fbpx
Wikipedia

Seyid Cəfər Pişəvəri

Seyid Cəfər Pişəvəri (tam adı: Seyid Cəfər Mircavad oğlu Pişəvəri, azərb-ərəb. سید جعفر پیشهوری‎, fars. سید جعفر پیشه وری; 1892, Xalxal, Ərdəbil ostanı11 iyun 1947(1947-06-11), Bakı) — İranAzərbaycan-sovet siyasətçisi, publisisti, jurnalisti İran kapitalist partiyasının təsisçilərindən biri, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri, Azərbaycan Milli Hökumətinin sədri (1945–1946).

Seyid Cəfər Pişəvəri
azərb-ərəb. سید جعفر پیشهوری
fars. سید جعفر پیشه وری
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Təhsili
  • Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universiteti[d]
Fəaliyyəti Azərbaycan Milli Hökumətinin başçısı
Doğum tarixi 1892
Doğum yeri
Vəfat tarixi 11 iyun 1947(1947-06-11)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi yol-nəqliyyat hadisəsi
Dəfn yeri
Vətəndaşlığı

İran

SSRİ
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Uşaqlıq illəri

Seyid Cəfər Mircavad oğlu Pişəvəri (Cavadzadə) 1892-ci il avqustun 26-da (hicri tarixlə 1313-cü il səfər ayının 13-də) Cənubi Azərbaycanda, Xalxal mahalının Zeyvə kəndində əkinçi ailəsində dünyaya göz açmışdır. O zaman Zeyvə kəndinin sakinləri əsasən seyidlərdən ibarət olduğundan bu kəndə xalq arasında "Seyidlər Zeyvəsi" deyilir. Həm də Xalxaldakı digər Zeyvə kəndindən onu fərqləndirmək üçün bu kənd "Seyidlər Zeyvəsi" adlandırılmış və hal-hazırda kənd bu adı daşımaqdadır. Seyidlər Zeyvəsi Ərdəbil tərəfdən Təbrizin 334, Miyana tərəfdən 271, Xalxalın isə 30 km. də yerləşir və hazırda Ərdəbil əyalətinə daxildir.

Pişəvərinin doğulduğu Zeyvə kəndi Xalxal şəhərinin cənubunda, Alışma kəndi ilə Dəvə ölən dərəsi qonşuluğundadır. XIX əsrin axırında 550 ailədən ibarət olan bu kənddə hazırda 1000-dək ailə yaşayır ki, onların da əksəriyyəti seyidlərdir. ata babası Kəlbəlai Miryəhya və onun oğlu (Pişəvərinin atası) Mircavad ağa mahalda yaxşı tanınan Seyid Mirəzizli tayfasındandır ki, bu tayfanın bir qolu da Pişəvərinin anası Seyid Səkinə xanımın nəsil şəcərəsi — məşhur Təbatəbailər nəsli ilə əlaqələnir. Pişəvərinin atası Mircavad Kəlbəlai Miryəhya ağanın ikinci arvadından olduğundan o, qardaşları ilə ögey atabir, ana ayrı idilər. Kəlbəlai Miryəhya ağa ortabab kəndli olmuş, onun bağı, əkin sahəsi, mülkü və bir miqdar mal-heyvanı olmuşdur. O, dünyasını dəyişdikdən sonra qardaşları Mircavad ağanın vərəsəlik payına da insafsızcasına sahib çıxdıqları üçün Mircavad qardaşlarından incik düşmüş və bu inciklik Mircavadın ailəliklə Azərbaycan SSR-nin paytaxtına — Bakıya köçməsinə səbəblərdən biri kimi göstərilir. Mircavad 20 yaşında olarkən qonşu Kivi kənddən, Seyid nəslindən olan Seyid Səkinə xanımla ailə qurur. Doğularkən tələf olmuş iki uşağı nəzərə almasaq, Seyid Səkinədən üç oğlan: Mircəfəri, Mirxəlil, Mirsəlim və iki qız: Seyid Cavahir (Rüsxarə), Seyid Suğra dünyaya gəlmişdir. 101 yaşında vəfat etmiş Suğra xanım ailələri haqqında xatirələrdə söyləyir:

  Seyid Cəfər ailədəki beş uşaqdan ikincisi idi. Səfər ayının 13-də doğulmuşdu. Kəndin baŞbiləni (“münəccim”i) Mirdaməd (guya onun hər şeyi qabaqcadan görmək qabiliyyəti var imiş) atama demişdi ki, bu uşaq çox ağır gündə dünyaya gəlib. Uşağı qada-baladan uzaq eləmək üçün yeddi il onun özü ağırlığında sədəqə paylanmalıdı. Gələcəkdə onun başına nələr gələcəyini təkcə Allah bilirdi. Təzə doğulmuş övlad haqda bu sözləri eşidən atamla anam çox mütəəssir olmuşdular. Yeddi yaşına qədər hər il onu tərəzinin bir gözünə çıxarır, o biri gözünə isə özü ağırlığında düyü, buğda və s. qoyurdular. Beş yaşında artıq yazıb oxumağı bacarırdı. Mütaliə etməyi çox sevirdi. Bəzən onu oynamağa çağıranda mənə deyirdi ki, get özün tək oyna, mənə qarışma. Əlinə nə kitab düşürdüsə, hamısını oxuyurdu. Çox güclü hafizəsi vardı. Molla atama onun Bağdadda təhsil almağını məsləhət görmüşdü. Ata tərəfi Xalxalda məşhur olan Təbatəbai seyidlərindən idi. Atam çox zəhmətkeş idi. Kənddə hamı ona hörmətlə yanaşırdı. Zeyvə kəndində kənd əhlisi qaçaq-quldur əlindən cana gəlmişdi. Hər payız yığılan məhsulu talan edib aparırdılar. Elə olurdu ki, kəndliyə əkmək üçün toxumluq belə qalmırdı.  

Cavadzadələr ailəsinin Azərbaycan SSR-nə köçməsinin səbəbi təkcə ata mirası üstündə qardaşlar arasında olan mübarizə deyildi. Nasirəddin şahın ölümündən sonra yerinə keçmiş xəstə oğlu Müzəfərəddin şahın dövründə dərəbəylik və soyğunçuluq xeyli yayılmışdı. Bu dövrü Seyid Cəfər Pişəvəri xatirələrində belə qeyd edir:

  Bəlkə də siz qarət və çal-çap haqqında müəyyən sözlər eşitmiş və ya oxumuşsunuz. Mən isə bu hadisələri dəfələrlə öz gözümlə görmüş və onun ağır nəticələrini öz şəxsi həyatımda hiss etmişəm. Bəslədiyim arzu nəhayət həyata keçdi. Xalam oğlu məni öz kəndlərinə apardı. Tam iki həftə müddətində orada qaldım. Bizim kəndin adamları onlara nisbət daha düşüncəli idilər. Xaricə səfər etdikləri üçün göz-qulaqları açılmışdı. Kənddə özlərinin mollası, mərsiyəxanı, hətta, müəllimi və həkimi var idi, lakin qonaq olduğum kəndin sakinləri çox pis yaşayırdılar. Hamısı əvam və savadsız idi. Evləri bizim evlərdən daha qaranlıq və daha kəsif (çirkli) idi. Qoyun və inəklərlə bir yerdə yaşayırdılar. Mülkədarların hərəkətləri məni təəccübləndirirdi. Xırmanlar tam bir ay qabaq döyülüb hazır olmasına baxmayaraq mübaşir (mülkədar və dövlət vəkili) mülkədarın payını müəyyən etməyə, hazır məhsulu yığışdırmağa icazə vermək istəmirdi. Mülkədarların çoxlu silahlı dəstələri var idi. Onlar ətraf kəndləri talayır və açıqcasına öz aralarında bölüşdürürdülər. Xalam oğlu gecələrin birində məni yavaşca oyatdı, geyindirdi və səssiz-səmirsiz yola düşdük. O gecə çox qaranlıq idi. Dörd ailə, arvad-uşaq, böyük-kiçik üzvlər köhnə paltarlarını, qabqacaq, yaşayış vasitələrini yığışdırıb çapqınçıların əlindən kəndi tərk etməli oldular. Onlar xırmandakı məhsuldan belə göz örtmüşdülər. Qadınlar böyük həsrət və təəssüflə arxaya baxıb ah çəkirdilər. Bizə göstəriş vermişdilər ki, yolda bir kəlmə do danışmayaq. Hətta tapşırmışdılar ki, öskürməyək. Dayanmaq istədikdə əlimizdəki ağaclarla bir-birimizə xəbər verməliydik. “Karvanımız” səssiz-səmirsiz hədsiz qorxu və dəhşətlə yol gedirdi. Ən kiçik səslər belə az qala ürəyimizi partladırdı. Mülkədarların atlılarından, yol kəsənlərdən, habelə sayır ehtimallı maneə və çətinliklərdən qorxurduq. Analar körpələrini döşlərinə basır və onların səs çıxmalarına imkan vermirdilər. Bütün bu ehtiyat tədbirlərinə baxmayaraq səhər tezdən Qarasoranlar, gün çıxandan sonra isə Surxay Xaciəbəyli atlıları bizi çapıb-taladılar. Bütün şeylərimizi aldılar. Yazıq qaçqınlar tam çılpaq şəkildə özlərini qəsəbəyə çatdırdılar. Beləliklə küçə dilənçilərinin sayı daha da artdı. İran Cəmiyyətinin əksəriyyətini təşkil edən kəndlilərin məişət və vəziyyətindən kiçik məlumat istəyən bir adam labüdən kəndə getməli və öz ömrünün müəyyən vaxtını orada keçirməlidir. Hələ bu heç də kifayət deyil. Ona görə ki, kəndlərin, hətta vilayətlərin vəziyyəti eyni deyil. Buna görə də adam həmin tədbirlərlə belə düzgün məlumat əldə edə bilməz. Bu cəhətdən də mən ələ düşmüş fürsətdən istifadə edərək gördüklərimi yazıb nəzərə çatdırmaq əzmindəyəm.  

Bu vəziyyət minlərlə güneyli ailələr kimi Cavadzadə ailəsini də 1905-ci ilin martında anadan olduğu kəndi tərk edib Bakıya köçmək məcburiyyətində qoymuşdur. Mircavad Bakıya köçüb gələrkən onun Xalxalda qalan Rüxsarə qızı ailəli və xəstə olduğundan Arazın bu tayına gələ bilməmiş və bir müddət sonra o vaxt amansız sayılan, malareya (qızdırma) xəstəliyindən əvvəl özü, sonra isə ailə üzvləri bir-bir dünyalarını dəyişmişdir.

XX əsrin başlanğıcında İran Azərbaycanında baş vermiş xalq çıxışlarına, xüsusən Səttarxanın başçılıq etdiyi Məşrutə inqilabına İran Azərbaycanının hər yerində olduğu kimi Xalxal mahalında da böyük rəğbət var idi. Seyid Cəfər Pişəvərinin atası Mircavad Məşrutə mücahidlərinə dəfələrlə öz mənzilində yer vermiş və özü də bu hərəkatın başlanğıcında ona qoşulmuşdur. Bunu S.C.Pişəvərinin bacısı Suğra xanımın xatirələrində də görmək olar:

  ...Əslində atamın Seyid Cəfərə təsiri çox olmuşdur. Atam Səttarxan mücahidlərindən idi. Hələ o vaxt atamla dostları arasında fədailər, inqilabçılar barədə söhbət olurdu. 12- 13 yaşlı Seyid Cəfərdə həmişə onlara qulaq yoldaşı olardı. Söhbətə qarışıb bir söz soruşanda ona gülüb deyərdi: “Sən belə şeyləri bilmək üçün çox kiçiksən.  

Mircavad ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçməmişdən əvvəl o,bu şəhərlə tanış idi. Zeyvədə əkin-biçin qurtaran vaxt ailəsini dolandırmaq xatirinə işləmək üçün Bakıya gəlmişdi. Bu mənada Bakı onun üçün əvvəldən tanış idi. Ümumiyyətlə İranşünas alim İvanovun verdiyi məlumata görə, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Bakı neft mədənlərinə və Qafqaz şəhərlərinə Arazın o tayından gələnlərin sayı orta hesabla 200 min nəfərə çatmışdı. Pişəvəri öz məqalələrinin birində Arazın bu tayına gələn həmvətənlərinin acı taleyindən bəhs edərək yazırdı:

  Dünyanın hər yerindən gələn fəhlə, usta və mütəxəssisləri özünə cəlb edən Bakıda İranlı fəhlələr hamıdan ucuz, hamıdan işlək və iş sahibi üçün daha çox xeyir verən insanlar idi. Quldur-qaçaqçıların onların başına açdıqları oyundan bura qaçıb gələnlər burada da bir gün görmürdülər. İrandan gələnlər çox vətənpərəst insanlar idilər. Onlar hər an vətənə qayıtmaq arzusu ilə yaşayırdılar. Vətəni azad və xoşbəxt görmək istəyirdilər. Qüdrətli və demokratik bir dövlət istəyirdilər ki, heç olmasa onların sadə yaşayışı üçün bir iş görsün. İşçi üçün elə məvacib versin ki, o, enerji və biliyini vətəndə işə sala bilsin.  

İrandan baş götürüb Azərbaycan SSR-nə üz tutanlardan biri də Mircavad Miryəhya oğlu Cavadzadənin ailəsi idi. Bu ailə Bakıya 1905-ci ilin Novruz bayramı ərəfəsində daxil olmuşdu. Onlar əvvəl Bakının ətrafında yerləşən Bülbülə kəndində bir həmyerlisinin evində qalsalar da, sonradan Sabunçu qəsəbəsinə köçüb və burada məskunlaşmışdılar.

Gənclik illəri

S.M.Pişəvəri 5 yaşında ikən atası onu kənddə molla Miribrahimin QuranıŞəriəti tədris edən mədrəsəsinə verir. iti hafizəyə və tez qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan Mircəfər qısa müddətdə quranı bitirir və çox zaman zəif yoldaşlarına köməklik də edirmiş. Ailəsi ilə Bakıya gəldikdən sonra S.M.Pişəvəri bir müddət Bülbülədə, sonra isə Sabunçuda təhsilini davam etdirir. Özünün hazırcavablığı və dərsdə verilmiş tapşırıqlarını vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirməsi məktəbin müəllim kollektivinin diqqətini çəkir və onların razılığına səbəb olur. Atasının aldığı əməkhaqqı altı nəfərdən idarət ailəni dolandırmağa, üstəlik uşaqlar üçün pal-paltar, məktəb ləvazimatı, ev kirayəsi və s. üçün heç cür kifayət etmirdi. Bu məsələ həddi-buluğa çatmaq üzrə olan məktəbli Seyid Cəfəri valideynləri ilə bərabər narahat edirdi. Bir gün o, məktəb müdirinə ona məktəbdə hər hansı bir iş verməsini xahiş edir. Müəllim kollektivinin həmişə razılıq etdiyi və ailəsinin maddi vəziyyəti ağır olan şagirdin xahişi məktəb müdiri tərəfındən qəbul olunur. Bu haqda məktəb müdirinə yaxın olan Pişəvərinin həmyerlisi Əhmədzadə də məktəb müdirindən xahiş etmişdi. S.M.Pişəvəri oxuduğu məktəbdə əmək fəaliyyətinə başlayır. Sonralar o, "Ajir" qəzetində "Mənim həyatım" adlı xatirələrində yazır:

  Ailəmizin maddi çətinlikləri məni erkən yaşlardan əmək fəaliyyətinə başlamağa məcbur etdi... Mən oxuduğum məktəbin xadimə işlərini görür, zəngi çalır, klasları (sinif otaqları) təmizləyir və çox vaxt əlimdə dəsmal pəncərələri də silirdim. Bu işlərə əncam vermək məni dərslərimdən ayırmırdı, gec yatmaq, çox oxumalı olurdum. Həyət-bacada oynayan həmyaşıdlarıma həsəd aparsam da işimdən və təhsilimdən razı idim.  

Suğra xanım Pişəvərinin o dövründəki əmək və təhsil fəaliyyətini qiymətləndirərək deyir:

  Seyid Cəfər oxuduğu məktəbdə həm də işləyirdi – zəngi çalır, təsərrüfat işlərini görürdü. 13-14 yaşlı bu oğlana müəllimlər hərdən dərsdə onları əvəz etməyi də etibar edirdilər.  

