robert (March 1981), "Inner Asian Wisdom Traditions in the Pre-Mongol Period", Journal of the American Oriental Society, American Oriental Society, 101 (1): 87–95, doi:10.2307/602165, JSTOR 602165.
  14. Brendemoen, Brett (1998), "Turkish Dialects", in Lars Johanson, Éva Csató (ed.), The Turkic languages, Taylor & Francis, 236–41, ISBN 978-0-415-08200-6, İstifadə tarixi: 8 March 2010
  15. "shaman"/> documents the rich literary tradition of Turkic languages; it contains folk tales (including descriptions of the functions of shamans
  16. ↑ "تۈركى تىللار دىۋانى پۈتۈن تۈركىي خەلقلەر ئۈچۈن ئەنگۈشتەردۇر (The Compendium of Turkic Languages was for all Turkic peoples)". Radio Free Asia (Uyghur). 11 February 2010. 15 April 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 February 2010.
  17. Thum, Rian (6 August 2012). "Modular History: Identity Maintenance before Uyghur Nationalism". The Journal of Asian Studies. The Association for Asian Studies, Inc. 2012. 71 (3): 632. doi:10.1017/S0021911812000629. İstifadə tarixi: 29 September 2014.
  18. Rian Thum (13 October 2014). The Sacred Routes of Uyghur History. Harvard University Press. 113–. ISBN 978-0-674-59855-3.
  19. ↑ Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ",Edebiyat ve Sanat Akademisi

Həmçinin bax

Əlavə ədəbiyyat

  • "The Language Choices and Script Debates among the Uyghur in Xinjiang Uyghur Autonomous Region, China". Bahargül Hamut (Ürümqi, China)and Agnieszka Joniak-Lüthi (Berne). CiteSeerX 10.1.1.692.7380.

Xarici keçidlər

Dərsliklər

  • (istifadə etmək sərbəstdir) Greetings from the Teklimakan: a handbook of Modern Uyghur from the University of Kansas

Lüğətlər

  • Uyghur-English Dictionary
  • Online Uyghur-English Multiscript Dictionary 2020-02-10 at the Wayback Machine
  • Online Uyghur, English, Chinese Multi-directional Dictionary (Arabic Alphabet)
  • Uyghur–Chinese Dictionary
  •  (çin.)
  • Uyghur English Dictionary (in Uyghur Latin, Arabic and Cyrillic scripts)

Radio

  • Uyghur edition of Radio Free Asia
  • TRT: Uyghur
  • Uyghur edition 2019-02-28 at the Wayback Machine of China Radio International

Televiziya

  • Uyghur edition 2018-12-26 at the Wayback Machine of China Central Television

Şriftlər

  • Arabic Uyghur in different fonts
  • Unicode based TrueType/OpenType fonts of the Uyghur Computer Science Association

