fbpx
Wikipedia

Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi

Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi (it. La cupola di Cattedrale di Santa Maria del Fiore) və ya Brunelleski günbəzi (it. Cupola del Brunelleschi) — Florensiyada yerləşən Santa-Mariya-del-Fiore kafdralının mərkəzi kəsişmə hissəsini örtən kərpic günbəzdir; inşası tamamlandığı dövrdə Brunelleski günbəzi dünyanın ən böyük günbəzi idi, Müqəddəs Pyotr bazilikasının günbəzinin inşasından bu günə kimi isə Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi dünyada kərpicdən inşa edilmiş ən böyük günbəz (daxili günbəzin maksimal diametri 45.5 metr, xarici diametri isə -54.8 metrdir) olaraq qalmaqdadır.

Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzi
it. La cupola di Santa Maria del Fiore
43°46′23″ şm. e. 11°15′26″ ş. u.
Ölkə İtaliya İtaliya
Şəhər Florensiya
Yerləşir Santa-Mariya-del-Fiore
Memar Filippo Brunelleski
Tikilmə tarixi 1420 - 1436
Üslubu qotika/intibah
Günbəzin kəsimi

İntibah memarlığının sonrakı inkişafında oynadığı fundamental əhəmiyyətə və müasir memarlıq nəzəriyyəsinə təsirinə görə, bu günbəz günümüzə kimi Avropada Qədim Roma dövründən sonra həyata keçirilmiş ən mühüm memarlıq əsəri olaraq qalmaqdadır.

Tarixi

 
Andrea Bonayuti - Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının təqdim edilməsi, təxm. 1355, Bonayuti kapellası.

Kafedral kilsənin inşasına 1294-1295-ci illərdə başlanılmış günbəz barabanı isə artıq 1314-1315-ci illərdə tikilərək hazır vəziyyətə gətirilmişdi; lakin, XV əsrin əvvəllərinə kimi o zaman yaşamış memarlardan heç biri belə nəhəng günbəzin inşası üün ciddi təklif irəli sürə bilməmişdir. Hələ kafedralın inşasının getdiyi dövrdən günbəzin inşası bir çox memarları düşündürürdü. Çünki, günbəzin tamamlanmasına kimi onu daxildən saxlamalı olan nəhəng taxta qabırğaların hündürlükdə necə yerləşdirilməsi məsələsini həll etmək lazım idi.

Əlbəttə ki, kafedralın memarı olan Arnolfo di Kambio bu problemi əvvəlcədən görür və onun həll edilməsi üçün orta əsr kafedrallarının əənəvi triburiyasından fərqli olaraq daha iri həcmli təməl inşa edirdi. Kambionun planına əsasən kafedralın günbəzinin daha ənənəvi aspektdə nəzərdə tutulmasını Florensiyadakı Santa-Mariya-Novella bazilikasının Bonayuti kapellasında Andrea Bonayuti tərəfindən çəkilmiş məşhur freska da sübut edir. 1355-ci ildə çəkilmiş həmin freskada Santa-Mariya-del-Fiore kilsəsi aydın görünsə də, onun dairəvi günbəzi barabansız bina üzərində oturdulmuşdur. Həmin yarımsferik günbəz Brunelleskinin günbəzindən daha kiçik ölçülərdə inşa edilsə belə, freskadakı fənərin ağırlığını daşımaqda çətinlik çəkərdi.

1418-ci ildə kafedral, günbəzin inşası üçün müsabiqə elan edir. Rəsmi qalibi olmayan müsabiqədən sonra Filippo Brunelleski və Lorenzo Gilbertiyə günbəzin inşası işi həvalə edilir. 7 avqust 1420-ci ildə günbəzin inşasına başlanılmış və fənərin təməlinə kimi olan hissənin inşası 1 avqust 1436-cı ildə tamamlanmışdır.

Növbəti gün nəhəng tərsanə qapılarını 1420-ci ilin tikilisinə açmış və Brunelleskinin özü tərəfindən imzalanmış bu əsərdə barabanın necə tamamlanması və əsas nöqtələrin inşa metodları göstərilmişdir. Unikal “iş proqramı” olan bu əsərdə proqram intensionallığının ifadə edilməsi əvəzinə, bir neçə sətirlə günbəzin struktur, forma və ölçüləri qeyd edilmişdi. Brunelleski layihəni icraçı mövqeyindən təqdim edirdi. Onun göstərdiyi on iki bənddə yalnız yekun iş izah edilməmiş, həmçinin əlavələrə də yer verilmişdi: məsələn, freskalar üzərində işləyən rəssamların rahatlığının təmin edilməsi üçün günbəz daxilində dəmir halqaların yerləşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu.