Məktəbin ibtidai sinfini əla və və yaxşı qiymətlərlə başa vurduqdan sonra S.M.Pişəvəri Bakıda kı "İttihad" (birlik) məktəbinə, sonra isə "Darul-müəllimin" (Pedaqoji məktəb) mədrəsəsinə daxil olur və oranı da bitirdikdən sonra Hacı Xalxali adlı həmyerlisinin vasitəsi ilə vaxtı ilə özünün oxuduğu, "İttihad" məktəbinə müəllim təyin olunur. "ittihad" məktəbi ilə yanaşı Bakı bələdiyyəsinə məxsus olan 9 №-li məktəbdə də ərəb, fars və islamiyyət fənlərindən dərs deyir.

Xırdalan kəndində müəllimlik fəaliyyətinə başlar-başlamaz kirayədə qaldığı evin bir otağını savad almaq həvəsində olan həmyerlilərinin uşaqları və yaşlılar üçün dərs otağına çevirir. O zaman Xırdalan kəndində Güneydən gələn xeyli ailə yaşadığından S.M.Pişəvəriyə şagird toplamaq çətin olmur. S.M.Pişəvərinin maarifçilik fəaliyyəti haqda onun bacısı Suğra xanımın xatirələrində yazır:

  … qazanıb yığdığı pullarla o, Xırdalanda iki otaq kirayə etmişdi. İranlı fəhlə ailələrinin yaşadıqları yerlərdə elanlar yapışdırıb, onları pulsuz təhsil almağa dəvət edirdi. Şagirdlərin çoxluğu ilə bağlı elə olurdu ki, onlara 2-3 növbədə dərs deyirdi. Atam onu danlayıb deyirdi ki, çox çətin işlərdən yapışırsan, buraxmazsan. O isə atama qulaq asmırdı. Beləcə o, Xırdalanda İranlı uşaqlara üç il müəllimlik etdi.  

S.M.Pişəvərinin gənclik illəri hər cəhətdən, elmi-mədəni, maarifçilik, siyasiiqtisadi və s. cəhətdən Bakının intibahlı qaynar dövrünə təsadüf etdiyindən bu qaynar mühit S.M.Pişəvərinin şəxsi həyatında, təfəkkür və mübarizəsində təsirsiz qala bilməzdi. Oxumağa, öyrənməyə böyük maraq və həvəs göstərən, millətinin çıxış yolunu erkən yaşlardan arayıb-axtaran bu gənc bir çıxış yolunu da elmin əsaslarını öyrənməkdə və savadlı olmaqda görürdü. O, özü bu haqda sonralar yazırdı:

  Məktəbi bitirdikdən sonra müəllim oldum. Bütün boş vaxtlarımı kitabxanalarda keçirirdim. Tarix, ədəbiyyat və fəlsəfə sahəsinə aid kitablara daha çox meyil göstərirdim. Belə bir mövqedə Birinci Dünya Müharibəsi baş verdi və onun ardınca Rusiyada inqilab oldu...  

Mətbuat sahəsindəki fəaliyyətləri

S.M.Pişəvərinin müəllim, jurnalist, yazıçı və siyasi xadim kimi yetişməyində və fəaliyyətində Bakıdakı ədəbi-siyasi mühitin, o dövrün mətbuatının, ədəbi və siyasi simalarının təsiri danılmazdı. S.M.Pişəvərinin yeniyetmə və gənclik illərində Bakıda çap olunan çoxlu qəzet və dərgi, o cümlədən "İrĢad", "Həyat", "Təkamül", "Dəvət" "Qoç", "YoldaŞ", "ittifaq", "Tərəqqi", "Həqiqət", "Sədaye Bakı", "Sədaye vətən", "Sədaye Qafqaz", "Açıq söz", Güney Azərbaycanda çap edilən "Fəryad", "Şuraye İran" "Mükafat", "Naleye millət", "Şəms" qəzetləri, eləcə də "Molla Nəsrəddin", "Füyuzat", "Zənbur", "Tuti", "Məktəb", İrəvanda çap olan "Leylək" və s. müxtəlif yönlü dərgilərin bir çoxunun daimi oxucusu olan S.M.Pişəvərinin ədəbi-siyasi cəhətdən formalaşmasında və inkişafında, onun jurnalistliyə və mətbuat işinə güclü həvəsin oyanmasında müstəsna rol oynamışlar.Rusiyada fevral 1917-ci il və ondan az sonra baş vermiş dövlət çevrilişləri çar Rusiyası ərazisində, o cümlədən Cənubi Qafqaz bölgəsində siyasi ab-havanı dəyişdi. V.İ.Leninin verdiyi dekretlər, Rusiyanın və şərqin müsəlman xalqlarına ünvanlanmış şirin vədlər və müraciətlər bir çox azərbaycanlı ziyalılar kimi S.M.Pişəvəriyə də təsirsiz ötüşməmişdi. Bu təsir onu maarifçiliklə demokratlıqdan kommunistliyə doğru meyilləşdirmişdi. Bu işdə S.M.Pişəvərinin yaxın münasibətdə olduğu Nəriman Nərimanovun, Süleyman Mirzə İskəndərinin, Heydər xan Əmioğlunun, Əsədulla Qafqazzadənin, Mirbəğir Qasımovun, İranın nicatını və azadlığını kommunist məsləkinin qələbəsində görən digər şəxsiyyətlərin gənc Pişəvəriyə təsiri danılmazdır. Oktyabr inqilabına qədər S.M.Pişəvəri bir növ ideoloji xətt, məram axtarışında olmuşdur. O müxtəlif təşkilatlarda, cəmiyyətlərdə və dərnəklərdə iştirak edir, düşüncələrini və fikirlərini kağız üzərinə gətirir və qəzetlərdə çap etdirir. Biz bu dövrdə S.M.Pişəvərinin ilk məqaləsini Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktor olduğu "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyini görürük. Mərkəzi Təbrizdə olan Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılıq etdiyi Demokrat firqəsinin Bakıdakı təşkilatı və onun üzvləri ilə əlaqə saxladığını S.M.Pişəvəri özü etiraf edir. 1917-ci ildə Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı altında İran Demokrat Partiyasının Azərbaycan Əyalət Komitəsi yaradılır. 1917-ci ilin aprelində partiyanın orqanı "Təcəddö" qəzeti çap olur. Arazın bu tayında olan İran təbəələri həmin təĢkilatın Bakı şöbəsini təşkil edirlər. Bu şöbə Təbrizdə yerləşən MK ilə sıx əlaqə saxlayır, onun göstəriş və tapşırıqlarını yerinə yetirir. Güneydən gələn işçi qüvvəsi və ziyalılar Xiyabani məsləkinə köklənir və bir çoxu bu məsləkin yolçusu olurlar. Sonralar S.M.Pişəvəri "Ajir"də çap etdirdiyi xatirələrdə yazırdı:

  “Bakıdakı Demokrat Firqəsi yüzdəyüz Azərbaycan Əyalət Komitəsinə tabe idi. O göstərişləri birbaşa Təbrizdən alırdı və öz işlərini bu əsasda qururdu.  

1918-ci ilin yanvar ayında İran Demokrat Firqəsinin Bakı təşkilatının orqanı olan "Azərbaycan cüze layəntək İran" qəzetində əvvəl ədəbi işçi, sonra redaktor vəzifəsində işləyən S.M.Pişəvəri vətənin o tayında, Güney Azərbaycanda xüsusən Təbrizdə gedən mübarizəni və hadisələri addımbaaddım izləyir. İngilislərlə gizli sövdaləşməyə girmiĢ Vüsuq-dövlə hökuməti əleyhinə Xiyabaninin rəhbərliyi altında genişlənən xalq hərəkatı və onun fəalları ilə əlaqə saxlamağa çalıŞırdı. 1918-ci ilin payızında Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı altında Təbrizdə keçirilən izdihamlı mitinq və mitinq iştirakçıları adından Tehran hökumətinə göndərilmiş teleqramın məzmunu S.M.Pişəvərini daha artıq mübarizə meydanın mərkəzinə çəkib gətirdi. O, bunu xatirələrində də qeyd etmişdi. Təbrizdəki mitinq iştirakçılarının teleqramında deyilirdi ki, Azərbaycanlılar öz müqəddəratını mübhüm (şübhəli) siyasətə təslim etmiyəcəklər. Vüsuq-dövlələr, QəvamüSəltənələr, Əmin ol-məliklər kimi şübhəli adamlar millət başçısı olmamalıdırlar. Tehranda tam sədaqətli və inanılmış bir dövlət təşkil edilməyincə Azərbaycan xalqı mərkəzə tabe olmayacaqdır.

Siyasi mübarizə meydanına əvvəl maarifəçiliklə başlayan S.M.Pişəvəri sonra bu mübarizəni müxtəlif mətbuat əhatələrində getdikcə kəskinləşən və püxtələşən jurnalist yazılarında davam etdirmişdi. Onun ilk məqaləsi 1917-ci ilin fevral ayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin başçılıq etdiyi "Müsavat" partiyasının orqanı "Açıq söz" qəzetində çap edilir. Sonra o, bu qəzetdə əməkdaşlıqdan uzaqlaşır. Özünün məqalələrini, şeir və felyetonlarını "Azərbaycan cüze layənfək İran", "Ədalət", "Əkinçi" (2-ci dövrə) "Ən-cümən" "Həqiqət" və s. qəzet və dərgilərdə çap etdirir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, S.M.Pişəvəri öz məqalələrini, felyeton və şeirlərini vahid imzada verməmişdi. Bu da siyasi mühitdə onun təqib və izlənməsi, digər tərəfdən bir qəzetdə iki, bəzən daha çox məqalə çap etdirməsi ilə bağlı olmuşdur. 1919–1946 arasında onun yazılarında bizim rastlaşdığımız imzalar əsasən bunlar olmuşdur: M.C.Cavadzadə, M.C.Xalxali, Cavadzadə Xalxali, M.C.Seyid, M.C.Nadi, Əcul, Ə.C., Pərviz, Simrux, Səməndər, C.P., P və s. Bu imzaların S.C.Pişəvəriyə aid olduğu müəyyən edilsə də "Rağeb", "Sərgərdan", "Kəndli" imzaların da ona aid olması ehtimal edilir. Bir də nəzərə almaq lazımdır ki, S.M.Pişəvərinin 1945-ci ilə qədər yazılarının çoxu fars dilində olmuşdur. Bu bir tərəfdən onun farsca yaxşı bilməsi ilə bağlıdırsa, digər səbəb İranda o zaman yeridilən fars şovinizmi siyasəti nəticəsində oxucu auditoriyasının əsasən fars dillilərdən ibarət olması idi.

S.M.Pişəvəri kütləni oyatmaq və öz haqqını tələb etməsi üçün ən əvvəl onun maariflənməsi, elmə yiyələnməsini vacib sayırdı. O, 1905–1911-ci illərdəki Məşrutə hərəkatının qələbəsi nəticəsində əldə edilmiş nisbi azadlıq və hüquqların aradan qaldırılmasını millətin hələ də cəhalətdə olmasında, xürafata uymasında, həqiqəti çətin dərk etməsində görürdü:

  … Millətimiz elmsiz olduğundan hürriyyətdən və hüquqlarından yetərincə faydalana bilmədi... hərgah maarifimiz olsaydı cavan məşrutəmiz xainlərin əlində dəstavüz olmazdı... Bu əsrdə elmsiz yaşamaq mümkün deyildir. Daha oturub özgəyə ümid bağlamaq olmaz. Şəri cəhətdən də elm bizə vacibdir.  

S.M.Pişəvərinin jurnalistlik fəaliyyətində onun Bakıda çıxan (10 fevral 1918) "Azərbaycan cüze layənfək İran" qəzet (fars və türk dilində çıxardı) səhifələrində çap olmuş məqalə, şeir və felyetonlarının xüsusi yeri vardır. İran Demokrat təşkilatının orqanı olan "Azərbaycan cüze layənfək İran" qəzetində Pişəvərinin yazıları müxtəlif imzalarla, əsasən Cavadzadə, M.C.Xalxali, Mircəfər Cavadzadə və b. imzalarla çap edilmişdi. Onun çoxsaylı məqalələrinin birində millətə müraciət edilərək deyilir:

  “...gedək çalışaq elm və maarifi yüksəldək. Tariximizi, ədəbiyyatımızı, mədəniyyətimizi parladaq... maarifimiz, ədəbiyyatımız toz-torpaq içində qalmış bir cəvahirə bənzəyir.  

Cəngəlilər hərəkatı məğlub olduqdan sonra Seyid Cəfər Pişəvəri Tehrana gəldi. S.M.Pişəvəri Tehranda köhnə dostu Seyid Məhəmməd Dehqanla əlaqə yaradır və "Həqiqət" adda qəzetin nəşrində əməkdaşlıq edirlər. Qəzetin təsisçisi S.M.Dehqan, baş redaktoru isə S.M.Pişəvəri olmuşdur. Qəzetdə çap olunmuş baş məqalələrin və səhifələrdək yazıların çoxu S.C.Pişəvərinin qələmindən çıxmışdır. "Həqiqət"in təsisçisi Məhəmməd Dehqan əsrin əvvəlində Pişəvəri kimi Bakıda M.Ə.Tərbiyətin, Ə.Talıbovun, H.Z.Tağıyevin maddi yardımı ilə təhsil almış və dövrünün savadlı ziyalılarından olmuşdur. O, həmkarlar hərəkatına 1918-ci ildən qoşulmuş və 1919-cu ildə həmkarlar təşkilatına sədr seçilmişdi. 1920-ci ildə İranda ilk dəfə olaraq mətbəə işçilərinin həmkarlar təşkilatını yaratmış və ona rəhbərlik etmişdir. İran zəhmətkeşlərinin orqanı olan "Həqiqət" qəzeti 1922-ci ilin yanvarından 1922-ci ilin iyun ayınadək ayınadək Tehranda çap olunmuşdur. Bu müddət ərzində "Həqiqət"in 106 nömrəsi işıq üzü görmüşdü. Qəzetin səhifələrində çap edilən məqalələrdə İran zəhmətkeşlərinin amansız istismarından, onların tapdalanmış hüququndan və tələblərindən danışılır, durumdakı haqsızlıqlar ifşa və tənqid edilirdi. Qəzet az müddətdə öz ətrafına açıq fikirli ziyalılarla yanaşı, kommunist məsləkinə meyilli olan Salamulla Cavid, Kərim Nikbin, Bəhmən Şeydani və s. kəsərli qələm sahiblərini də toplaya bilmişdi. S.M.Pişəvərinin "Həqiqət"də çap olunmuş, siyasi cəhətdən kəsərli məqalələrindən "İqtisadi əsarət", "Dünya fəhlələrinin inqilabı", "İranda ideoloji inqilab", "Səfalət haradandır", "Vahid cəbhə", "Əsaslı çarə gərəkdir", "Paris kommunası", "Məclisdəki siyasi firqələr", "Azadlığı qorumaq millətin vəzifəsidir" və s. başlıq altında yazdığı silsilə məqalələri misal göstərmək olar. "Həqiqət" o zamankı İran reallıqlarını öz səhifəsində yazmaq S.M.Pişəvəri 1920-ci illərdə dan və yaymaqdan çəkinmirdi. Buna görə də, "Həqiqət" öz oxucularının sayını günbəgün artırırdı. Həmin dövrün tədqiqatçısı tarixçi alim Rəhim Rəisniya özünün "Azadlıq səngəri" (Səngər Azadı) kitabında belə bir müqayisə aparır. Əgər "Həqiqət" gündə orta hesabla 950 nüsxə satılırdısa, "Stareye İran" qəzeti gündə vur-tut 300 nüsxə, "Mihən" 60 nüsxə, "İttihad" 36 nüsxə,"Qanun" 7 ədəd satılırmış və həm də "Həqiqət"in oxucularının sayı durmadan artırmış.

S.M.Pişəvərinin qəzetin 106-cı (son) nömrəsində yazdığı "İki qat irtica" məqaləsi qəzetin həmişəlik bağlanması üçün dövləti əlində bəhanə olur. Adı çəkilən məqalədə S.M.Pişəvəri yazırdı:

  “Ölkənin bərbad vəziyyəti hamıya məlumdur... irticai hökumət başçıları ölkənin qanunlannı yaddan çıxarıb istebdad və mütləqiyyət dövrünü yenidən dirçəltmişlər. Hərbi hökumət hər yerdə özbaşınalıq edir... bugünkü vəziyyət heç də beş il bundan əvvəlki vəziyyətə oxşamır. Bu gün bıçaq sümüyə dirənmişdi” . Adı çəkilən bu məqalədə... Məqsəd və arzumuz ölkəni inkişaf və tərəqqi etdirməkdən, xalqı azadlığa çıxarmaqdan ibarətdi. Siz də mövcud prinsiplərinizdən kənara çıxıb, xalqın və ölkənin tərəqqisi naminə çalışmadığınız əks təqdirdə sairələri kimi bizdə sizin əleyhinizə mübarizə aparacayıq.  