Avqust 05, 2021
uyğur, dili, uyğur, ˈwiːɡər, ئۇيغۇر, تىلى, Уйғур, тили, uyghur, tili, uyƣur, tili, ئۇيغۇرچە, Уйғурчә, uyghurche, uyƣurqə, əvvəllər, şərqi, türk, kimi, tanınırdılar, qərbi, çinin, sintszyan, uyğur, muxtar, rayonundakı, milyon, uyğur, xalqının, danışdığı, türk, . Uygur ve ya Uygur dili ˈwiːɡer 2 3 ئۇيغۇر تىلى Ujgur tili Uyghur tili Uyƣur tili or ئۇيغۇرچە Ujgurchә Uyghurche Uyƣurqe evveller Serqi Turk kimi taninirdilar Qerbi Cinin Sintszyan Uygur Muxtar Rayonundaki 10 15 milyon Uygur xalqinin danisdigi bir turk dilidir Uygur diliOrijinal adi ئۇيغۇرچە Ujgurchә UyghurcheOlkeler Cin QazaxistanResmi status Sintszyan Uygur Muxtar Rayonu 1 Danisanlarin umumi sayi 10 4 milyonReytinq 98TesnifatiKateqoriya Avrasiya dilleriAltay dilleri Turk dilleriQarluq dilleriQarluq Xorezm dilleri dd dd Yazi ereb elifbasi kiril elifbasi uygur yazisi Dil kodlariQOST 7 75 97 ujg 715ISO 639 1 ugISO 639 2 uigISO 639 3 uigDilin strukturlarinin dunya atlasi uygEthnologue uigABS ASCL 4305IETF ugGlottolog uigh1240 Vikianbarda elaqeli mediafayllarCinde Uygurlarin cografi derecesi Hemcinin Cinde Qazaxistanda Qirgizistanda Turkiyede ve Rusiyada yasayan uygurlarin ana dilidir Uygur dili Sintszyan Uygur Muxtar Rayonunun resmi dilidir ve hem sosial hem resmi sahelerde hem de cap televiziya ve radioda genis istifade olunur ve Sintszyanda diger etnik azliqlar terefinden ortaq bir dil kimi de istifade olunur 4 Uygur dili Ozbek dili kimi diger dilleri de ehate eden Turk dili ailesinin Karluq qrupuna mexsusdur Bir cox turk dilleri kimi Uygur dili de aheng qanunu ve aqqlutinasiya eskikliyi isim sinifliyi ve ya qrammatik coxlugu yoxdur ve fel soz sirasi ile solda qalan bir dildir Daha aydin uygur dili proseslerine xususile de simal lehcelerinde sait azaldilmasi ve umlauting daxildir Diger turk dillerinin tesiri ile yanasi uygur dili tarixen ereb ve fars son zamanlar ise rus ve mandarin cinleri terefinden guclu tesire meruz qalmislar Deyisdirilmis ereb menseli yazi sistemi Cinde en cox yayilmis ve yegane standartdir diger yazi sistemleri komekci ve tarixi meqsedler ucun istifade olunur Ekser ereb menseli yazilardan ferqli olaraq Uygur dili ereb elifbasinda 20 ci esrde hazirlanmis orijinal Fars Ereb yazisina edilen deyisiklikler sebebinden butun saitlerin mecburi isarelenmesi var Iki Latin ve bir kiril elifbasi da daha az derecede istifade olunur Ereb ve latin elifbalarinin her ikisi 32 isareden ibaretdir Mundericat 1 Tarixi 2 Dilin tesnifati 2 1 Dialektler 3 Elifba 3 1 Orfoqrafiya 4 Yazi orneyi 5 Soz Varligi 5 1 Ses bilgisi 6 Edebiyyat 7 Istinadlar 8 Hemcinin bax 9 Elave edebiyyat 10 Xarici kecidler 10 1 Derslikler 10 2 Lugetler 10 3 Radio 10 4 Televiziya 10 5 SriftlerTarixi RedakteOrta turk dilleri uygur ve ozbek dilini de ehate eden karluk dillerinin birbasa ecdadidir Kagan Arik yazirdi ki Muasir Uygur dili qedim Uygur dilinden ferqlidir daha dogrusu Qaraxaniler dovletinin danisdigi Qarluq dilindendir 5 Cerad Klauson a gore ise Qerbi Uygurlar Kohne Uygurlaren esl neslinden sayilir ve Neo Uygur adlanir Muasir Uygur Kohne Uygurun neslinden deyil Mahmud Kasgari nin Divanu Lugat it Turk de izah etdiyi Xaqan dillerine aiddir 6 Frederik Koene gore Muasir Uygur ve Qerbi Yugur cenub serq ve simal serq turk dillerinde tamamile uygun olaraq turk dil ailesinin muxtelif qollarina Sibir turk dilleri qrupuna ve Qarluq dillerine aiddir 7 8 Robert Dankoff Kasgarda danisan ve Qaraxani eserlerinde istifade olunan turk dilinin Kohne Uygur deyil Qarluq oldugunu yazmisdir Qerbi Yugur dili cografi yaxinliqda