1425-ci ildə Gilberti rəsmən inşa layihəsindən uzaqlaşır və layihə Brunelleskinin əlinə keçir. İnşaat meydanında işlər fasiləsiz olaraq 1436-cı ilə kimi davam edir və günbəzin tamamlanması Papa IV Yevgeninin xeyir-duası ilə qeyd edilir. Mərasim zamanı Florensiyanın gerbinə istinadən ilk dəfə Giyom Düfayın izoritmik “Nuper Rosarum Flores” moteti səsləndirilmişdir.

Günbəzin inşasının tamamlanmasından sonra fənərin inşası üçün daha bir ictimai müsabiqə elan edilmiş, bu dəfə də Brunelleski qalib gəlmişdir. Lakin, inşaat işlərinə yalnız 1446-cı ildə - memarın ölümündən bir neçə ay əvvəl start verilmişdir. Brunelleskinin ölümündən sonra fənərin inşasını onun dostu və ardıcılı olan Mikeloçço di Bartolomeo davam etdirmiş, inşaat işləri 23 aprel 1461-ci ildə Antonio Manettinin rəhbərliyi ilə tamamlanmışdır.

Forma və strukturu

 
Covanni di Cerardo Prato - Günbəzin stuktur müşahidələrinin təsviri, 1426

Səkkizguşəli barabandan başlayaraq günbəz iki dayaq üzərində formalaşdırılan səkkiz yelkən üzərində dayanır. Bunun səbəbi, şübhəsiz ki, strukturun zəifləməsi ilə bağlıdır. Struktur dörd sütun üzərində həll edilsə idi bina üçün həddən artıq ağır olardı. İki papaq arasındakı məsafə 1.20 metrə bərabərdir. Dəmir mismarlar vasitəsiylə birləşdirilmiş 24 şüalı taxta seplər bütün tikilini əhatə edir. İnşaatın getdiyi dövrdə onların effektivliyi məsələsi uzun müddət müzakirə olunurdu. Faktiki olaraq bu gün günbəzin və onun təməli olan barabanın möhkəmliyi şübhə doğurmur. Bu halqa, demək olar ki, konstruksiyanın təməlini sıxaraq, xaricdən yönlənmiş təhlükəli güclərə qarşı dayaq rolunu oynayır. Digər tərəfdən, taxtanın elastikliyi, daşın isə çəkinməyə qarşı davamsızlığına görə onlardan kəmər hazırlanmasının doğru olmadığı düşünülür. Həmin dövrün ənənələrinə uyğun olaraq, günbəzin tərkibinə daxil olan elementlər arasında qızıl nisbətlər mövcuddur. Günbəzin təməli yerdən 55 metr yüksəklikdə yerləşir, fənərin hündürlüyü 21 metr, barabanın hündürlüyü 13 metr, günbəz hissəsinin hündürlüyü isə 34 metrdir. Qızılı günbəz və xaç da daxil olmaqla günbəz strukturunun ümumi hündürlüyü 116.50 metrə bərabərdir. 1436-cı ildə günbəzin ithaf edilməsi mərasimi şərəfinə məşhur flamand bəstəkarı Giyom Düfay “Nuper rosarum flores” əsərini yazmşdır.