Siyasi fəaliyyəti

Seyid Cəfər Pişəvəri və İran Ədalət partiyası

Rusiyada 1917-ci il fevral, sonra Oktyabr dövlət çevrilişləri, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi və onların kommunist ideologiyası istər-istəməz Rusiya ərazisinə daxil olan əyalət bölgələrinə də öz təsirini göstərmiş oldu. Bolşevik məfkurəsini əyalətlərə və qonşu ölkələrə "ixrac" etmək sahəsində aparılan iş öz nəticəsini göstərdi. Əyalətlərdə, o cümlədən Bakıda kommunist ideyasına meyillənən və sonra bu məfkurəyə köklənənlər meydana çıxdı. S.M.Pişəvəri də bu cəbhəyə meyil göstərənlər sırasında göründü və fəaliyyət göstərənlərdən oldu. Zəhmətkeş inqilabçı ziyalılarla qabaqcıl fəhlələr 1917-ci ilin may ayında İranın ilk proletar partiyasını təşkil etdilər. Onları bu partiyanı İran Ədalət partiyası adlandırdılar. Ədalət partiyasının mərkəzi Bakının Sabunçu qəsəbəsində, İranlılara məxsus "Təməddün" məktəbində yerləşmişdi. S.M.Pişəvərinin adına ilk Mərkəzi Komitə üzvləri sırasında rast gəlinmir. Partiyaya əslən Ərdəbildən olan Əsədulla Qafarzadə başçılıq etmişdi. 1917-ci ilin axırı 1918-ci ilin əvvəllərində İran Ədalət partiyasının Azərbaycan rayonlarında, Dağıstanda, Həştərxanda, Tiflisdə, Batumda, İrəvanda və başqa bölgələrdə təşkilatları yaradılmışdı. Bu partiya yerlərdə və xüsusən Bakıda üzvlərinin bir hissəsini silahlandırmağa müvəffəq olmuş, Rusiyadakı olayları İrana keçirmək fikrində idi. Ədalətçilərin fəallarından bir dəstə belə düŞünürdülər ki, onların vətəninin imperialistlərin pəncəsindən xilas olması, irtica rejiminin yerində zəhmətkeş xalqın istək və arzusunu gerçəkləşdirə bilən qüvvə Rusiyadakı inqilabın İransayağı təkrarı ola bilər. O vaxt S.M.Pişəvəri məhz belə düşünən və fəaliyyətini bu istiqamətə yönəldənlərdən olmuşdur. O, sonralar bu haqda yazırdı:

  Rusiya millətlərinin azadlıq mübarizəsində iştirak edən gənc iranlılardan, biri də mən idim... Mənim xalqımın, vətənimin nicatı və səadəti

Rusiya inqilabçılarının istədikləri rejimin bərqərar edilməsindədir. Rusiyada Leninin iftixarlı zəfər bayrağından başqa ayrı bir bayraq dalğalanarsa İranın istiqlalı və azadlığı həmişə təhlükə qarşısında qalacaqdı.

 

S.M.Pişəvəri Ədalət Firqəsi yaranandan az sonra partiyanın orqanı olan "Ədalət" qəzetinə işə dəvət olunur və sonra bu qəzetin baş redaktoru vəzifəsində çalışır. Partiyanın digər orqanı "Bəyrəge Ədalət" dərgisinə isə Ə.Qafarzadə özü başçılıq etsə də, onun səhifələrində S.M.Pişəvərinin məqalələri çap olunur.

Tarixçi Rəhim Rəisniyanın yazdığına görə S.M.Pişəvərinin 1298-ci (1919-cu) ildə ədalət firqəsinə üzv olduğu ehtimal edilir. Lakin başqa tarixçimiz T.İbrahimov (Şahin) S.M.Pişəvərinin 1919-cu ildə "İran Ədalət partiyasının MK-nın üzvü seçildiyini" yazır. Az sonra S.M.Pişəvəri partiyanın 5 nəfərdən ibarət belə adlanan "Xarici büro"ya Dadaş Bünyadzadə, Kamran Ağayevlə bərabər dəvət edilir.

Ədalətçilərlə Demokratlar bir neçə dəfə birləşməyə səy etsələr də ideoloji məsələlərdə razılığa gələ bilməmişdilər. Son hesabda Ədalətçilər "Hümmət" qrupu, RK (B) P-nin Bakı təşkilatı ilə birləşərək 1920-ci il fevralın 12-də Azərbaycan Kommunist partiyasını təşkil etmiş oldular. "Hümmət" qrupunun və "Ədalət"in Komitələri ləğv edilmiş oldu.

S.M.Pişəvəri Ədalət Firqəsi sırasında fəaliyyət göstərərkən onun firqənin orqanı "Hürriyyət" qəzeti səhifələrində çap etdirdiyi siyasi-publisistik məqalələr və felyetonlar İrandakı rejimin eybəcərliklərini ifşa etməkdə o dövr üçün çox böyük önəm kəsb etmişdir. S.M.Pişəvəri özünün jurnalistlik fəaliyyətindən danışarkən "Hürriyyət" səhifəsində çap etdiyi bir məqalədə yazır:

  … Məqsədimiz ədəbi müsabiqə deyil, xalqı başa salmaq, ona həqiqəti aşkar bir surətdə anlatmaqdır.  

Baş redaktoru S.M.Pişəvəri olan "Hürriyyət" qəzeti 1919-cu ilin iyun ayından 1920-ci ilin may ayınadək Bakıda nəşr edilmişdi. Onda nəşr olunan məqalələrin əksəriyyəti türk dilində olmuşdur. Ədalət Firqəsinin orqanı olan bu qəzetin ömrü qısa (12 ay) olsa da o az müddətdə öz ətrafına güclü jurnalistləri (Ağababa Yusifzadə, Əli Heydər Qarayev, Məmməd Səid Ordubadi, Ruhulla Axundov və s.) toplaya bilmişdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması ilə bağlı olaraq "vahid proletar partiyası" şüarının ortaya atılması Ədalət Firqəsini Hümmət qrupu ilə birlikdə yeni yaradılmış Azərbaycan Kommunist bolşeviklər partiyasına daxil etdi. Nəticədə 1920-ci il mayın 2-də "Hürriyyət" də öz nəşrini dayandırmalı olmuşdur.

Seyid Cəfər Pişəvəri və Gilandakı Cəngəlilər hərəkatı

1920-ci ilin aprelində bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra öz işğalçılıq meyillərini Azərbaycanla həmsərhəd olan ölkələrə, o cümlədən İranda reallaşdırmağa çalışdılar. Bu zaman İranın şimalında — Gilan əyalətində Mirzə Kiçik xanın başçılığı altında Cəngəlilər (meşə adamları) hərəkatı gündən-günə genişlənməkdə idi. Rusiyada, sonra isə ucqar bölgələrdə sovet rejiminin qələbəsi, V.İ.Lenin və digər sovet rəhbərlərinin şərqin müsəlman xalqlarına verdikləri şirin vədlər və zahirən azadlıq hərəkatlarından tərəfdarlıq etmələri şimali İranda Gilan əyalətində antirejim qüvvələri ruhlandırdı, hərəkatın miqyası durmadan genişləndi. S.M.Pişəvəri bu haqda yazırdı:

  İranın o vaxtkı vəziyyətindən az-çox xəbərdar olan adamlar yaxşı bilirlər ki, beynəlmiləl müharibənin axırlarında bir iddə (dəstə) Gilan meşələrində “İttihad İslam” (İslam birliyi) adı altında üsyan edərək müttəfiq qoşunları ilə (Antanta) inadlı mübarizəyə girişib, hər qiymətə olursa olsun onların irəliləməsinin qarşısını almağa çalışırdılar”  

Mirzə Kiçik xanın başçılığı altında rejimdən və imperialist dövlətlərin müdaxiləsindən narazı qüvvələrin meşəyə toplanması və öz mübarizələrinə buradan başlaması I Dünya müharibəsinin ilk illərindən — 1915-ci ildən başlanmışdır. Hərəkata başçılıq edən Mirzə Kiçik xan Tehranda din və islamşünaslıq üzrə təhsil almış, gənc yaşlarında Səttar xan hərəkatında (Məşrutə) (1905–1911) iştirak etmişdir. Mirzə Kiçik hələ Tehranda olarkən Həsən bəy Rövşəni tərəfindən yaradılmış "İslam Birliyi Təşkilatı"na üzv olur və sonra Rəştə gəlir, "Cəngəldə" (meşədə) öz həmfikirləri ilə birgə "İslam Birliyi Komtəsi"ni yaratmağa müvəffəq olur. Başqa azadlıq mücahidi Ehsanulla xan və onun tərəfdarları əvvəlcə bu komitəyə üzv olurlar və mübarizəni bu komitənin göstərişi əsasında icra edirlər. Komitənin şüarları: Ölkə istiqlaliyyətinin qorunması; xaricilərin İrana müdaxiləsinə son qoyulması; Feodal zülmünün və haqsızlığın aradan götürülməsindən ibarət olmuşdur.

Gilanda başlanan Cəngəlilər adı altında genişlənən xalq hərəkatını dəstəkləmək, onun ideya istiqamətini səlisləşdirmək və ona kömək məqsədi ilə Sovetlərin təklifi ilə İran Ədalət Firqəsinin başçısı Əsədulla Qafarzadəni bir neçə nəfərlə birlikdə 1918-ci ilin yazında GilanaRəştə yola saldılar. Əslən Ərdəbildən olan fars dilini yaxşı bilən və Sovet rəhbərliyinin inandığı Ə.Qafarzadə Rəştə çatarçatmaz rejim tərəfdarları tərəfindən qətlə yetirilir. Ə.Qafarzadənin, Firqə rəhbərlərinin bu cür ehtiyatsızcasına Rəştə göndərilməsini S.M.Pişəvəri yanlış addım hesab edərək, bu təyinatı böyük bir səhvə yol vermək kimi qiymətləndirmişdi.

20-ci illərin əvvəllərində Gilandakı "Cəngəlilər"in hərəkatı xeyli genişlənir və qüvvətlənir. Həm də Ehsanulla xanın "Mücazat komitəsi" (Cəzalandırma Komitəsi) Tehranda bir neçə terror əməliyyatını uğursuz həyata keçirdiyi üçün qaçıb Rəştə gəlməsi, dövlət qoşunundan, polisdən, hətta Kazak dəstələrindən Cəngəlilərə qoşulanlar hərəkatı xeyli qüvvətləndirir. Yaranmış fürsətdən istifadə edən "Cəngəllər" mübarizə mərkəzini şəhərə — Rəştə köçürməyə müvəffəq olurlar.

Əssalam, Talış, Xalxal, Astara — yolları Cəngəl qüvvələrinin nəzarətinə keçir. Hərəkatda irəliləyişin yarandığı bir vaxtda parçalanma əmələ gəlir: iki mövqe, "sağ" və "sol" mövqe yaranmış olur. Mötədil mübarizə yolunu seçən Mirzə Kiçik xan dəstəsi ilə sərtlik və bir qədər də "bolşevikçilik" mövqeyinə meyillənən Ehsanulla xanın dəstəsi (Onlar xüsusi mülkiyyətin ləğvini, mülkədar və burjuaziyanın bir sinif kimi ləğvini, dinin dövlətdən ayrılmasını, hicabın (baş örtüyünün) ləğvini və s. istəyirdilər) arasında qütbləşmə dərinləşir. Bu qütbləşməni aradan götürüb vahid strategiya ilə hərəkatı yoluna qoymaq, Mirzə Kuçik xanla Ehsanullanı ortaq məxrəcə gətirmək məqsədi ilə hərəkata kömək üçün Ədalət rəhbərliyindən S.M.Pişəvəri 30 nəfərlik bir nümayəndəliklə 23 may 1920-ci ildə Rəştə gəlir. S.M.Pişəvəri ilə Mirzə Kiçik və Ehsanulla xan arasında gedən danışıqlarda birgə fəaliyyət haqda razılıq əldə olduğundan S.M.Pişəvəri Rəştdə qalır. O, kütlə qarşısında çıxışlar edir, Cəngəl silahlıları arasında izahat işləri aparır və Cəngəl qəzetinin nəşrinə kömək edir və s.

S.M.Pişəvəri sonralar Cəngəlilər hərəkatı ilə bağlı öz xatirələrində yazırdı:

  Cəngəlilər hərəkatı başqa iranlılar kimi məni də cəlb etdi... kəndlərdə, şəhərlərdə top güllələri altında belə irəli gedirdik, iş görürdük... Bizim ruhumuzun qidası iman və əqidə idi. Azadlıq uğrunda mübarizə aparan böyük şəxsiyyətlərin sırasında cəmiyyətin ağır və məsuliyyətli işlərini yerinə yetirməklə məşğul olsaq da, heç vaxt özümü böyük saymamışam...  

1920-ci il iyunun 4-də Gilanda Cəngəlilər hərəkatı qalib gəldi. Rəştdə və onun ətrafinda ordu və kazak kazarmaları, dövlət təsisatları, polis, poçt-teleqraf Cəngəli qüvvələrin əlinə keçdi. Gilan solçu qüvvələrin güclü təzyiqi altında və Rusiyadan gəlmiş komissarların istəyi ilə Gilan Şura Sosialist Respublikası elan edildi. Bu Sovetlərdəki sosializmin açıq-aydın başqa müsəlman bir ölkəyə ilk ixracı idi. Bu məsələ Mirzə Kiçik xanı, onunla həmfikirdə olanları çox narahat etsə də, Serqo Orconikidze kimi bolşevik emissarların, ona qoşulan Ehsanulla xanın və radikal solçu olan bəzi iranlı kommunistlərin təkidi mümkün olmuşdur. Qələbəyə qovuşmuş, Gilanı və ətraf bölgələri ələ keçirmiş Cəngəl qüvvələri 1920-ci ilin iyun ayının 9-da Gilan Respublikasının ilk hökumətini təşkil etdilər. Gilan hökuməti tərkibi belə idi: Mirzə Kiçik xan — baş komissar və hərbi nazir; Seyid Cəfər Pişəvəri — Xarici İşlər naziri; Mirzə Məhəmmədəli Pirbazari — maliyyə naziri; Seyid Mahmudağa — Məhkəmə naziri; Hacı Məhəmmədcəfər — Poçt və teleqraf naziri; Nəsrulla Fəttahi — maarif naziri; Mirzə Məhəmmədəli Xumami — ümumi işlər üzrə nazir;

Göründüyü kimi nə Ehsanulla xan, nə Xali Qurban və nə də Mirzə Kiçikdən narazı olanlar ilk hökumət kabinəsinə daxil olmuşlar. Bu özü-özlüyündə hərəkat rəhbərliyi arasında həmrəyliyin olmamasına və çəkişmələrin olduğunu göstərir ki, bu işdə xaricdən olan diktələr və buyruqlarla bağlı ideoloji ixtilaflar, taktika və strategiyadakı fərqli cəhətlər parçalanmanı daha da dərinləşdirmiĢdi. Onun daxildə bəzi xırda-para işləri (abadlaşdırma, bazar qiymətlərinin aşağı salınması, möhtəkirliklə mübarizə və s.) nəzərə alınmazsa nə daxili və nə də xarici siyasətdə gözə çarpan iş görülməmişdi. S.C.Pişəvərinin bu hökumətdə xarici işlər naziri olub, olmadığını Əli Muradi özünün "Rzaxan zindanından Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədrliyinədək" kitabında şübhə altına alır. O, yazır:

  Bu yazılarda nəzərə çarpan yanlışlıq ondan ibarətdir ki, Seyid Cəfər Cavadzadə (Pişəvəri) inqilabi hökumətdə Xarici İşlər naziri kimi qeyd olunur. Halbuki Pişəvəri təkcə Ehsanulla xanın başçılığı ilə iki aydan sonra qurulmuş Kudəta (Çevriliş) dövlətində nə daxili və nə də xarici işlər naziri yox, Poçt-teleqraf naziri olmuşdur...Mirzə Kiçik xan dövlətində isə xarici İşlər naziri bəlkə Seyid Cəfər Möhsün Sümesərayi olmuşdur.  

Bu yanlışlığın adlarla bağlı olduğunu qeyd edən müəllif S.C.Pişəvərinin nə Xarici və nə də Daxili işlər üzrə nazir olmadığı fikrində israrlıdır. Lakin bu yanlışlığı sübut edən heç bir mənbə göstərmədiyindən "ehtimal" əsasında deyilən bu fikir tam doğru olaraq qəbul edilmir.