olmasina baxmayaraq Sibirdeki Sibir turk dilleri ile daha cox elaqelidir 9 Robert Barkley Shaw yazirdi Kasghar ve Yarkandaki Turkcelerde bezi Avropa dilcileri bu seherlerin sakinlerine namelum bir ad olan Uygur deyirdiler Dillerini sadece Turki kimi bilirler Bu cox hallarda gorunecek 10 Kasgar in modem diline tetbiq edildiyi kimi sehven olmaq Sven Hedin yazirdi Bu hallarda Serqi Turk edebi dilini normallasdirmaq xususile yersiz olardi cunki bunu etmekle Kasgar turkleri ile birbasa elaqesi olmayan milli unsurlerin izlerini mehv etmek olar eksine belke de qedim Uygurlardan elde edile biler 11 12 Texminen 1077 ci ilde 13 turk dilleri alimi muasir Sincan bolgesinde Kasgardan olan Mahmud Kasgari turk dilinin lugetini ve bir cox turk dillerinin cografi bolgusunun tesvirini Divanu Lugat it Turk de derc etmisdir Ingilis dili Turk Dialektleri mecmuesi Uygur تۈركى تىللار دىۋانى Turki Tillar Diwani 14 15 Alimler terefinden fovqelade bir eser olaraq xarakterize edilen kitabda turk dillerinin zengin edebi enenesi senedlesdirilmisdir 16 ovculuq ve sevgi kimi movzularda seir ve xalq nagillari samanlarin funksiyalari daxil olmaqla ve didaktik seirleri menevi standartlar ve yaxsi davranislari teblig edir ehtiva eden kitabdir Diger Qaraxani yazicilari turkce Qarluq Xeqani dilinde eserler yazdilar Yusif Balasaqunlu ise Qutadqu bilik eserini yazmisdir 17 Orta turk dilleri 13 cu esrden sonra fars ereb tesiri ile Cagatay diline cevrildi XX esrin evvellerine qeder butun Orta Asiyada istifade olunan bir edebi dil idi Cagataylar mehv olmaga basladiqdan sonra Cagatayca danisan bolgedeki lehcelerden uygur ve ozbek dilinin standart variantlari inkisaf etmesinde Cagatay dili oz tesirini gostermisdir 16 Uygur dili bu gun Chagatai nin o cumleden coxsayli farsca sozlerr neticesinde meydana gelen bir cox fars menseli alinma sozlerde tesirini gosterir Muasir Uygur dini edebiyyatina Tezkire Islam din xadimleri ve muqeddeslerinin tercumeyi hallari daxil edilmisdir 18 Uygur tarixi termin 1922 ci ilde Sovet Ittifaqinda ve 1934 cu ilde Sincanda hokumet iscileri terefinden Serqi Turk olaraq bilinen dilde tetbiq edilmisdir Sergey Malov Turki nin Uygurlara deyisdirilmesi fikrinin arxasinda idi Uygur termininin istifadesi xalqin tarixini izah ederken anakronizmlere sebeb oldu Kitablarindan birinde Uygur termini James Millward terefinden qesden istifade edilmemisdir Khaqaniyya adi Kasghar ve Balasaghinn erazilerinde yasayan qarluqlara verildi sakinler uygur deyildi lakin dilleri alimler terefinden uygur kimi qeyd edildi Qaraxanlilar oz dillerini Turk ve ya Kasgar dili adlandirdilar ve oz dilini izah etmek ucun uygurdan istifade etmedi uygur qeyri muselmanlarin dilini tesvir etmek ucun istifade edildi lakin Cin alimleri anaxronik olaraq Kasgari terefinden yazilmis bir Qaraxanli eseri adlandirdilar Uygur Altishahri Cungharian Uyghur adi 1927 ci ilde Sovet tehsili Uygur Qadir Haci terefinden istifade edilmisdir Dilin tesnifati RedakteUygur dili Turk dilleri ailesinin Qarluq qoluna aiddir Eynu Lop Ili Turki sonmus dil Cagatay Serqi Qarluq dilleri ve daha ozbek Qerbi Karluk ile daha yaxindan elaqelidir Uygur dilinin erken linqvistik elmi arasdirmalarina Julius Klaprothun 1812 ci ilde Uygurlarin dili ve yazisi ile elaqedar dissertasiyasi Abhandlung uber die Sprache und Schrift der Uiguren Isaak Jakob Schmidt terefinden mubahise olundu Bu dovrde Klaproth Uygurun bir turk dili oldugunu duzgun ifade etdi Smidt ise Uygurun Tanqut dillerine tesnif edilmeli olduguna inanirdi Dialektler Redakte Uygur dilinin cografi