Günbəzin hətta görünən konturları da dəqiq qaydalara tabe edilmişdir: xarici künc profili 4/6 sərtliyə, daxili künc isə 6 sərtliyə malikdir. Səkkizguşəli günbəzin təxminən 54 metr uzunluğa malik olan hər bir diaqonalı bərabər ölçüyə malik dörd hissədən ibarətdir: “sərd dörddə bir” anlamı da burdan qaynaqlanır. İstənilən halda günbəzin profili onun stabilliyi üçün mühüm rol oynayır: əslində bu strukturda əlaqə tağlarının ixtisar edilməsinə çox yaxınlaşılmışdır. Bu ad, hər iki tərəfdən sonluğunu saxlayan qabırğanın formasından əmələ gəlmişdir. Sonradan, XVII əsrin sonlarında Bernulli qeyd edir ki, günbəzin öz çəkisini saxlamalı üçün bu forma ən uyğun olan variantdır. Günbəz üzərində 1446-cı ildə Brunelleskinin ölümündən sonra bir neçə başqa memarın iştirakı ilə inşa edilmiş fənər ucalır. Fənərin inşası üçün memarların xüsusi olaraq hazırladığı texnikadan istifadə edilmişdir. İnşaat materiallarının daşınması və qaldırılması üçün istifadə olunan həmin qurğular bütün tədqiqatçılar tərəfindən inşaat işində mühüm irəliləyiş və əhəmiyyətli kəşf kimi qiymətləndirilmişdir. Binanın möhkəmliyinin təmin edilməsində fənər də özünəməxsus rol oynayır. Günbəzin möhkəmliyini təmin edən qabırğalar fənərin diametri 6 metrə bərabər olan təməlinə birləşir. Günbəzə təzyiq edən çəki elə bölüşdürülmüşdür ki, bütün qabırğalar çəkinin saxlanmasında eyni dərəcədə iştirak edir. Böyük çəkiyə (750 ton) malik fənər günbəzə təsir edən xarici güclərin dağıdıcı qüvvəsinə qarşı duraraq, onun təməlinin yaratdığı çəkmə gücünü neytrallaşdırır. 1472-ci ildə Andrea del Verrokkio tərəfindən bürünc şar hazırlanmış və həmin şar fənərin zirvəzinə yerləşdirərək birləşdirici halqanın stabilləşdirilməsi üçün istifadə edilmişdir. Bu məqsədlə də Brunelleskinin maşınları tətbiq edilmişdir. Bu mürəkkəb prosesin həyata keçirilməsində Verrokkioya gənc Leonardo da Vinçi də kömək etmişdir. 1600-cü ilin yanvarın 26-dan 27-nə keçən gecə şimşək vurması nəticəsində kürə yerindən düşmüş və bir neçə yerdən günbəzi zədələmişdir. 1602-ci ildə kürə yenidən öz yerinə yerləşdirilmiş, onun düşdüyü yer isə mərmər hissəsi ilə işarələnmişdir.

Konstruksiya

Günbəz və qabırğalar məsələsi

 
Covan Batista Nelli - Daxili dəstək strukturunun təsviri, XVII əsrin II yarısı.

Üzərində günbəz ucaldılmış səkkizguşəli baraban 43 metr diametrə və 54 metr hündürlüyə malikdir. İnşaat zamanı barabanın ölçüləri, ilkin planda nəzərdə tutulduğundan əhəmiyyətli dərəcədə böyüdülmüşdür. Bu böyümənin səbəbi Panteonun günbəzinin ölçülərini geridə qoymaq istəyi idi. Həmin dövrdə Panteonun günbəzi dünyanın ən böyük günbəzi hesab edilirdi və onun ölçüləri insanları o qədər heyrətləndirirdi ki, günbəzin şeytan tərəfindən tikildiyinə inanılırdı. İlkin nəzərdə tutulmuş baraban, səkkiz tərəfinin hər birində işıqlandırma üçün dairəvi gözlər açılmış hissənin hesabına böyüdülmüşdür. Beləliklə də Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzinin barabanı o zamana qədər inşa edilmiş və hündür günbəz barabanı olmuşdur. Fransanın Bove şəhərindəki Müqəddəs Pyotr kafedralının o zaman üçün çox cəsarətli hesab edilən 48 metrlik tağları isə inşaatın tamamlanmasından qısa müddət sonra uçaraq dağılmışdır. Səkkizguşəli baraban günbəzin də formasını müəyyənləşdirmişdir. Brunelleski divarların səmtindən kərpic hörgüsünün istiqamətinə kimi bütün xırda detalları hesablamışdı. Buna görə də, inşaat zamanı günbəz ənənəvi taxta dayaqlara ehtiyac olmadan özünü saxlaya bilirdi.

Günbəz olmayan günbəz

Yarımsferik (parabolik və ya Piza kafedralının günbəzi kimi ellipsoidal da adlandırılır) günbəz öz oxu ətrafında fırlanan tağların formalaşdırdığı fiqurdan ibarətdir. Bu halda söhbət fırlanan günbəzdən gedir. Belə ki, günbəz inşası tamamlandıqdan sonra hər biri müstəqil dayanmalı olan sonsuz tağlardan təşkil olunduğunmuşdu. Günbəzin yaradılmasına kənarlardan hər biri faktiki olaraq müstəqil dayanan, həmçinin, özündən sonrakı, ölçüsünə görə böyük olan tağı saxlayan kiçik tağların inşasından başlanmışdır.