Yuxarıda Ehsanulla xanın başçılığı altında poçt teleqraf naziri S.C.Cavadzadə (Pişəvəri) yox, Sərdar Möhsün (Bu adam 1905–1911-ci illər inqilabının iştirakçısı, sosial-demokrat firqəsinin fəallarından olmuşdur) olduğu göstərilir.

Sənədlərdən məlum olur ki, İKP-nın I qurultayı 1920-ci il iyun ayında Rəştdə keçirilmiş beş gün davam etmişdi. İran Kommunist partiyasının yeni seçilmiş MK-nın 15 nəfər üzvündən biri də S.C.Pişəvəri olmuşdur. Qurultay Cəngəlilər hərəkatındakı çoxşaxəliyi, ideya və məram fərqlərini bir məcraya yönəldə bilməmişdi. Üstəlik yeni yaranmış MK-nın özündə də birlik olmadığından, sonra seçilmiş MK-nın əvvəlki MK-nı tanımaması bütün bunlar Gilandakı xalq hərəkatına ağır zərbələr oldu. Onu istədiyi hədəfə çatmaq işini mümkünsüz etdi.

İrticanın əli ilə daxildə təxribat və xaricdən olan xəyanət, hərəkat rəhbərliyindəki çəkişmə və pozuculuğun artması 1919–1920-ci illərdə Gilandakı hərəkatı məğlubiyyətə uğratdı. 1921-ci ilin astanasında Gilandakı hərəkat yatırılmaq ərəfəsində Ehsanulla xan dəstəsinin Tehrana vaxtsız, məsləhətsiz və yersiz hücumu Tehran qoşunu tərəfindən darmadağın edildikdən sonra Ehsanulla xan sovetlərə qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Mirzə Kiçik xanın meşədəki "iqamətinə" məşvərətə çağrılmış Heydər Əmioğlunun yatdığı otaq gecə ikən müəmmalı şəkildə yandırıldı. Öz dəstəsi ilə Talış dağlarına çəkilən Mirzə Kiçik xan sərt çovğun və şaxtaya düşüb dondu. Onun donmuş cəsədindəki başı kəsib Rza xana töhfə aparan dönük və xəyanətkar Kürd Xalı Qurban əvəzində Rza xandan polkovnik rütbəsi almağa müvəffəq oldu. Hərəkat fəalları təqiblərə, həbs və edamlara məhkum oldular. Cəngəlilərdən tərəfdarlıq edən və onun təəssübünü saxlayanların əmlakı müsadirə edildi, özləri ağır cəzalara məruz qaldılar və s.

Cəngəli hərəkatındakı qarmaqarışıq mövqelər, rəhbərlikdə vahid taktika və strategiya planının olmaması, yersiz çəkişmə və ixtilaflar hərəkata köməyə gəlmiş 28 yaşlı gənc S.C.Pişəvərini məyus etmişdi. O, bu haqda öz mülahizə və fikirlərini "Ajir" qəzeti səhifəsində (15 Azər 1322-ci il tarixdə (6 dekabr 1943) ətraflı söyləmişdi. O, Cəngəlilər hərəkatındakı anarxizmi, çox məramlılığı və vahid mərkəzin olmadığını görüb Rəşti tərk edərək mübarizəsini davam etdirmək üçün qeyri-leqal vəziyyətdə əvvəl İsfahana, sonra Tehrana getmişdir.

SSRİ-yə münasibəti

S.C.PiĢəvəri 1924-cü ildə İranı tərk etmək məcburiyyətində qalır. O, Bakıda yaşayan ailəsinin yanına gəlir (Bu zaman S.C.PiĢəvərinin həyat yoldaşı Məsumə xanım Bakı tibb məktəbində təhsil alırdı. 1925-ci ildə oğlu Daryuş dünyaya gəlmişdi). Bu gəlişdə S.C.PiĢəvərinin məqsədi özü yazdığı kimi təkcə ailəsini görmək deyil, həm də Moskvadakı "yoldaşların" İrandakı "solçu" hərəkata münasibətdə iki başlı oyunun mahiyyətini öyrənmək idi.

O, Bakı bolşeviklərinin rəhbəri Nəriman Nərimanovun "Şərqin Lenini", "Bakı füqərasının böyük müəllimi" adlandırır. Pişəvəri Azərbaycanda 1920-ci il aprel çevrilişindən sonra redaktoru olduğu "Hürriyyət" qəzetinin demək olar ki, elə bir nömrəsi yoxdur ki, orada sovet rejiminə, Moskvaya ümid və inam ifadə etməsin. O, İranın və Şərqin məzlum xalqlarının nicatını Sovet Rusiyasında, hakimiyyətə gəlmiş Kommunist üsul-idarəsində görürdü. Bu cəhətdən S.C.Pişəvəri ilə Nəriman Nərimanovun düşüncə və yanaşma tərzində fərqli cəhət tapmaq çətindir.

1920–1921-ci illərdə Gilandakı xalq hərəkatına sovetlərin açıq-aydın xəyanətini gördükdən sonra belə S.C.Pişəvəri Rusiyada və Azərbaycandakı sovet çevrilişlərinə inamını itirmir. Hətta o, 1921-ci ilin fevralında Moskvada İranla Sovetlər arasında belə adlanan Dostluq və qardaşlıq haqqında Moskva müqaviləsinə müsbət yanaşır və onun İranın ingilislərin əsarətindən çıxmasında və istiqlaliyyətə malik olmasında önəmli iş kimi qiymətləndirir. Məsələn o, "Azərbaycan Füqərası" qəzetinin 18 may 1921-ci il tarixli nömrəsində çap olunmuş məqaləsində ehyam vurur ki, İran rejimi İran inqilabçılarının köməyini kəsmək üçün bu mühadinaməni bağlamağa məcbur olmuşdur. Hər halda bu bir müzəfəriyyətdir.

1921-ci il Sovet-İran müqaviləsini müsbət qarşılayan S.C.Pişəvərinin "respublikaçılıq" şüarı ilə xalqı aldadan Rza xana da əvvəllər münasibəti bir qədər loyal olmuşdur. Bunu S.C.Pişəvərinin "Yeni fikir" qəzetində "İranda Cümhuriyyət" adı altında çap etdirdiyi silsilə məqalələrinin ümumi məzmunundan görmək mümkündür. Ölkəyə, millətə münasibətdə S.C.Pişəvəri Əhməd şahla Rza xanı müqayisə edir və üstünlüyü Rza xana verir.

  Əgər Rza xan milli olmasaydı heç bir qəzet cürət edib şahın əleyhinə yazı yazmazdı... gələcəkdə Rza xan yaxşımı olacaq, yaxud onunla da mübarizə başlanıb, ya başlanmayacağı başqa bir məsələdir. Ancaq burada Cümhuriyyətçi tələblər Rza xanın bu məqsədindən böyük istifadə edə bilər  

İrandakı vəziyyət Moskva rəhbərliyinə çatdırmaq və onların mövqeyini öyrənmək üçün Moskvaya yollanır. Çoxları ilə görüşsə də istədiyi cavabı ala bilmir. Moskva rəhbərliyinə ümidlərini itirmiş halda geriyə — Bakıya dönür.

S.C.Pişəvəri növbəti dəfə Bakıya dönərkən o təhsilini davam etdirmək istəyir. Özünün etiraf etdiyi kimi qəbul imtahanından (rus dilindən) yetərincə qiymət ala bilmədiyi üçün universitetin tələbəsi ola bilmir. Bakıda orta məktəblərdə müəllimlik edir, dövrü mətbuatda müxtəlif imzalarla məqalə və felyetonlarını çap etdirir. 1927-ci ilin payızında ailəsi ilə birlikdə, Xorasan yolu ilə İrana — Tehrana gəlir.

Həbsi

1927-ci ildə Tehrana gəldikdən sonra bir müddət işsiz qalır. Sonra Tehranın "Refahi" xiyabanında yerləĢən amerikalı bir şəxsdən 600 tümənə onun kitab mağazasını alır. İki köməkçidən əlavə Əli Şərqi adlı əvvəldən yaxşı tanıdığı şəxsi özünə satıcı qəbul edir. İki il həmin kitab mağazasını işlədir. Mağazanın gəliri yetərincə olmadığı üçün 1929-cu ildə onu Mirzə Hüseyn xan adlı şəxsə satır. Həmin ilin avqust ayında (125 tümən aylıq maaşla) Tehrandakı Sovet məktəbinə müəllim qəbul olunur. O, rus dilli siniflərə riyaziyyat, tarix, coğrafiya və fars dilini tədris edir. S.C.Pişəvəri harada işləməyindən asılı olmayaraq Rza şahın xəfiyyəsi onu gözdən qoymur. Addım-baaddım onu izləyirlər, onu həbsə almaq üçün bəhanə axtarılır. Nəhayət 1929-cu ilin dekabrın son günlərində polisin əlinə belə bir bəhanə düşdü. S.C.Pişəvəri ilə vaxtilə kitab mağazasında işləyən Əli Şərqi dövlət əleyhinə siyasi fəaliyyətdə suçlanaraq həbsə alınır. Onun sənədləri arasında S.C.Pişəvəridən və doktor Salamulla Caviddən borc aldığı pulun qəbzi (çeki) tapılır. Bu S.C.Pişəvəri ilə Əli Şərqinin əlaqəsinin olduğuna "dəlil-sübut" kimi qəbul edilir. Beləcə S.C.Pişəvəri də həbsə atılır.

Seyid Cəfər Pişəvərinin İkinci Dünya müharibəsi zamanı fəaliyyəti

 
Seyid Cəfər Pişəvərinin qəbirüstü abidəsi

İkinci dünya müharibəsinin başlanması Rza şah diktaturasının yıxılması ilə nəticələnir. Pişəvəri 1941-ci il sentyabr ayında həbsdən buraxılıb Tehrana gəlir. 1941-ci ildə İran Xalq Partiyasının yaranmasında fəal iştirak edir. Pişəvəri redaktoru olduğu "Acer" qəzeti vasitəsilə Rza şahı, onunla birlikdə xalq kütlələrini vəhşicəsinə soyan və İranın müstəmləkəyə çevrilməsinə kömək edən irticanı ifşa edir. 1944-cü ildə Pişəvəri Azərbaycandan XIV Şura Məclisinə deputat seçilmiş olsa da, İran irticası onun deputatlığını rədd edir. Pişəvəri İranda nəşr olunan 44 mütərəqqi qəzeti birləşdirib "Cəbheyi-azadi" (Azadlıq cəbhəsi) yaratmışdır.

1945-ci ilin 3 sentyabrda Azərbaycan Demokrat Firqəsi yarandı. S.C.Pişəvəri tərəfindən Azərbaycan Demokrat Firqəsini yaratmışdır. 1945-ci ilin oktyabr ayında keçirilən ADF-nin I qurultayı Pişəvərini Mərkəzi Komitənni sədri seçmişdir. ADF-nin orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti vasitəsilə Azərbaycan xalqı qarşısında duran vəzifələr və 21 Azər hərəkatının hazırlanması taktikası Pişəvərinin rəhbərliyi altında həyata keçirilir. 1945-ci il dekabr ayının 12-də 21 Azər hərəkatının qələbəsi ilə əlaqədar fəaliyyətə başlamış Azərbaycan Milli Məclisinin qərarı ilə Pişəvəri Azərbaycan Milli Hökumətinin Baş naziri təyin edilmişdir. Məhz həmin hökumətin İranın daxilində Azərbaycanın milli muxtariyyət hüququnu bərpa edərək azərbaycanlıların öz ana dilində danışmaları, yazıb-oxumaları üçün şərait yaratdı. Məktəblərdə ana dilində dərslərin keçirilməsini təmin etdi. Savadsızlığın kökünü kəsmək üçün qəti addımlar atdı. Fəhlələr üçün iş qanunu, qadınlar üçün kişilərlə bərabər hüquqlar, bütün ölkədə əhəmiyyəti olan torpaq islahatı həyata keçirildi. Güney Azərbaycanda görülən demokratik tədbirləri hətta düşmənlər belə etiraf edirdilər.

Azərbaycanda bu demokratik islahatlar nəinki İran irticasını, həm də İranda müstəmləkəçilik siyasəti yürütmək arzusunda olan Böyük Britaniyanı narahat edirdi. Onlar birləşərək Azərbaycan milli hökumətinə siyasi blokada qurdular. 1946-cı ilin dekabr ayından mühacirət etmiş Azərbaycan inqilabçılarının bir hissəsi Sovet Azərbaycanına gəldi.

Vəfatı

1947-ci il iyul ayının 11-də Gəncə şəhərindən qayıdarkən Yevlax yaxınlığında Pişəvəri müəmmalı şəkildə maşın qəzasına düşmüş və həlak olmuşdur. Pişəvərinin məzarı Bakı şəhərində birinci Fəxri Xiyabandadır.

Pişəvərinin ictimai, siyasi və fəlsəfi görüşlərinə bələd olmaq, onu ictimai, dövlət xadimi kimi tanımaq üçün 1945–1946-cı illərdə Təbriz şəhərində nəşr olunan "Azərbaycan", "Azad millət", "Yeni Şərq" qəzetlərini, 1944-cü ildə Tehranda nəşr olunan "Acer" qəzetini, 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr olunan "Qızıl səhifələr", "12 Şəhrivər", 60-cı illərdə mühacirətdə nəşr olunan "21 Azər" və "Seçilmiş əsərləri"ni oxuyub öyrənmək lazımdır.

İstinadlar

  1. Almaniya Milli Kitabxanası, Berlin Dövlət Kitabxanası, Bavariya Dövlət Kitabxanası və b. Record #128880643 // Ümumi tənzimləmə nəzarəti (GND) — 2012—2016.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q304037"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q256507"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q170109"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578"></a>
  2. Hacıyev, Cəfər Xəndan (1967). Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında milli-azadlıq ideyaları (1906–1946). Bakı.
  3. Məhəmmədzadə, Həmid (1964). İran Azərbaycanında Milli Hökumətin iqtisadi tədbirləri (1945–1946). Bakı.
  4. Dəstqüşadə, Fərəc (1964). İran Azərbaycanında Milli Hökumətin iqtisadi tədbirləri (1945–1946). Bakı. (#invisible_char)
  5. Mirzəzadə, Sultanəli. İran Azərbaycanın Milli Məclisi və onun qanunvericilik fəaliyyəti (1945–1946). Bakı. (#invisible_char)
  6. Pişəvəri, Suğra. Suğra xanımın xatirələri. Bakı.
  7. Pişəvəri, Seyid Cəfər. Seyid Cəfər Pişəvərinin xatirələri. Bakı.
  8. Tağıyeva, . Şövkət (2000). Güney Azərbaycan. Bakı.
  9. Иванов, М.С. (1965). Новейшая история Ирана. Moskva.
  10. Dəvəli, Məhəmməd (1967). İran Azərbaycanında Milli Hökumətin təşkili və fəaliyyəti (1945–1946). Bakı. (#invisible_char)
  11. Çeşmazər, Mirqasım (1987). Azərbaycan Demokrat partiyasının yaranması və fəaliyyəti. Bakı.
  12. Pişəvəri, Seyid Cəfər. Mənim həyatım. Bakı: Ajır qəzeti.
  13. Abdullayev (Vilai), Mir Rəhim (Bakı). İran Azərbaycanında milli-azadlıq hərəkatında mətbuatın rolu (1941–1946). 1975. (#invisible_char)
  14. Rüstəmova-Tohidi, . Solmaz (1993). Azərbaycan dövrü mətbuatı 1875–1990. Bakı.
  15. A.İbrahimov (ġahin), T.A. (1963). İran Kommunist partiyasının yaranması. Bakı.
  16. Mirzəzadə, Sultanəli (2000). Milli Məclis (1945–1946). «21 Azər». Bakı.
  17. Bayramzadə, Səməd (1992). «Cənubi Azərbaycan tarixində «ağ ləkələr». Bakı.
  18. Qurban, Teyyub (2006). Düşmənlərindən güclü şəxsiyyət. Bakı: Şirvan nəşr.
  19. Rəisniya, Rəhim. Azadlıq səngəri. Tehran.
  20. Məmmədov, Kamran (1950). Cənubi Azərbaycan xalq demokratik dövlətinin yaranması (1945–1946). Moskva.
  21. Təriqpeyma, İsmayıl (1962). Doktor Tağı Əraninin ictimai-siyasi və dövlət görüşləri. Bakı.
  22. Əhməd, . Vüqar (Bakı). M.C.Pişəvəri: həyatı, mühiti və yaradıcılığı. 1998.
  23. Teymuroğlu, Əmir (2006). Nəriman Nərimanov və türk xalqları. Bakı: Nurlan nəşr.
  24. Quliyev, Əlövsət (1951). Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq və demokratik hərəkat tarixindən (1941–1946). Bakı: Nurlan nəşr.
  25. Pişəvəri, Seyid Cəfər. Özünün mətbuat xatirələri barədə. Bakı: Hürriyət qəzeti.
  26. Azərbaycan tarixi 7 cilddə V cild. Bakı. 1997.
  27. Шамиде, А.И (1955). Рабочее и профсоюзное движенис в Иране 1946–1953 гг. Баку.
  28. Миррагим, Абдуллаев. Роль демократической печати в национально-освободительном движснии в Иранском Азербайджане (1941–1946). Баку: 1977. (#invisible_char)
  29. Сорокин, Г.З. (1961). Первый сжезд народов востока (1-8 сентября1920). Москва.
  30. Muradi, Əli. Rzaxan zindanından Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədrliyinədək.
  31. Агаев, С.Л (1971). Иран: внешняя политика и проблема независимости 1925–1941 гг. Москва. (#invisible_char)
  32. Bayab, Kavə (1993). Fəaliyyəthaye Kommunisthaye İran. Tehran.
  33. Fərzad, : Şahrux. Zindan Rza Şah. Mühakimat, difaiyyat və xatrat zindan Mir Cəfər Pişəvəri. Tehran: Şirin.