bolgusune esasen uc esas lehcesi olmasi genis qebul olunur Bu esas lehcelerin her birinde mueyyen derecede qarsiliqli bilinen bir sira alt dialektler movcuddur Merkezi Kumuldan cenuba dogru Yarkendedek uzanan bir erazide yasayanlar danisirdilar Cenubi Qumadan serqe dogru Qarkilike uzanan bir erazide yasayanlar danisirdilar Serqi Qarkilikden simala dogru Qongkol e qeder uzanan bir erazide yasayanlar danisirdilar Merkezi lehcelerde Uygur dilli ehalinin 90 i diger iki dialekt qolu ise nisbeten kicik bir azliq terefinden danisilir Sait azaldilmasi Uygurlarin danisdigi simal bolgelerde coxdur ancaq cenubda simala nisbeten azdir Elifba RedakteUygur dili X esrden beri ereb qrafikasi elifbasi ile yazilir 1969 1983 cu illerde Cin hokumeti uygur dilini latin qrafikali elifba ile yazdirmis sonra uygur dilinin seslerini gosteren isareler de elave edilmisdi Lakin sonralar ereb qrafikali elifbaya qayitmaga mecbur olmuslar Orfoqrafiya Redakte Qarluq dili 10 cu esrde Qaraxaniler dovletinin islami qebul etmesinden sonra fars ereb yazisi Kona Yaziq ile yazilmaga baslandi Fars ereb yazisi Kona Yeziq 20 ci esrde qisa Uygun sesleri daxil olmaqla butun yeni Uygur seslerini temsil etmek ve Yeni Uygurda olmayan sesleri temsil eden ereb herflerini aradan qaldirmaq ucun duzelisler edildi Bir cox diger muasir turk dillerinden ferqli olaraq bir kiril elifbasi ve iki latin elifbasi da bir az daha az istifade olunsa da Uygur ilk novbede bir ereb elifbasi ile yazilmisdir che Pe Zhe ve Ga kimi elifbalarla Fars menseli bir elifba ucun qeyri adi olaraq saitlerin tam transkripsiyasi gosterilir Ereb elifbalar ailesi arasinda kurd dili kimi az sayda butun saitleri istege bagli diakritiklerden istifade etmeden ferqlendirirler Bu gun istifadede olan dord elifbaya asagida baxa bilersiniz Uygur ereb elifbasi Uygur kiril elifbasi Uygur yeni elifbasi Uygur latin elifbasi Brouzerinizden asili olaraq bezi isareleri gormeye bilersiniz Uygur herflerinin muqayisesi Ereb Latin Kiril Turk UFA Ereb Latin Kiril Turk UFAئا A a A a A a a ق Q q Қ k K k q ئە E e E e E e a ك K k K k K k k ب B b B b B b b ڭ ng Ң n ng ŋ پ P p P p P p p گ G g G g G g g ت T t T t T t t ل L l L l L l l ج J j Җ җ C c ʤ م M m M m M m m چ CH ch Ch ch C c ʧ ن N n N n N n n خ X x X x H h x ھ H h Һ һ H h h د D d D d D d d ئو O o O o O o o ر R r R r R r r ئۇ U u U u U u u ز Z z Z z Z z z ئۆ O o Ɵɵ O o o ژ J j Zh zh J j ʒ ئۈ U u Ү ү U u y س S s S s S s s ۋ W w V v V v v ش SH sh Sh sh S s ʃ ئې E e E e E e e غ GH gh Ғ g G g ɣ ئى I i I i Y y I i I i i or ɨ ف F f F f F f f ي Y y J j Y y j Yazi orneyi RedakteInsan Haqqlari Beyannamesinin 1 maddesi Turkce Yengi Yeziⱪ Uygur Kril Uygur Turk Ⱪona YeziⱪButun insanlar hur haysiyet ve haklar bakimindan esit dogarlar Akil ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karsi kardeslik zihniyeti ile hareket etmelidirler Hemme adem zatidinla erkin izzet hurmet we hoquqta bab barawer bolup tughulghan Ular eqilge we wijdangha ige hemde bir birige qerindaxliq munasiwitige khas roh bilen mu amile qilixi kerek Һәmmә adәm zatidinla әrkin izzәt һormәt vә һokukta babbaravәr bolup tugulgan Ular әkilgә vә vidzhdanga igә һәmdә bir birigә kerindashlik munasivitigә hash roh bilәn mu amilә kilishi kerәk Hemme adem zatidinla erkin izzet hormet we xoquqta babbarawer bolup tugulgan Ular eqilge we wicdanga ige hemde bir birige qerindasliq munasiwitige xas rox bilen mu amile qilisi kerek ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن ئىززەت ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان ئۇلار