Duomonun inşasında çalışan və bir-biri ilə yarışan inşaçı ustadları, layihəyə səkkizguşəli olan günbəzin də daxil olması həvəsləndirirdi. Florensiya kafedralının günbəzi sözün əsl mənasında günbəz olmayıb səkkizguşəli struktur olmaqla, bir növ kafedralın özünün nefinin formasını təkrarlayır. Buna görə də kərpic hörgünü birləşdirən məhlulun bərkiməsinə kimi taxta inşaat meşəsi və qabırğalardan istifadə edilmişdi. Bunlardan başqa, Şimali Avropadan fərqli olaraq, İtaliyada uzun şalbanlar əldə etmək də mümkün deyildi. Hətta Fransaİngiltərə kafedrallarının inşasında istifadə edildiyi kimi uzun şalbanların gətirilməsi belə, inşa edilməsi planlaşdırılan günbəzin ağırlığını saxlaya bilməzdi.

Günbəzin sirri

 
Daxili və xarici günbəz arasında dəstək qabırğaları

Filippo Brunelleski Florensiyada həm də çoxistiqamətli rəssam və yaxşı yumor hissi olan adam kimi tanınmışdı; onun Qrasso adlı kasıb xarratlardan birinə etiyi zarafat Florensiya cəmiyyətində məşhur idi: əvvəlcədən bir-biri ilə danışmış bir neçə insanın köməkliyi ilə Filippo xarratı Matteo adlı başqa bir adam olduğuna inandırmışdı. Hekayə o qədər təsirli alınmışdı ki, xarrat şəhərdən qaçmağa məcbur olmuş, baş verənlər isə hekayə kimi nəşr edilərək bir neçə versiyada dövrümüzə çatmışdı.

Brunelleski insanları bir-birinə inandırmaqda ustad olduğunu göstərir; təsadüfi deyil ki, memar, iki ölçülü vasitələrdən istifadə ilə üç ölçülü illüzor prespektivlər yaratmağın banisi hesab edilir. İnşa etdiyi günbəzlə də Filippo buna bənzər zarafet, hətta ekstraordinallığı ilə əvvəlki zarafatını da geridə qoyan zarafet etmişdir; bir neçə illik debatlardan sonra sənətşünaslar onun bu addımının memarlıqda irəli atılmış addım olmadığını bildirmişlər. Düz künclərə malik səkkizguşəli günbəz qabırğalarsız inşa edilməli idi və bu halda o dövrün gec quruyan inşaat məhlulu ilə günbəzin möhkəmlənməsini təmin etmək mümkün deyildi. Hamıya açıq olan iki günbəz arası dəhlizlərdə istifadə edilən şam ağacı təsvirli kərpic hörgüsünün əsas əhəmiyyəti sirr kimi qiymətləndirilmişdi.

Hazırda daha geniş yayılmış izahlardan birinin müəllifi professor Salvatore de Paskual (Florensiya Universitetinin memarlıq fakultəsinin keçmiş dekanı) və professor Maynstoundur. Günbəzin qapalı sektorlarından birində restavrasiya zamanı plitələrin çıxarılması zamanı onlar aşkar edirlər ki, kərpiclər horizontal yox, yuxarı doğru əyri yerləşdirilib. Daha əvvəl nəzərdən qaçmış bu fakt, o zamana kimi tədqiqatçıların Qədim Roma və ya ərəb hörgü texnikasının istifadə edilməsi haqqında iddiasının boş olmasını göstərərək yeni müzakirələrə yer açmışdır. Restavrasiya sayəsində kərpiclərin künclərinin paralel olmayıb düz xəttlərdə yerləşdirildiyini və xəttlərin səkkizguşəlinin mərkəzinə doğru getdiyini görmək olmuşdur. Beləliklə, hörgü elə yerinə yetirilmişdir ki, sanki, dairəvi günbəz hörgüsünü xatırladır. Strukturu mümkün qədər sadələşdirmək üçün klassik günbəzlərdə olduğu kimi yastı səth hörgülərin bir-birinə keçirilməsi yolu ilə yaradılmışdır.

Qalın günbəz inşa etməyin mümkünsüzlüyünü anlayan Brunelleski günbəzi bir-biri üzərində yerləşdirilmiş və aralarından keçən qabırğalar tərəfindən dəstəklənən iki qapaq formasında dizayn etmişdir. Bundan sonra konstrukdiyanın ölçülməsi üçün şam ağacı formalı kərpic hörgüsü istifadə edilmişvə beləcə uzun şalbanların istifadəsinə ehtiyaac qalmamışdır. Filippo bu nəticəni Qədim Roma günbəzləri və həndəsəsinin diqqətlə öyrənilməsi, ən əsası isə bir neçə il davam edən dəqiq dizayn nəticəsində əldə etmişdir.