Mənbə

  • Seyid Cəfər Pişəvəri 2016-03-04 at the Wayback Machine
  • Rəhimli (Bije) Ə. Seyid Cəfər Pişəvəri. Bakı: "Nurlar", 2009.
  • XX əsər Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar. (1900–1985-ci illər), Məqalələr məcmuəsi, Bakı, 1990.
  • Azərbaycan və Azərbaycamn demokratik qüvvələri. Bakı, 1960.
  • Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası. 4 cilddə, 2-ci cild, Bakı, 1983.
  • Cənubi Azərbaycan tarixi oçerkləri. Bakı,1985.
  • Adıgözəl Məmmədov, SSRİ-nin Cənubi Azərbaycan planı, demokratik dövlət qurmaq istəyi, cəsus şəbəkəsi — Araşdırma — I yazı
  • Adıgözəl Məmmədov, SSRİ-nin İran planı, San-Fransisko konfransından sonra ermənilərin torpaq iştahı — Araşdırma — II yazı
  • Adıgözəl Məmmədov, SSRİ-nin dəstəyi ilə İranda Azərbaycan Milli Konqresinin yaradılması və yerli əhalini silahlandırması barədə SOS siqnalı — Araşdırma — III yazı
  • Adıgözəl Məmmədov, İranda ADR-in yaranması, kürdüstan planları, Stalinin atom silahına görə İrana etdiyi güzəşt — Araşdırma — III yazı
  • Adıgözəl Məmmədov, İran-SSRİ neft müqaviləsi, M.C.Bağırovun Cənubi Azərbaycanı əldə saxlamaq cəhdləri — Araşdırma — IV yazı
  • Adıgözəl Məmmədov, Stalinin "Beş milyon azərbaycanlıya görə üçüncü dünya müharibəsinə başlaya bilmərəm" sözləri və M.C.Bağırovun göz yaşları — Araşdırma — V yazı