ئەقىلغە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەكSoz Varligi RedakteErdem Konur un qeleme aldigi meqalede 19 kecen bezi Uygur dili sozler ve bu sozlerin Azerbaycan Turkcesinde qarsiliqlari topu tepe bilig melumat igac agac kol gol kelmek gelmek 19 Ses bilgisi Redakte Uygur dilinde 8 sait a e e i o u o u 24 samit b c d f g h j k l m n vardir n p q r s t v x y z Uygurda iki nov ses var Bunlardan e Azerbaycan turkcesinden daha aciq e ise qapali teleffuz olunur Meni cesaretli kƣ ve ƣ sesleri ile birlikde oxuya bilerem ve basqa yerlerde oxumagim qebul olunur K ve indir sesleri turk dilinden daha qalindir Bu sesler bogaza yaxin seslenir h sert elan olunan bir bogazdir Latin elifbasi ekvivalentleri ULY terefinden qebul edilen Yeni Uygur Ereb Elifbasi UEY Urumqi Universiteti o evezine e evezine e e evezine e gh evezine g yerine q q evezine c h evezine h x evezine x x evezine evezine evezine w w yerine qebul edilir Turkiyedeki Uygurlar ch sh gh yerine c s g herflerini istifade ederler Edebiyyat RedakteAbdurehim Esmael 2014 The Lopnor dialect of Uyghur A descriptive analysis PDF Publications of the Institute for Asian and African Studies 17 Helsinki Unigrafia ISBN 978 951 51 0384 0 Duval Jean Rahman Janbaz Waris Abdukerim An Introduction to Latin Script Uyghur PDF Salt Lake City University of Utah 2014 01 14 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib parameter ignored Dwyer Arienne 2001 Uyghur in Garry Jane Rubino Carl eds Facts About the World s Languages H W Wilson ISBN 978 0 8242 0970 4 parameter ignored Engesaeth Tarjei Yakup Mahire Dwyer Arienne 2009 Greetings from the Teklimakan A Handbook of Modern Uyghur Volume 1 PDF Lawrence Kansas University of Kansas ISBN 978 1 936153 03 9 2014 01 14 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib text ignored text ignored Hahn Reinhard F 1991 Spoken Uyghur London and Seattle University of Washington Press ISBN 978 0 295 98651 7 Hahn Reinhard F Uyghur in Johanson Lars Csato Eva Agnes eds The Turkic Languages Routledge ISBN 978 0 415 08200 6 parameter ignored parameter ignored Johanson Lars 1998 History of Turkic in Johanson Lars Csato Eva Agnes eds The Turkic Languages Routledge 81 125 ISBN 978 0 415 08200 6 Vaux Bert 2001 Disharmony and Derived Transparency in Uyghur Vowel Harmony PDF Cambridge HarvardUniversity February 8 2006 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib invisible char Tomur Hamut 2003 Modern Uyghur Grammar Morphology trans Anne Lee Istanbul Yildiz ISBN 975 7981 20 6 Yakup Abdurishid 2005 The Turfan Dialect of Uyghur Turcologica 63 Wiesbaden Harrassowitz Verlag ISBN 3 447 05233 3Istinadlar Redakte China Ethnologue Uyghur definition of Uyghur by the Free Online Dictionary Thesaurus and Encyclopedia The Free Dictionary Istifade tarixi 5 October 2013 Define Uighur at Dictionary com Dictionary com Istifade tarixi 5 October 2013 Engesaeth 2009 seh 7 One Thousand Languages Living Endangered and Lost first Kagan last Arik editor first Peter editor last Austin volume edition illustrated year 2008 publisher University of California Press url https books google com books id Q3tAqIU0dPsC amp pg PA145 amp lpg PA145 v onepage amp q amp f false 7Cisbn 978 0520255609 7Cpage 145 7Caccessdate 10 March 2014 Clauson Gerard Apr 1965 Review An Eastern Turki English Dictionary by Gunnar Jarring The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1 2 57 JSTOR 25202808 Coene Frederik 2009 The Caucasus An Introduction Routledge Contemporary Russia and Eastern Europe Series Routledge seh 