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

seyid, cəfər, pişəvəri, adı, seyid, cəfər, mircavad, oğlu, pişəvəri, azərb, ərəb, سید, جعفر, پیشهوری, fars, سید, جعفر, پیشه, وری, 1892, xalxal, ərdəbil, ostanı, iyun, 1947, 1947, bakı, iran, azərbaycan, sovet, siyasətçisi, publisisti, jurnalisti, iran, kapital. Seyid Cefer Piseveri tam adi Seyid Cefer Mircavad oglu Piseveri azerb ereb سید جعفر پیشهوری fars سید جعفر پیشه وری 1892 1 Xalxal Erdebil ostani 11 iyun 1947 1947 06 11 Baki Iran ve Azerbaycan sovet siyasetcisi publisisti jurnalisti Iran kapitalist partiyasinin tesiscilerinden biri Azerbaycan Demokrat Firqesinin sedri Azerbaycan Milli Hokumetinin sedri 1945 1946 2 3 4 Seyid Cefer Piseveriazerb ereb سید جعفر پیشهوری fars سید جعفر پیشه وریSexsi melumatlarPartiya Azerbaycan Demokrat Firqesi Edalet inqilabi fehle teskilati Iran Kommunist PartiyasiTehsili Serq Zehmetkeslerinin Kommunist Universiteti d Fealiyyeti Azerbaycan Milli Hokumetinin bascisiDogum tarixi 1892 1 Dogum yeri Xalxal Xalxal merkezi bexsi Xalxal sehristani Erdebil ostani IranVefat tarixi 11 iyun 1947 1947 06 11 Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR SSRIVefat sebebi yol neqliyyat hadisesiDefn yeri Fexri xiyabanVetendasligi Iran SSRI Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 Usaqliq illeri 1 2 Genclik illeri 2 Metbuat sahesindeki fealiyyetleri 3 Siyasi fealiyyeti 3 1 Seyid Cefer Piseveri ve Iran Edalet partiyasi 3 2 Seyid Cefer Piseveri ve Gilandaki Cengeliler herekati 3 3 SSRI ye munasibeti 3 4 Hebsi 4 Seyid Cefer Piseverinin Ikinci Dunya muharibesi zamani fealiyyeti 5 Vefati 6 Istinadlar 7 Menbe 8 Hemcinin bax 9 Xarici kecidlerHeyati RedakteUsaqliq illeri Redakte Seyid Cefer Mircavad oglu Piseveri Cavadzade 1892 ci il avqustun 26 da hicri tarixle 1313 cu il sefer ayinin 13 de Cenubi Azerbaycanda Xalxal mahalinin Zeyve kendinde ekinci ailesinde dunyaya goz acmisdir O zaman Zeyve kendinin sakinleri esasen seyidlerden ibaret oldugundan bu kende xalq arasinda Seyidler Zeyvesi deyilir Hem de Xalxaldaki diger Zeyve kendinden onu ferqlendirmek ucun bu kend Seyidler Zeyvesi adlandirilmis ve hal hazirda kend bu adi dasimaqdadir Seyidler Zeyvesi Erdebil terefden Tebrizin 334 Miyana terefden 271 Xalxalin ise 30 km de yerlesir ve hazirda Erdebil eyaletine daxildir 5 Piseverinin doguldugu Zeyve kendi Xalxal seherinin cenubunda Alisma kendi ile Deve olen deresi qonsulugundadir XIX esrin axirinda 550 aileden ibaret olan bu kendde hazirda 1000 dek aile yasayir ki onlarin da ekseriyyeti seyidlerdir ata babasi Kelbelai Miryehya ve onun oglu Piseverinin atasi Mircavad aga mahalda yaxsi taninan Seyid Mirezizli tayfasindandir ki bu tayfanin bir qolu da Piseverinin anasi Seyid Sekine xanimin nesil seceresi meshur Tebatebailer nesli ile elaqelenir Piseverinin atasi Mircavad Kelbelai Miryehya aganin ikinci arvadindan oldugundan o qardaslari ile ogey atabir ana ayri idiler Kelbelai Miryehya aga ortabab kendli olmus onun bagi ekin sahesi mulku ve bir miqdar mal heyvani olmusdur O dunyasini deyisdikden sonra qardaslari Mircavad aganin vereselik payina da insafsizcasina sahib cixdiqlari ucun Mircavad qardaslarindan incik dusmus ve bu inciklik Mircavadin ailelikle Azerbaycan SSR nin paytaxtina Bakiya kocmesine sebeblerden biri kimi gosterilir Mircavad 20 yasinda olarken qonsu Kivi kendden Seyid neslinden olan Seyid Sekine xanimla aile qurur Dogularken telef olmus iki usagi nezere almasaq Seyid Sekineden uc oglan Mirceferi Mirxelil Mirselim ve iki qiz Seyid Cavahir Rusxare Seyid Sugra dunyaya gelmisdir 101 yasinda vefat etmis Sugra xanim aileleri haqqinda xatirelerde soyleyir 6 Seyid Cefer ailedeki bes usaqdan ikincisi idi Sefer ayinin 13 de dogulmusdu Kendin baSbileni muneccim i Mirdamed guya onun her seyi qabaqcadan gormek qabiliyyeti var imis atama demisdi ki bu usaq cox agir gunde dunyaya gelib Usagi qada baladan uzaq elemek ucun yeddi il onun ozu agirliginda sedeqe paylanmalidi Gelecekde onun basina neler geleceyini tekce Allah bilirdi Teze dogulmus ovlad haqda bu sozleri esiden atamla anam cox muteessir olmusdular Yeddi yasina qeder her il onu terezinin bir gozune cixarir o biri gozune ise ozu agirliginda duyu bugda ve s qoyurdular Bes yasinda artiq yazib oxumagi bacarirdi Mutalie etmeyi cox sevirdi Bezen onu oynamaga cagiranda mene deyirdi ki get ozun tek oyna mene qarisma Eline ne kitab dusurduse hamisini oxuyurdu Cox guclu hafizesi vardi Molla atama onun Bagdadda tehsil almagini meslehet gormusdu Ata terefi Xalxalda meshur olan Tebatebai seyidlerinden idi Atam cox zehmetkes idi Kendde hami ona hormetle yanasirdi Zeyve kendinde kend ehlisi qacaq quldur elinden cana gelmisdi Her payiz yigilan mehsulu talan edib aparirdilar Ele olurdu ki kendliye ekmek ucun toxumluq bele qalmirdi Cavadzadeler ailesinin Azerbaycan SSR ne kocmesinin sebebi tekce ata mirasi ustunde qardaslar arasinda olan mubarize deyildi Nasireddin sahin olumunden sonra yerine kecmis xeste oglu Muzefereddin sahin dovrunde derebeylik ve soygunculuq xeyli yayilmisdi Bu dovru Seyid Cefer Piseveri xatirelerinde bele qeyd edir 7 Belke de siz qaret ve cal cap haqqinda mueyyen sozler esitmis ve ya oxumussunuz Men ise bu hadiseleri defelerle oz gozumle gormus ve onun agir neticelerini oz sexsi heyatimda hiss etmisem Beslediyim arzu nehayet heyata kecdi Xalam oglu meni oz kendlerine apardi Tam iki hefte muddetinde orada qaldim Bizim kendin adamlari onlara nisbet daha dusunceli idiler Xarice sefer etdikleri ucun goz qulaqlari acilmisdi Kendde ozlerinin mollasi mersiyexani hetta muellimi ve hekimi var idi lakin qonaq oldugum kendin sakinleri cox pis yasayirdilar Hamisi evam ve savadsiz idi Evleri bizim evlerden daha qaranliq ve daha kesif cirkli idi Qoyun ve ineklerle bir yerde yasayirdilar Mulkedarlarin hereketleri meni teeccublendirirdi Xirmanlar tam bir ay qabaq doyulub hazir olmasina baxmayaraq mubasir mulkedar ve dovlet vekili mulkedarin payini mueyyen etmeye hazir mehsulu yigisdirmaga icaze vermek istemirdi Mulkedarlarin coxlu silahli desteleri var idi Onlar etraf kendleri talayir ve aciqcasina oz aralarinda bolusdururduler Xalam oglu gecelerin birinde meni yavasca oyatdi geyindirdi ve sessiz semirsiz yola dusduk O gece cox qaranliq idi Dord aile arvad usaq boyuk kicik uzvler kohne paltarlarini qabqacaq yasayis vasitelerini yigisdirib capqincilarin elinden kendi terk etmeli oldular Onlar xirmandaki mehsuldan bele goz ortmusduler Qadinlar boyuk hesret ve teessufle arxaya baxib ah cekirdiler Bize gosteris vermisdiler ki yolda bir kelme do danismayaq Hetta tapsirmisdilar ki oskurmeyek Dayanmaq istedikde elimizdeki agaclarla bir birimize xeber vermeliydik Karvanimiz sessiz semirsiz hedsiz qorxu ve dehsetle yol gedirdi En kicik sesler bele az qala ureyimizi partladirdi Mulkedarlarin atlilarindan yol kesenlerden habele sayir ehtimalli manee ve cetinliklerden qorxurduq Analar korpelerini doslerine basir ve onlarin ses cixmalarina imkan vermirdiler Butun bu ehtiyat tedbirlerine baxmayaraq seher tezden Qarasoranlar gun cixandan sonra ise Surxay Xaciebeyli atlilari bizi capib taladilar Butun seylerimizi aldilar Yaziq qacqinlar tam cilpaq sekilde ozlerini qesebeye catdirdilar Belelikle kuce dilencilerinin sayi daha da artdi Iran Cemiyyetinin ekseriyyetini teskil eden kendlilerin meiset ve veziyyetinden kicik melumat isteyen bir adam labuden kende getmeli ve oz omrunun mueyyen vaxtini orada kecirmelidir Hele bu hec de kifayet deyil Ona gore ki kendlerin hetta vilayetlerin veziyyeti eyni deyil Buna gore de adam hemin tedbirlerle bele duzgun melumat elde ede bilmez Bu cehetden de men ele dusmus fursetden istifade ederek gorduklerimi yazib nezere catdirmaq ezmindeyem Bu veziyyet minlerle guneyli aileler kimi Cavadzade ailesini de 1905 ci ilin martinda anadan oldugu kendi terk edib Bakiya kocmek mecburiyyetinde qoymusdur Mircavad Bakiya kocub gelerken onun Xalxalda qalan Ruxsare qizi aileli ve xeste oldugundan Arazin bu tayina gele bilmemis ve bir muddet sonra o vaxt amansiz sayilan malareya qizdirma xesteliyinden evvel ozu sonra ise aile uzvleri bir bir dunyalarini deyismisdir 8 XX esrin baslangicinda Iran Azerbaycaninda bas vermis xalq cixislarina xususen Settarxanin basciliq etdiyi Mesrute inqilabina Iran Azerbaycaninin her yerinde oldugu kimi Xalxal mahalinda da boyuk regbet var idi Seyid Cefer Piseverinin atasi Mircavad Mesrute mucahidlerine defelerle oz menzilinde yer vermis ve ozu de bu herekatin baslangicinda ona qosulmusdur Bunu S C Piseverinin bacisi Sugra xanimin xatirelerinde de gormek olar 6 Eslinde atamin Seyid Cefere tesiri cox olmusdur Atam Settarxan mucahidlerinden idi Hele o vaxt atamla dostlari arasinda fedailer inqilabcilar barede sohbet olurdu 12 13 yasli Seyid Ceferde hemise onlara qulaq yoldasi olardi Sohbete qarisib bir soz sorusanda ona gulub deyerdi Sen bele seyleri bilmek ucun cox kiciksen Mircavad ailesi ile birlikde Bakiya kocmemisden evvel o bu seherle tanis idi Zeyvede ekin bicin qurtaran vaxt ailesini dolandirmaq xatirine islemek ucun Bakiya gelmisdi Bu menada Baki onun ucun evvelden tanis idi Umumiyyetle Iransunas alim Ivanovun verdiyi melumata gore XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde Baki neft medenlerine ve Qafqaz seherlerine Arazin o tayindan gelenlerin sayi orta hesabla 200 min nefere catmisdi 9 Piseveri oz meqalelerinin birinde Arazin bu tayina gelen hemvetenlerinin aci taleyinden behs ederek yazirdi 7 Dunyanin her yerinden gelen fehle usta ve mutexessisleri ozune celb eden Bakida Iranli fehleler hamidan ucuz hamidan islek ve is sahibi ucun daha cox xeyir veren insanlar idi Quldur qacaqcilarin onlarin basina acdiqlari oyundan bura qacib gelenler burada da bir gun gormurduler Irandan gelenler cox vetenperest insanlar idiler Onlar her an vetene qayitmaq arzusu ile yasayirdilar Veteni azad ve xosbext gormek isteyirdiler Qudretli ve demokratik bir dovlet isteyirdiler ki hec olmasa onlarin sade yasayisi ucun bir is gorsun Isci ucun ele mevacib versin ki o enerji ve biliyini vetende ise sala bilsin Irandan bas goturub Azerbaycan SSR ne uz tutanlardan biri de Mircavad Miryehya oglu Cavadzadenin ailesi idi Bu aile Bakiya 1905 ci ilin Novruz bayrami erefesinde daxil olmusdu Onlar evvel Bakinin etrafinda yerlesen Bulbule kendinde bir hemyerlisinin evinde qalsalar da sonradan Sabuncu qesebesine kocub ve burada meskunlasmisdilar 10 Genclik illeri Redakte S M Piseveri 5 yasinda iken atasi onu kendde molla Miribrahimin Qurani ve Serieti tedris eden medresesine verir iti hafizeye ve tez qavrama qabiliyyetine malik oldugundan Mircefer qisa muddetde qurani bitirir ve cox zaman zeif yoldaslarina komeklik de edirmis Ailesi ile Bakiya geldikden sonra S M Piseveri bir muddet Bulbulede sonra ise Sabuncuda tehsilini davam etdirir 11 Ozunun hazircavabligi ve dersde verilmis tapsiriqlarini vaxtinda ve keyfiyyetle yerine yetirmesi mektebin muellim kollektivinin diqqetini cekir ve onlarin raziligina sebeb olur Atasinin aldigi emekhaqqi alti neferden idaret aileni dolandirmaga ustelik usaqlar ucun pal paltar mekteb levazimati ev kirayesi ve s ucun hec cur kifayet etmirdi Bu mesele heddi buluga catmaq uzre olan mektebli Seyid Ceferi valideynleri ile beraber narahat edirdi Bir gun o mekteb mudirine ona mektebde her hansi bir is vermesini xahis edir Muellim kollektivinin hemise raziliq etdiyi ve ailesinin maddi veziyyeti agir olan sagirdin xahisi mekteb mudiri terefinden qebul olunur Bu haqda mekteb mudirine yaxin olan Piseverinin hemyerlisi Ehmedzade de mekteb mudirinden xahis etmisdi S M Piseveri oxudugu mektebde emek fealiyyetine baslayir Sonralar o Ajir qezetinde Menim heyatim adli xatirelerinde yazir 12 Ailemizin maddi cetinlikleri meni erken yaslardan emek fealiyyetine baslamaga mecbur etdi Men oxudugum mektebin xadime islerini gorur zengi calir klaslari sinif otaqlari temizleyir ve cox vaxt elimde desmal pencereleri de silirdim Bu islere encam vermek meni derslerimden ayirmirdi gec yatmaq cox oxumali olurdum Heyet bacada oynayan hemyasidlarima hesed aparsam da isimden ve tehsilimden razi idim Sugra xanim Piseverinin o dovrundeki emek ve tehsil fealiyyetini qiymetlendirerek deyir 6 Seyid Cefer oxudugu mektebde hem de isleyirdi zengi calir teserrufat islerini gorurdu 13 14 yasli bu oglana muellimler herden dersde onlari evez etmeyi de etibar edirdiler Mektebin ibtidai sinfini ela ve ve yaxsi qiymetlerle basa vurduqdan sonra S M Piseveri Bakida ki Ittihad birlik mektebine sonra ise Darul muellimin Pedaqoji mekteb medresesine daxil olur ve orani da bitirdikden sonra Haci Xalxali adli hemyerlisinin vasitesi ile vaxti ile ozunun oxudugu Ittihad mektebine muellim teyin olunur ittihad mektebi ile yanasi Baki belediyyesine mexsus olan 9 li mektebde de ereb fars ve islamiyyet fenlerinden ders deyir 13 Xirdalan kendinde muellimlik fealiyyetine baslar baslamaz kirayede qaldigi evin bir otagini savad almaq hevesinde olan hemyerlilerinin usaqlari ve yaslilar ucun ders otagina cevirir O zaman Xirdalan kendinde Guneyden gelen xeyli aile yasadigindan S M Piseveriye sagird toplamaq cetin olmur S M Piseverinin maarifcilik fealiyyeti haqda onun bacisi Sugra xanimin xatirelerinde yazir 6 qazanib yigdigi pullarla o Xirdalanda iki otaq kiraye etmisdi Iranli fehle ailelerinin yasadiqlari yerlerde elanlar yapisdirib onlari pulsuz tehsil almaga devet edirdi Sagirdlerin coxlugu ile bagli ele olurdu ki onlara 2 3 novbede ders deyirdi Atam onu danlayib deyirdi ki cox cetin islerden yapisirsan buraxmazsan O ise atama qulaq asmirdi Belece o Xirdalanda Iranli usaqlara uc il muellimlik etdi S M Piseverinin genclik illeri her cehetden elmi medeni maarifcilik siyasiiqtisadi ve s cehetden Bakinin intibahli qaynar dovrune tesaduf etdiyinden bu qaynar muhit S M Piseverinin sexsi heyatinda tefekkur ve mubarizesinde tesirsiz qala bilmezdi Oxumaga oyrenmeye boyuk maraq ve heves gosteren milletinin cixis yolunu erken yaslardan arayib axtaran bu genc bir cixis yolunu da elmin esaslarini oyrenmekde ve savadli olmaqda gorurdu O ozu bu haqda sonralar yazirdi 7 Mektebi bitirdikden sonra muellim oldum Butun bos vaxtlarimi kitabxanalarda kecirirdim Tarix edebiyyat ve felsefe sahesine aid kitablara daha cox meyil gosterirdim Bele bir movqede Birinci Dunya Muharibesi bas verdi ve onun ardinca Rusiyada inqilab oldu Metbuat sahesindeki fealiyyetleri RedakteS M Piseverinin muellim jurnalist yazici ve siyasi xadim kimi yetismeyinde ve fealiyyetinde Bakidaki edebi siyasi muhitin o dovrun metbuatinin edebi ve siyasi simalarinin tesiri danilmazdi S M Piseverinin yeniyetme ve genclik illerinde Bakida cap olunan coxlu qezet ve dergi o cumleden IrGad Heyat Tekamul Devet Qoc YoldaS ittifaq Tereqqi Heqiqet Sedaye Baki Sedaye veten Sedaye Qafqaz Aciq soz Guney Azerbaycanda cap edilen Feryad Suraye Iran Mukafat Naleye millet Sems qezetleri elece de Molla Nesreddin Fuyuzat Zenbur Tuti Mekteb Irevanda cap olan Leylek ve s muxtelif yonlu dergilerin bir coxunun daimi oxucusu olan S M Piseverinin edebi siyasi cehetden formalasmasinda ve inkisafinda onun jurnalistliye ve metbuat isine guclu hevesin oyanmasinda mustesna rol oynamislar 13 14 Rusiyada fevral 1917 ci il ve ondan az sonra bas vermis dovlet cevrilisleri car Rusiyasi erazisinde o cumleden Cenubi Qafqaz bolgesinde siyasi ab havani deyisdi V I Leninin verdiyi dekretler Rusiyanin ve serqin muselman xalqlarina unvanlanmis sirin vedler ve muracietler bir cox azerbaycanli ziyalilar kimi S M Piseveriye de tesirsiz otusmemisdi Bu tesir onu maarifcilikle demokratliqdan kommunistliye dogru meyillesdirmisdi Bu isde S M Piseverinin yaxin munasibetde oldugu Neriman Nerimanovun Suleyman Mirze Iskenderinin Heyder xan Emioglunun Esedulla Qafqazzadenin Mirbegir Qasimovun Iranin nicatini ve azadligini kommunist meslekinin qelebesinde goren diger sexsiyyetlerin genc Piseveriye tesiri danilmazdir 15 Oktyabr inqilabina qeder S M Piseveri bir nov ideoloji xett meram axtarisinda olmusdur O muxtelif teskilatlarda cemiyyetlerde ve derneklerde istirak edir dusuncelerini ve fikirlerini kagiz uzerine getirir ve qezetlerde cap etdirir Biz bu dovrde S M Piseverinin ilk meqalesini Mehemmed Emin Resulzadenin redaktor oldugu Aciq soz qezetinde cap etdirdiyini goruruk Merkezi Tebrizde olan Seyx Mehemmed Xiyabaninin basciliq etdiyi Demokrat firqesinin Bakidaki teskilati ve onun uzvleri ile elaqe saxladigini S M Piseveri ozu etiraf edir 1917 ci ilde Seyx Mehemmed Xiyabaninin basciligi altinda Iran Demokrat Partiyasinin Azerbaycan Eyalet Komitesi yaradilir 1917 ci ilin aprelinde partiyanin orqani Teceddo qezeti cap olur Arazin bu tayinda olan Iran tebeeleri hemin teGkilatin Baki sobesini teskil edirler Bu sobe Tebrizde yerlesen MK ile six elaqe saxlayir onun gosteris ve tapsiriqlarini yerine yetirir Guneyden gelen isci quvvesi ve ziyalilar Xiyabani meslekine koklenir ve bir coxu bu meslekin yolcusu olurlar Sonralar S M Piseveri Ajir de cap etdirdiyi xatirelerde yazirdi 12 Bakidaki Demokrat Firqesi yuzdeyuz Azerbaycan Eyalet Komitesine tabe idi O gosterisleri birbasa Tebrizden alirdi ve oz islerini bu esasda qururdu 1918 ci ilin yanvar ayinda Iran Demokrat Firqesinin Baki teskilatinin orqani olan Azerbaycan cuze layentek Iran qezetinde evvel edebi isci sonra redaktor vezifesinde isleyen S M Piseveri vetenin o tayinda Guney Azerbaycanda xususen Tebrizde geden mubarizeni ve hadiseleri addimbaaddim izleyir Ingilislerle gizli sovdalesmeye girmiG Vusuq dovle hokumeti eleyhine Xiyabaninin rehberliyi altinda genislenen xalq herekati ve onun feallari ile elaqe saxlamaga caliSirdi 1918 ci ilin payizinda Seyx Mehemmed Xiyabaninin basciligi altinda Tebrizde kecirilen izdihamli mitinq ve mitinq istirakcilari adindan Tehran hokumetine gonderilmis teleqramin mezmunu S M Piseverini daha artiq mubarize meydanin merkezine cekib getirdi 16 O bunu xatirelerinde de qeyd etmisdi Tebrizdeki mitinq istirakcilarinin teleqraminda deyilirdi ki Azerbaycanlilar oz muqedderatini mubhum subheli siyasete teslim etmiyecekler Vusuq dovleler QevamuSelteneler Emin ol melikler kimi subheli adamlar millet bascisi olmamalidirlar Tehranda tam sedaqetli ve inanilmis bir dovlet teskil edilmeyince Azerbaycan xalqi merkeze tabe olmayacaqdir 10 Siyasi mubarize meydanina evvel maarifecilikle baslayan S M Piseveri sonra bu mubarizeni muxtelif metbuat ehatelerinde getdikce keskinlesen ve puxtelesen jurnalist yazilarinda davam etdirmisdi Onun ilk meqalesi 1917 ci ilin fevral ayinda Mehemmed Emin Resulzadenin basciliq etdiyi Musavat partiyasinin orqani Aciq soz qezetinde cap edilir Sonra o bu qezetde emekdasliqdan uzaqlasir Ozunun meqalelerini seir ve felyetonlarini Azerbaycan cuze layenfek Iran Edalet Ekinci 2 ci dovre En cumen Heqiqet ve s qezet ve dergilerde cap etdirir Yeri gelmisken qeyd etmek lazimdir ki S M Piseveri oz meqalelerini felyeton ve seirlerini vahid imzada vermemisdi Bu da siyasi muhitde onun teqib ve izlenmesi diger terefden bir qezetde iki bezen daha cox meqale cap etdirmesi ile bagli olmusdur 1919 1946 arasinda onun yazilarinda bizim rastlasdigimiz imzalar esasen bunlar olmusdur M C Cavadzade M C Xalxali Cavadzade Xalxali M C Seyid M C Nadi Ecul E C Perviz Simrux Semender C P P ve s Bu imzalarin S C Piseveriye aid oldugu mueyyen edilse de Rageb Sergerdan Kendli imzalarin da ona aid olmasi ehtimal edilir Bir de nezere almaq lazimdir ki S M Piseverinin 1945 ci ile qeder yazilarinin coxu fars dilinde olmusdur Bu bir terefden onun farsca yaxsi bilmesi ile baglidirsa diger sebeb Iranda o zaman yeridilen fars sovinizmi siyaseti neticesinde oxucu auditoriyasinin esasen fars dillilerden ibaret olmasi idi 17 S M Piseveri kutleni oyatmaq ve oz haqqini teleb etmesi ucun en evvel onun maariflenmesi elme yiyelenmesini vacib sayirdi O 1905 1911 ci illerdeki Mesrute herekatinin qelebesi neticesinde elde edilmis nisbi azadliq ve huquqlarin aradan qaldirilmasini milletin hele de cehaletde olmasinda xurafata uymasinda heqiqeti cetin derk etmesinde gorurdu Milletimiz elmsiz oldugundan hurriyyetden ve huquqlarindan yeterince faydalana bilmedi hergah maarifimiz olsaydi cavan mesrutemiz xainlerin elinde destavuz olmazdi Bu esrde elmsiz yasamaq mumkun deyildir Daha oturub ozgeye umid baglamaq olmaz Seri cehetden de elm bize vacibdir S M Piseverinin jurnalistlik fealiyyetinde onun Bakida cixan 10 fevral 1918 Azerbaycan cuze layenfek Iran qezet fars ve turk dilinde cixardi sehifelerinde cap olmus meqale seir ve felyetonlarinin xususi yeri vardir 18 Iran Demokrat teskilatinin orqani olan Azerbaycan cuze layenfek Iran qezetinde Piseverinin yazilari muxtelif imzalarla esasen Cavadzade M C Xalxali Mircefer Cavadzade ve b imzalarla cap edilmisdi Onun coxsayli meqalelerinin birinde millete muraciet edilerek deyilir gedek calisaq elm ve maarifi yukseldek Tariximizi edebiyyatimizi medeniyyetimizi parladaq maarifimiz edebiyyatimiz toz torpaq icinde qalmis bir cevahire benzeyir Cengeliler herekati meglub olduqdan sonra Seyid Cefer Piseveri Tehrana geldi S M Piseveri Tehranda kohne dostu Seyid Mehemmed Dehqanla elaqe yaradir ve Heqiqet adda qezetin nesrinde emekdasliq edirler Qezetin tesiscisi S M Dehqan bas redaktoru ise S M Piseveri olmusdur Qezetde cap olunmus bas meqalelerin ve sehifelerdek yazilarin coxu S C Piseverinin qeleminden cixmisdir Heqiqet in tesiscisi Mehemmed Dehqan esrin evvelinde Piseveri kimi Bakida M E Terbiyetin E Talibovun H Z Tagiyevin maddi yardimi ile tehsil almis ve dovrunun savadli ziyalilarindan olmusdur O hemkarlar herekatina 1918 ci ilden qosulmus ve 1919 cu ilde hemkarlar teskilatina sedr secilmisdi 1920 ci ilde Iranda ilk defe olaraq metbee iscilerinin hemkarlar teskilatini yaratmis ve ona rehberlik etmisdir Iran zehmetkeslerinin orqani olan Heqiqet qezeti 1922 ci ilin yanvarindan 1922 ci ilin iyun ayinadek ayinadek Tehranda cap olunmusdur Bu muddet erzinde Heqiqet in 106 nomresi isiq uzu gormusdu Qezetin sehifelerinde cap edilen meqalelerde Iran zehmetkeslerinin amansiz istismarindan onlarin tapdalanmis huququndan ve teleblerinden danisilir durumdaki haqsizliqlar ifsa ve tenqid edilirdi Qezet az muddetde oz etrafina aciq fikirli ziyalilarla yanasi kommunist meslekine meyilli olan Salamulla Cavid Kerim Nikbin Behmen Seydani ve s keserli qelem sahiblerini de toplaya bilmisdi S M Piseverinin Heqiqet de cap olunmus siyasi cehetden keserli meqalelerinden Iqtisadi esaret Dunya fehlelerinin inqilabi Iranda ideoloji inqilab Sefalet haradandir Vahid cebhe Esasli care gerekdir Paris kommunasi Meclisdeki siyasi firqeler Azadligi qorumaq milletin vezifesidir ve s basliq altinda yazdigi silsile meqaleleri misal gostermek olar Heqiqet o zamanki Iran realliqlarini oz sehifesinde yazmaq S M Piseveri 1920 ci illerde dan ve yaymaqdan cekinmirdi Buna gore de Heqiqet oz oxucularinin sayini gunbegun artirirdi Hemin dovrun tedqiqatcisi tarixci alim Rehim Reisniya ozunun Azadliq sengeri Senger Azadi kitabinda bele bir muqayise aparir Eger Heqiqet gunde orta hesabla 950 nusxe satilirdisa Stareye Iran qezeti gunde vur tut 300 nusxe Mihen 60 nusxe Ittihad 36 nusxe Qanun 7 eded satilirmis ve hem de Heqiqet in oxucularinin sayi durmadan artirmis 19 S M Piseverinin qezetin 106 ci son nomresinde yazdigi Iki qat irtica meqalesi qezetin hemiselik baglanmasi ucun dovleti elinde behane olur Adi cekilen meqalede S M Piseveri yazirdi Olkenin berbad veziyyeti hamiya melumdur irticai hokumet bascilari olkenin qanunlanni yaddan cixarib istebdad ve mutleqiyyet dovrunu yeniden dirceltmisler Herbi hokumet her yerde ozbasinaliq edir bugunku veziyyet hec de bes il bundan evvelki veziyyete oxsamir Bu gun bicaq sumuye direnmisdi Adi cekilen bu meqalede Meqsed ve arzumuz olkeni inkisaf ve tereqqi etdirmekden xalqi azadliga cixarmaqdan ibaretdi Siz de movcud prinsiplerinizden kenara cixib xalqin ve olkenin tereqqisi namine calismadiginiz eks teqdirde saireleri kimi bizde sizin eleyhinize mubarize aparacayiq Siyasi fealiyyeti RedakteSeyid Cefer Piseveri ve Iran Edalet partiyasi Redakte Rusiyada 1917 ci il fevral sonra Oktyabr dovlet cevrilisleri bolseviklerin hakimiyyete gelmesi ve onlarin kommunist ideologiyasi ister istemez Rusiya erazisine daxil olan eyalet bolgelerine de oz tesirini gostermis oldu 20 Bolsevik mefkuresini eyaletlere ve qonsu olkelere ixrac etmek sahesinde aparilan is oz neticesini gosterdi Eyaletlerde o cumleden Bakida kommunist ideyasina meyillenen ve sonra bu mefkureye koklenenler meydana cixdi S M Piseveri de bu cebheye meyil gosterenler sirasinda gorundu ve fealiyyet gosterenlerden oldu Zehmetkes inqilabci ziyalilarla qabaqcil fehleler 1917 ci ilin may ayinda Iranin ilk proletar partiyasini teskil etdiler Onlari bu partiyani Iran Edalet partiyasi adlandirdilar Edalet partiyasinin merkezi Bakinin Sabuncu qesebesinde Iranlilara mexsus Temeddun mektebinde yerlesmisdi S M Piseverinin adina ilk Merkezi Komite uzvleri sirasinda rast gelinmir Partiyaya eslen Erdebilden olan Esedulla Qafarzade basciliq etmisdi 1917 ci ilin axiri 1918 ci ilin evvellerinde Iran Edalet partiyasinin Azerbaycan rayonlarinda Dagistanda Hesterxanda Tiflisde Batumda Irevanda ve basqa bolgelerde teskilatlari yaradilmisdi 21 Bu partiya yerlerde ve xususen Bakida uzvlerinin bir hissesini silahlandirmaga muveffeq olmus Rusiyadaki olaylari Irana kecirmek fikrinde idi Edaletcilerin feallarindan bir deste bele duSunurduler ki onlarin veteninin imperialistlerin pencesinden xilas olmasi irtica rejiminin yerinde zehmetkes xalqin istek ve arzusunu gerceklesdire bilen quvve Rusiyadaki inqilabin Iransayagi tekrari ola biler O vaxt S M Piseveri mehz bele dusunen ve fealiyyetini bu istiqamete yoneldenlerden olmusdur O sonralar bu haqda yazirdi 7 Rusiya milletlerinin azadliq mubarizesinde istirak eden genc iranlilardan biri de men idim Menim xalqimin vetenimin nicati ve seadeti Rusiya inqilabcilarinin istedikleri rejimin berqerar edilmesindedir Rusiyada Leninin iftixarli zefer bayragindan basqa ayri bir bayraq dalgalanarsa Iranin istiqlali ve azadligi hemise tehluke qarsisinda qalacaqdi S M Piseveri Edalet Firqesi yaranandan az sonra partiyanin orqani olan Edalet qezetine ise devet olunur ve sonra bu qezetin bas redaktoru vezifesinde calisir Partiyanin diger orqani Beyrege Edalet dergisine ise E Qafarzade ozu basciliq etse de onun sehifelerinde S M Piseverinin meqaleleri cap olunur 22 Tarixci Rehim Reisniyanin yazdigina gore S M Piseverinin 1298 ci 1919 cu ilde edalet firqesine uzv oldugu ehtimal edilir Lakin basqa tarixcimiz T Ibrahimov Sahin S M Piseverinin 1919 cu ilde Iran Edalet partiyasinin MK nin uzvu secildiyini yazir Az sonra S M Piseveri partiyanin 5 neferden ibaret bele adlanan Xarici buro ya Dadas Bunyadzade Kamran Agayevle beraber devet edilir 23 Edaletcilerle Demokratlar bir nece defe birlesmeye sey etseler de ideoloji meselelerde raziliga gele bilmemisdiler Son hesabda Edaletciler Hummet qrupu RK B P nin Baki teskilati ile birleserek 1920 ci il fevralin 12 de Azerbaycan Kommunist partiyasini teskil etmis oldular Hummet qrupunun ve Edalet in Komiteleri legv edilmis oldu 24 S M Piseveri Edalet Firqesi sirasinda fealiyyet gostererken onun firqenin orqani Hurriyyet qezeti sehifelerinde cap etdirdiyi siyasi publisistik meqaleler ve felyetonlar Irandaki rejimin eybecerliklerini ifsa etmekde o dovr ucun cox boyuk onem kesb etmisdir S M Piseveri ozunun jurnalistlik fealiyyetinden danisarken Hurriyyet sehifesinde cap etdiyi bir meqalede yazir 25 Meqsedimiz edebi musabiqe deyil xalqi basa salmaq ona heqiqeti askar bir suretde anlatmaqdir Bas redaktoru S M Piseveri olan Hurriyyet qezeti 1919 cu ilin iyun ayindan 1920 ci ilin may ayinadek Bakida nesr edilmisdi Onda nesr olunan meqalelerin ekseriyyeti turk dilinde olmusdur Edalet Firqesinin orqani olan bu qezetin omru qisa 12 ay olsa da o az muddetde oz etrafina guclu jurnalistleri Agababa Yusifzade Eli Heyder Qarayev Memmed Seid Ordubadi Ruhulla Axundov ve s toplaya bilmisdi Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin qurulmasi ile bagli olaraq vahid proletar partiyasi suarinin ortaya atilmasi Edalet Firqesini Hummet qrupu ile birlikde yeni yaradilmis Azerbaycan Kommunist bolsevikler partiyasina daxil etdi Neticede 1920 ci il mayin 2 de Hurriyyet de oz nesrini dayandirmali olmusdur 26 Seyid Cefer Piseveri ve Gilandaki Cengeliler herekati Redakte 1920 ci ilin aprelinde bolsevikler Azerbaycani isgal etdikden sonra oz isgalciliq meyillerini Azerbaycanla hemserhed olan olkelere o cumleden Iranda reallasdirmaga calisdilar Bu zaman Iranin simalinda Gilan eyaletinde Mirze Kicik xanin basciligi altinda Cengeliler mese adamlari herekati gunden gune genislenmekde idi Rusiyada sonra ise ucqar bolgelerde sovet rejiminin qelebesi V I Lenin ve diger sovet rehberlerinin serqin muselman xalqlarina verdikleri sirin vedler ve zahiren azadliq herekatlarindan terefdarliq etmeleri simali Iranda Gilan eyaletinde antirejim quvveleri ruhlandirdi herekatin miqyasi durmadan genislendi 27 S M Piseveri bu haqda yazirdi 7 Iranin o vaxtki veziyyetinden az cox xeberdar olan adamlar yaxsi bilirler ki beynelmilel muharibenin axirlarinda bir idde deste Gilan meselerinde Ittihad Islam Islam birliyi adi altinda usyan ederek muttefiq qosunlari ile Antanta inadli mubarizeye girisib her qiymete olursa olsun onlarin irelilemesinin qarsisini almaga calisirdilar Mirze Kicik xanin basciligi altinda rejimden ve imperialist dovletlerin mudaxilesinden narazi quvvelerin meseye toplanmasi ve oz mubarizelerine buradan baslamasi I Dunya muharibesinin ilk illerinden 1915 ci ilden baslanmisdir Herekata basciliq eden Mirze Kicik xan Tehranda din ve islamsunasliq uzre tehsil almis genc yaslarinda Settar xan herekatinda Mesrute 1905 1911 istirak etmisdir Mirze Kicik hele Tehranda olarken Hesen bey Rovseni terefinden yaradilmis Islam Birliyi Teskilati na uzv olur ve sonra Reste gelir Cengelde mesede oz hemfikirleri ile birge Islam Birliyi Komtesi ni yaratmaga muveffeq olur 28 Basqa azadliq mucahidi Ehsanulla xan ve onun terefdarlari evvelce bu komiteye uzv olurlar ve mubarizeni bu komitenin gosterisi esasinda icra edirler Komitenin suarlari Olke istiqlaliyyetinin qorunmasi xaricilerin Irana mudaxilesine son qoyulmasi Feodal zulmunun ve haqsizligin aradan goturulmesinden ibaret olmusdur 7 Gilanda baslanan Cengeliler adi altinda genislenen xalq herekatini desteklemek onun ideya istiqametini selislesdirmek ve ona komek meqsedi ile Sovetlerin teklifi ile Iran Edalet Firqesinin bascisi Esedulla Qafarzadeni bir nece neferle birlikde 1918 ci ilin yazinda Gilana Reste yola saldilar Eslen Erdebilden olan fars dilini yaxsi bilen ve Sovet rehberliyinin inandigi E Qafarzade Reste catarcatmaz rejim terefdarlari terefinden qetle yetirilir E Qafarzadenin Firqe rehberlerinin bu cur ehtiyatsizcasina Reste gonderilmesini S M Piseveri yanlis addim hesab ederek bu teyinati boyuk bir sehve yol vermek kimi qiymetlendirmisdi 20 ci illerin evvellerinde Gilandaki Cengeliler in herekati xeyli genislenir ve quvvetlenir Hem de Ehsanulla xanin Mucazat komitesi Cezalandirma Komitesi Tehranda bir nece terror emeliyyatini ugursuz heyata kecirdiyi ucun qacib Reste gelmesi dovlet qosunundan polisden hetta Kazak destelerinden Cengelilere qosulanlar herekati xeyli quvvetlendirir Yaranmis fursetden istifade eden Cengeller mubarize merkezini sehere Reste kocurmeye muveffeq olurlar Essalam Talis Xalxal Astara yollari Cengel quvvelerinin nezaretine kecir Herekatda irelileyisin yarandigi bir vaxtda parcalanma emele gelir iki movqe sag ve sol movqe yaranmis olur Motedil mubarize yolunu secen Mirze Kicik xan destesi ile sertlik ve bir qeder de bolsevikcilik movqeyine meyillenen Ehsanulla xanin destesi Onlar xususi mulkiyyetin legvini mulkedar ve burjuaziyanin bir sinif kimi legvini dinin dovletden ayrilmasini hicabin bas ortuyunun legvini ve s isteyirdiler arasinda qutblesme derinlesir Bu qutblesmeni aradan goturub vahid strategiya ile herekati yoluna qoymaq Mirze Kucik xanla Ehsanullani ortaq mexrece getirmek meqsedi ile herekata komek ucun Edalet rehberliyinden S M Piseveri 30 neferlik bir numayendelikle 23 may 1920 ci ilde Reste gelir S M Piseveri ile Mirze Kicik ve Ehsanulla xan arasinda geden danisiqlarda birge fealiyyet haqda raziliq elde oldugundan S M Piseveri Restde qalir O kutle qarsisinda cixislar edir Cengel silahlilari arasinda izahat isleri aparir ve Cengel qezetinin nesrine komek edir ve s 29 S M Piseveri sonralar Cengeliler herekati ile bagli oz xatirelerinde yazirdi 7 Cengeliler herekati basqa iranlilar kimi meni de celb etdi kendlerde seherlerde top gulleleri altinda bele ireli gedirdik is gorurduk Bizim ruhumuzun qidasi iman ve eqide idi Azadliq ugrunda mubarize aparan boyuk sexsiyyetlerin sirasinda cemiyyetin agir ve mesuliyyetli islerini