75 ISBN 978 1135203023 Istifade tarixi 10 March 2014 Coene Frederik 2009 The Caucasus An Introduction Routledge Contemporary Russia and Eastern Europe Series illustrated reprint Taylor amp Francis seh 75 ISBN 978 0203870716 Istifade tarixi 10 March 2014 Hahn 1998 seh 83 84 Mehmet Fuat Koprulu Gary Leiser Robert Dankoff 2006 Early Mystics in Turkish Literature Psychology Press 158 ISBN 978 0 415 36686 1 Robert Dankoff wrote that the Turkic language spoken in Kashgar and used in Kara Khanid works was Karluk not Old Uyghur lt refMehmet Fuat Koprulu Gary Leiser Robert Dankoff 2006 Early Mystics in Turkish Literature Psychology Press 158 ISBN 978 0 415 36686 1 Sven Anders Hedin Erik Wilhelm Dahlgren Axel Lagrelius Nils Gustaf Ekholm Karl Gustaf Olsson Wilhelm Leche Helge Mattias Backstrom Harald Johansson 1905 Scientific Results of a Journey in Central Asia 1899 1902 Lop Nor by Sven Hedin 1905 Lithographic institute of the General staff of the Swedish army K Boktryckeriet P A Norstedt amp soner 659 Dankoff Robert March 1981 Inner Asian Wisdom Traditions in the Pre Mongol Period Journal of the American Oriental Society American Oriental Society 101 1 87 95 doi 10 2307 602165 JSTOR 602165 Brendemoen Brett 1998 Turkish Dialects in Lars Johanson Eva Csato ed The Turkic languages Taylor amp Francis 236 41 ISBN 978 0 415 08200 6 Istifade tarixi 8 March 2010 shaman gt documents the rich literary tradition of Turkic languages it contains folk tales including descriptions of the functions of shamans 1 2 تۈركى تىللار دىۋانى پۈتۈن تۈركىي خەلقلەر ئۈچۈن ئەنگۈشتەردۇر The Compendium of Turkic Languages was for all Turkic peoples Radio Free Asia Uyghur 11 February 2010 15 April 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 February 2010 Thum Rian 6 August 2012 Modular History Identity Maintenance before Uyghur Nationalism The Journal of Asian Studies The Association for Asian Studies Inc 2012 71 3 632 doi 10 1017 S0021911812000629 Istifade tarixi 29 September 2014 Rian Thum 13 October 2014 The Sacred Routes of Uyghur History Harvard University Press 113 ISBN 978 0 674 59855 3 1 2 Erdem KONUR ESKI UYGUR TURKCESINDEKI BAZI EKLER VE BU EKLERIN OZELLIKLERI Edebiyat ve Sanat AkademisiHemcinin bax RedakteTurk dilleri Uygurlar Xezer diliElave edebiyyat Redakte The Language Choices and Script Debates among the Uyghur in Xinjiang Uyghur Autonomous Region China Bahargul Hamut Urumqi China and Agnieszka Joniak Luthi Berne CiteSeerX 10 1 1 692 7380 Xarici kecidler RedakteDerslikler Redakte istifade etmek serbestdir Greetings from the Teklimakan a handbook of Modern Uyghur from the University of KansasLugetler Redakte Uyghur English Dictionary Online Uyghur English Multiscript Dictionary Arxivlesdirilib 2020 02 10 at the Wayback Machine Online Uyghur English Chinese Multi directional Dictionary Arabic Alphabet Uyghur Chinese Dictionary cin 丝路语通 Online Uyghur Chinese Dictionary and translation services Uyghur English Dictionary in Uyghur Latin Arabic and Cyrillic scripts Radio Redakte Uyghur edition of Radio Free Asia TRT Uyghur Uyghur edition Arxivlesdirilib 2019 02 28 at the Wayback Machine of China Radio InternationalTeleviziya Redakte Uyghur edition Arxivlesdirilib 2018 12 26 at the Wayback Machine of China Central TelevisionSriftler Redakte Arabic Uyghur in different fonts Unicode based TrueType OpenType fonts of the Uyghur Computer Science AssociationMenbe https az wikipedia org w index php title Uygur dili amp oldid 5929335, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.