yerine yetirmekle mesgul olsaq da hec vaxt ozumu boyuk saymamisam 1920 ci il iyunun 4 de Gilanda Cengeliler herekati qalib geldi Restde ve onun etrafinda ordu ve kazak kazarmalari dovlet tesisatlari polis poct teleqraf Cengeli quvvelerin eline kecdi Gilan solcu quvvelerin guclu tezyiqi altinda ve Rusiyadan gelmis komissarlarin isteyi ile Gilan Sura Sosialist Respublikasi elan edildi Bu Sovetlerdeki sosializmin aciq aydin basqa muselman bir olkeye ilk ixraci idi Bu mesele Mirze Kicik xani onunla hemfikirde olanlari cox narahat etse de Serqo Orconikidze kimi bolsevik emissarlarin ona qosulan Ehsanulla xanin ve radikal solcu olan bezi iranli kommunistlerin tekidi mumkun olmusdur Qelebeye qovusmus Gilani ve etraf bolgeleri ele kecirmis Cengel quvveleri 1920 ci ilin iyun ayinin 9 da Gilan Respublikasinin ilk hokumetini teskil etdiler Gilan hokumeti terkibi bele idi Mirze Kicik xan bas komissar ve herbi nazir Seyid Cefer Piseveri Xarici Isler naziri Mirze Mehemmedeli Pirbazari maliyye naziri Seyid Mahmudaga Mehkeme naziri Haci Mehemmedcefer Poct ve teleqraf naziri Nesrulla Fettahi maarif naziri Mirze Mehemmedeli Xumami umumi isler uzre nazir Gorunduyu kimi ne Ehsanulla xan ne Xali Qurban ve ne de Mirze Kicikden narazi olanlar ilk hokumet kabinesine daxil olmuslar Bu ozu ozluyunde herekat rehberliyi arasinda hemreyliyin olmamasina ve cekismelerin oldugunu gosterir ki bu isde xaricden olan dikteler ve buyruqlarla bagli ideoloji ixtilaflar taktika ve strategiyadaki ferqli cehetler parcalanmani daha da derinlesdirmiGdi Onun daxilde bezi xirda para isleri abadlasdirma bazar qiymetlerinin asagi salinmasi mohtekirlikle mubarize ve s nezere alinmazsa ne daxili ve ne de xarici siyasetde goze carpan is gorulmemisdi S C Piseverinin bu hokumetde xarici isler naziri olub olmadigini Eli Muradi ozunun Rzaxan zindanindan Azerbaycan Demokrat Firqesinin sedrliyinedek kitabinda subhe altina alir O yazir Bu yazilarda nezere carpan yanlisliq ondan ibaretdir ki Seyid Cefer Cavadzade Piseveri inqilabi hokumetde Xarici Isler naziri kimi qeyd olunur Halbuki Piseveri tekce Ehsanulla xanin basciligi ile iki aydan sonra qurulmus Kudeta Cevrilis dovletinde ne daxili ve ne de xarici isler naziri yox Poct teleqraf naziri olmusdur Mirze Kicik xan dovletinde ise xarici Isler naziri belke Seyid Cefer Mohsun Sumeserayi olmusdur 30 Bu yanlisligin adlarla bagli oldugunu qeyd eden muellif S C Piseverinin ne Xarici ve ne de Daxili isler uzre nazir olmadigi fikrinde israrlidir Lakin bu yanlisligi subut eden hec bir menbe gostermediyinden ehtimal esasinda deyilen bu fikir tam dogru olaraq qebul edilmir Yuxarida Ehsanulla xanin basciligi altinda poct teleqraf naziri S C Cavadzade Piseveri yox Serdar Mohsun Bu adam 1905 1911 ci iller inqilabinin istirakcisi sosial demokrat firqesinin feallarindan olmusdur oldugu gosterilir Senedlerden melum olur ki IKP nin I qurultayi 1920 ci il iyun ayinda Restde kecirilmis bes gun davam etmisdi Iran Kommunist partiyasinin yeni secilmis MK nin 15 nefer uzvunden biri de S C Piseveri olmusdur Qurultay Cengeliler herekatindaki coxsaxeliyi ideya ve meram ferqlerini bir mecraya yonelde bilmemisdi Ustelik yeni yaranmis MK nin ozunde de birlik olmadigindan sonra secilmis MK nin evvelki MK ni tanimamasi butun bunlar Gilandaki xalq herekatina agir zerbeler oldu Onu istediyi hedefe catmaq isini mumkunsuz etdi Irticanin eli ile daxilde texribat ve xaricden olan xeyanet herekat rehberliyindeki cekisme ve pozuculugun artmasi 1919 1920 ci illerde Gilandaki herekati meglubiyyete ugratdi 1921 ci ilin astanasinda Gilandaki herekat yatirilmaq erefesinde Ehsanulla xan destesinin Tehrana vaxtsiz meslehetsiz ve yersiz hucumu Tehran qosunu terefinden darmadagin edildikden sonra Ehsanulla xan sovetlere qacmaq mecburiyyetinde qaldi Mirze Kicik xanin mesedeki iqametine mesverete cagrilmis Heyder Emioglunun yatdigi otaq gece iken muemmali sekilde yandirildi Oz destesi ile Talis daglarina cekilen Mirze Kicik xan sert covgun ve saxtaya dusub dondu Onun donmus cesedindeki basi kesib Rza xana tohfe aparan donuk ve xeyanetkar Kurd Xali Qurban evezinde Rza xandan polkovnik rutbesi almaga muveffeq oldu Herekat feallari teqiblere hebs ve edamlara mehkum oldular Cengelilerden terefdarliq eden ve onun teessubunu saxlayanlarin emlaki musadire edildi ozleri agir cezalara meruz qaldilar ve s Cengeli herekatindaki qarmaqarisiq movqeler rehberlikde vahid taktika ve strategiya planinin olmamasi yersiz cekisme ve ixtilaflar herekata komeye gelmis 28 yasli genc S C Piseverini meyus etmisdi O bu haqda oz mulahize ve fikirlerini Ajir qezeti sehifesinde 15 Azer 1322 ci il tarixde 6 dekabr 1943 etrafli soylemisdi O Cengeliler herekatindaki anarxizmi cox meramliligi ve vahid merkezin olmadigini gorub Resti terk ederek mubarizesini davam etdirmek ucun qeyri leqal veziyyetde evvel Isfahana sonra Tehrana getmisdir SSRI ye munasibeti Redakte S C PiGeveri 1924 cu ilde Irani terk etmek mecburiyyetinde qalir O Bakida yasayan ailesinin yanina gelir Bu zaman S C PiGeverinin heyat yoldasi Mesume xanim Baki tibb mektebinde tehsil alirdi 1925 ci ilde oglu Daryus dunyaya gelmisdi Bu gelisde S C PiGeverinin meqsedi ozu yazdigi kimi tekce ailesini gormek deyil hem de Moskvadaki yoldaslarin Irandaki solcu herekata munasibetde iki basli oyunun mahiyyetini oyrenmek idi O Baki bolseviklerinin rehberi Neriman Nerimanovun Serqin Lenini Baki fuqerasinin boyuk muellimi adlandirir Piseveri Azerbaycanda 1920 ci il aprel cevrilisinden sonra redaktoru oldugu Hurriyyet qezetinin demek olar ki ele bir nomresi yoxdur ki orada sovet rejimine Moskvaya umid ve inam ifade etmesin O Iranin ve Serqin mezlum xalqlarinin nicatini Sovet Rusiyasinda hakimiyyete gelmis Kommunist usul idaresinde gorurdu Bu cehetden S C Piseveri ile Neriman Nerimanovun dusunce ve yanasma terzinde ferqli cehet tapmaq cetindir 1920 1921 ci illerde Gilandaki xalq herekatina sovetlerin aciq aydin xeyanetini gordukden sonra bele S C Piseveri Rusiyada ve Azerbaycandaki sovet cevrilislerine inamini itirmir Hetta o 1921 ci ilin fevralinda Moskvada Iranla Sovetler arasinda bele adlanan Dostluq ve qardasliq haqqinda Moskva muqavilesine musbet yanasir ve onun Iranin ingilislerin esaretinden cixmasinda ve istiqlaliyyete malik olmasinda onemli is kimi qiymetlendirir 31 Meselen o Azerbaycan Fuqerasi qezetinin 18 may 1921 ci il tarixli nomresinde cap olunmus meqalesinde ehyam vurur ki Iran rejimi Iran inqilabcilarinin komeyini kesmek ucun bu muhadinameni baglamaga mecbur olmusdur Her halda bu bir muzeferiyyetdir 1921 ci il Sovet Iran muqavilesini musbet qarsilayan S C Piseverinin respublikaciliq suari ile xalqi aldadan Rza xana da evveller munasibeti bir qeder loyal olmusdur Bunu S C Piseverinin Yeni fikir qezetinde Iranda Cumhuriyyet adi altinda cap etdirdiyi silsile meqalelerinin umumi mezmunundan gormek mumkundur Olkeye millete munasibetde S C Piseveri Ehmed sahla Rza xani muqayise edir ve ustunluyu Rza xana verir Eger Rza xan milli olmasaydi hec bir qezet curet edib sahin eleyhine yazi yazmazdi gelecekde Rza xan yaxsimi olacaq yaxud onunla da mubarize baslanib ya baslanmayacagi basqa bir meseledir Ancaq burada Cumhuriyyetci telebler Rza xanin bu meqsedinden boyuk istifade ede biler Irandaki veziyyet Moskva rehberliyine catdirmaq ve onlarin movqeyini oyrenmek ucun Moskvaya yollanir Coxlari ile gorusse de istediyi cavabi ala bilmir Moskva rehberliyine umidlerini itirmis halda geriye Bakiya donur S C Piseveri novbeti defe Bakiya donerken o tehsilini davam etdirmek isteyir Ozunun etiraf etdiyi kimi qebul imtahanindan rus dilinden yeterince qiymet ala bilmediyi ucun universitetin telebesi ola bilmir Bakida orta mekteblerde muellimlik edir dovru metbuatda muxtelif imzalarla meqale ve felyetonlarini cap etdirir 1927 ci ilin payizinda ailesi ile birlikde Xorasan yolu ile Irana Tehrana gelir Hebsi Redakte 1927 ci ilde Tehrana geldikden sonra bir muddet issiz qalir Sonra Tehranin Refahi xiyabaninda yerleGen amerikali bir sexsden 600 tumene onun kitab magazasini alir Iki komekciden elave Eli Serqi adli evvelden yaxsi tanidigi sexsi ozune satici qebul edir Iki il hemin kitab magazasini isledir Magazanin geliri yeterince olmadigi ucun 1929 cu ilde onu Mirze Huseyn xan adli sexse satir Hemin ilin avqust ayinda 125 tumen ayliq maasla Tehrandaki Sovet mektebine muellim qebul olunur O rus dilli siniflere riyaziyyat tarix cografiya ve fars dilini tedris edir S C Piseveri harada islemeyinden asili olmayaraq Rza sahin xefiyyesi onu gozden qoymur Addim baaddim onu izleyirler onu hebse almaq ucun behane axtarilir Nehayet 1929 cu ilin dekabrin son gunlerinde polisin eline bele bir behane dusdu 32 S C Piseveri ile vaxtile kitab magazasinda isleyen Eli Serqi dovlet eleyhine siyasi fealiyyetde suclanaraq hebse alinir Onun senedleri arasinda S C Piseveriden ve doktor Salamulla Cavidden borc aldigi pulun qebzi ceki tapilir Bu S C Piseveri ile Eli Serqinin elaqesinin olduguna delil subut kimi qebul edilir Belece S C Piseveri de hebse atilir 33 Seyid Cefer Piseverinin Ikinci Dunya muharibesi zamani fealiyyeti Redakte Seyid Cefer Piseverinin qebirustu abidesi Ikinci dunya muharibesinin baslanmasi Rza sah diktaturasinin yixilmasi ile neticelenir Piseveri 1941 ci il sentyabr ayinda hebsden buraxilib Tehrana gelir 1941 ci ilde Iran Xalq Partiyasinin yaranmasinda feal istirak edir Piseveri redaktoru oldugu Acer qezeti vasitesile Rza sahi onunla birlikde xalq kutlelerini vehsicesine soyan ve Iranin mustemlekeye cevrilmesine komek eden irticani ifsa edir 1944 cu ilde Piseveri Azerbaycandan XIV Sura Meclisine deputat secilmis olsa da Iran irticasi onun deputatligini redd edir Piseveri Iranda nesr olunan 44 mutereqqi qezeti birlesdirib Cebheyi azadi Azadliq cebhesi yaratmisdir 1945 ci ilin 3 sentyabrda Azerbaycan Demokrat Firqesi yarandi S C Piseveri terefinden Azerbaycan Demokrat Firqesini yaratmisdir 1945 ci ilin oktyabr ayinda kecirilen ADF nin I qurultayi Piseverini Merkezi Komitenni sedri secmisdir ADF nin orqani olan Azerbaycan qezeti vasitesile Azerbaycan xalqi qarsisinda duran vezifeler ve 21 Azer herekatinin hazirlanmasi taktikasi Piseverinin rehberliyi altinda heyata kecirilir 1945 ci il dekabr ayinin 12 de 21 Azer herekatinin qelebesi ile elaqedar fealiyyete baslamis Azerbaycan Milli Meclisinin qerari ile Piseveri Azerbaycan Milli Hokumetinin Bas naziri teyin edilmisdir Mehz hemin hokumetin Iranin daxilinde Azerbaycanin milli muxtariyyet huququnu berpa ederek azerbaycanlilarin oz ana dilinde danismalari yazib oxumalari ucun serait yaratdi Mekteblerde ana dilinde derslerin kecirilmesini temin etdi Savadsizligin kokunu kesmek ucun qeti addimlar atdi Fehleler ucun is qanunu qadinlar ucun kisilerle beraber huquqlar butun olkede ehemiyyeti olan torpaq islahati heyata kecirildi Guney Azerbaycanda gorulen demokratik tedbirleri hetta dusmenler bele etiraf edirdiler Azerbaycanda bu demokratik islahatlar neinki Iran irticasini hem de Iranda mustemlekecilik siyaseti yurutmek arzusunda olan Boyuk Britaniyani narahat edirdi Onlar birleserek Azerbaycan milli hokumetine siyasi blokada qurdular 1946 ci ilin dekabr ayindan muhaciret etmis Azerbaycan inqilabcilarinin bir hissesi Sovet Azerbaycanina geldi Vefati Redakte1947 ci il iyul ayinin 11 de Gence seherinden qayidarken Yevlax yaxinliginda Piseveri muemmali sekilde masin qezasina dusmus ve helak olmusdur Piseverinin mezari Baki seherinde birinci Fexri Xiyabandadir Piseverinin ictimai siyasi ve felsefi goruslerine beled olmaq onu ictimai dovlet xadimi kimi tanimaq ucun 1945 1946 ci illerde Tebriz seherinde nesr olunan Azerbaycan Azad millet Yeni Serq qezetlerini 1944 cu ilde Tehranda nesr olunan Acer qezetini 1946 ci ilde Tebrizde nesr olunan Qizil sehifeler 12 Sehriver 60 ci illerde muhaciretde nesr olunan 21 Azer ve Secilmis eserleri ni oxuyub oyrenmek lazimdir Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir 1 2 3 Almaniya Milli Kitabxanasi Berlin Dovlet Kitabxanasi Bavariya Dovlet Kitabxanasi ve b Record 128880643 Umumi tenzimleme nezareti GND 2012 2016 lt a href https wikidata org wiki Track Q27302 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q304037 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q256507 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q170109 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q36578 gt lt a gt Haciyev Cefer Xendan 1967 Cenubi Azerbaycan edebiyyatinda milli azadliq ideyalari 1906 1946 Baki Mehemmedzade Hemid 1964 Iran Azerbaycaninda Milli Hokumetin iqtisadi tedbirleri 1945 1946 Baki Destqusade Ferec 1964 Iran Azerbaycaninda Milli Hokumetin iqtisadi tedbirleri 1945 1946 Baki invisible char Mirzezade Sultaneli Iran Azerbaycanin Milli Meclisi ve onun qanunvericilik fealiyyeti 1945 1946 Baki invisible char 1 2 3 4 Piseveri Sugra Sugra xanimin xatireleri Baki 1 2 3 4 5 6 7 Piseveri Seyid Cefer Seyid Cefer Piseverinin xatireleri Baki Tagiyeva Sovket 2000 Guney Azerbaycan Baki Ivanov M S 1965 Novejshaya istoriya Irana Moskva 1 2 Develi Mehemmed 1967 Iran Azerbaycaninda Milli Hokumetin teskili ve fealiyyeti 1945 1946 Baki invisible char Cesmazer Mirqasim 1987 Azerbaycan Demokrat partiyasinin yaranmasi ve fealiyyeti Baki 1 2 Piseveri Seyid Cefer Menim heyatim Baki Ajir qezeti 1 2 Abdullayev Vilai Mir Rehim Baki Iran Azerbaycaninda milli azadliq herekatinda metbuatin rolu 1941 1946 1975 invisible char Rustemova Tohidi Solmaz 1993 Azerbaycan dovru metbuati 1875 1990 Baki A Ibrahimov ġahin T A 1963 Iran Kommunist partiyasinin yaranmasi Baki Mirzezade Sultaneli 2000 Milli Meclis 1945 1946 21 Azer Baki Bayramzade Semed 1992 Cenubi Azerbaycan tarixinde ag lekeler Baki Qurban Teyyub 2006 Dusmenlerinden guclu sexsiyyet Baki Sirvan nesr Reisniya Rehim Azadliq sengeri Tehran Memmedov Kamran 1950 Cenubi Azerbaycan xalq demokratik dovletinin yaranmasi 1945 1946 Moskva Teriqpeyma Ismayil 1962 Doktor Tagi Eraninin ictimai siyasi ve dovlet gorusleri Baki Ehmed Vuqar Baki M C Piseveri heyati muhiti ve yaradiciligi 1998 Teymuroglu Emir 2006 Neriman Nerimanov ve turk xalqlari Baki Nurlan nesr Quliyev Elovset 1951 Cenubi Azerbaycanda milli azadliq ve demokratik herekat tarixinden 1941 1946 Baki Nurlan nesr Piseveri Seyid Cefer Ozunun metbuat xatireleri barede Baki Hurriyet qezeti Azerbaycan tarixi 7 cildde V cild Baki 1997 Shamide A I 1955 Rabochee i profsoyuznoe dvizhenis v Irane 1946 1953 gg Baku Mirragim Abdullaev Rol demokraticheskoj pechati v nacionalno osvoboditelnom dvizhsnii v Iranskom Azerbajdzhane 1941 1946 Baku 1977 invisible char Sorokin G Z 1961 Pervyj szhezd narodov vostoka 1 8 sentyabrya1920 Moskva Muradi Eli Rzaxan zindanindan Azerbaycan Demokrat Firqesinin sedrliyinedek Agaev S L 1971 Iran vneshnyaya politika i problema nezavisimosti 1925 1941 gg Moskva invisible char Bayab Kave 1993 Fealiyyethaye Kommunisthaye Iran Tehran Ferzad Sahrux Zindan Rza Sah Muhakimat difaiyyat ve xatrat zindan Mir Cefer Piseveri Tehran Sirin Menbe RedakteSeyid Cefer Piseveri Arxivlesdirilib 2016 03 04 at the Wayback Machine Rehimli Bije E Seyid Cefer Piseveri Baki Nurlar 2009 XX eser Cenubi Azerbaycan edebiyyatinda demokratik ideyalar 1900 1985 ci iller Meqaleler mecmuesi Baki 1990 Azerbaycan ve Azerbaycamn demokratik quvveleri Baki 1960 Cenubi Azerbaycan edebiyyati antologiyasi 4 cildde 2 ci cild Baki 1983 Cenubi Azerbaycan tarixi ocerkleri Baki 1985 Adigozel Memmedov SSRI nin Cenubi Azerbaycan plani demokratik dovlet qurmaq isteyi cesus sebekesi Arasdirma I yazi Adigozel Memmedov SSRI nin Iran plani San Fransisko konfransindan sonra ermenilerin torpaq istahi Arasdirma II yazi Adigozel Memmedov SSRI nin desteyi ile Iranda Azerbaycan Milli Konqresinin yaradilmasi ve yerli ehalini silahlandirmasi barede SOS siqnali Arasdirma III yazi Adigozel Memmedov Iranda ADR in yaranmasi kurdustan planlari Stalinin atom silahina gore Irana etdiyi guzest Arasdirma III yazi Adigozel Memmedov Iran SSRI neft muqavilesi M C Bagirovun Cenubi Azerbaycani elde saxlamaq cehdleri Arasdirma IV yazi Adigozel Memmedov Stalinin Bes milyon azerbaycanliya gore ucuncu dunya muharibesine baslaya bilmerem sozleri ve M C Bagirovun goz yaslari Arasdirma V yaziHemcinin bax RedakteCenubi AzerbaycanXarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Seyid Cefer Piseveri amp oldid 6075090, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.