Günbəzin dizaynı ilə bağlı ən məşhur nəzəriyyələrdən biri professor Massimo Riççi tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onun fikrincə, günbəzin inşa texnologiyası nə daxili strukturların, nə də fırlanan günbəz quruluşunun tələblərinə cavab vermir: kərpiclər isə şam ağacı kimi yox, yelkənin yuxarısına paralel olaraq hörülmüşdür. Həmin yenidənqurma nəzəriyyəsində günbəz konstruksiyası horizontal radial plastinlər ardıcıllığı kimi nəzərdə tutulmuşdur. Həmin konstruksiya nəzəriyyəsinin sınanması zamanı məlum olmuşdur ki, qapaqlar intradosuna əsasən günbəz strukturu fırlanma nəzəriyyəsinin tələbinə uyğun olaraq horizontal yox, radial-vertikal istiqamətdə işlənmişdir. Horizontal-radial sistemin istifadəsi həm də kürək kərpiclərinin strukturuna uyğundur. Bu yolla kiçik hərəkətli qabırğalar vasitəsiylə günbəzin künclərini müşahidə etmək mümkün idi, eyni zamanda, bu sistem hər bir kərpicin forma və ölçüsünə müvafiq olaraq əvvəldən nəzərdə tutulduğu yerdə hörülməsini, memarların çox ehtiyatlı işləməsini tələb edirdi. Həmin nəzəriyyə əsasında professor Massimo Riççinin elmi rəhbərliyi altında Florensiyanın Ançonella parkında model inşa edilmişdir. Bu təcrübə həm də günbəzin, künc hissələrin struktur xüsusiyyəti kimi daha incə aspektlərini dəqiqləşdirməyə imkan vermişdir.

Brunelleskinin mümkün ilham mənbələri

Brunelleskinin günbəzi inşa edərkən mümkün ilham mənbələri haqqında müxtəlif fikirlər səsləndirilmiş, sənətkarın, Florensiyadakı o zaman kimi inşa edilmiş günbəzlərdən, Qədim Roma dövrünün tağlı tikililəri və fars konstruktiv praktikasından ilhamlanması ehtimalı irəli sürülmüşdür. Əslində Brunelleski günbəzin seqmentlərinin tikilməsi üçün texnoloji istinadlara malik deyildi; sənətkar bütün mexanikaları ilə birlikdə konstruksiya prosesini kəşf etməli idi.

Brunelleskinin görə biləcəyi bütün günbəzlər ya öz çəkisini saxlayan dairəvi, ya da tağvari günbəzlər idilər. Santa-Mariya-del-Fiore isə bu metodların tətbiqi üçün uyğun deyildi, buna görə də onun konstruksiyası memarlıq tarixində tamamilə yeni hal idi.

Heç şübhəsiz ki, Brunelleski kilsənin həyətində inşa edilmiş, itiuclu profilə və səkkizguşəli plana malik San-Covanni vəftizxanasının memarlığını da nəzərə almışdı. Lakin, memarın əsas ideya mənbəyi kimi vəftizxana binasına istinad etdiyini də demək olmaz. Memarın bioqrafı Antonio di Tuçço Manetti bildirir ki, o, təhsil illərini Romada keçirmişdir və ola bildin ki, həmin dövrdə öyrəndiyi binalar və heykəltəraşlıq nümunələri də onun fikrinin formalaşmasına təsir etmişdir. XV əsrin əvvəllərində əbədi şəhər böyük arxeoloji tədqiqatlar meydanına çevrilmişdi. Məhz burada o, klassik memarlığı öyrənmiş və bütün mümarlığın həndəsi şəbəkə modulu ilə idarə edilməsi iddiasına əsaslanan Vitruvi nəzəriyyəsini təsdiq etmişdir. Lakin, Romanın ən məşhur günbəzi olan Panteon betondan tikilmiş dairəvi günbəz idi. Həmin günbəzin inşa texnikasını təkrarlamaq mümkün deyildi, romalıların istifadə etdikləri konkret metodlar isə itirildiyindən İntibah dövrü İtaliya sənətkarlarına məlum deyildi.

Ən yaxşı halda Brunelleski Panteon günbəzinin xarici görünüşünü tədqiq edərək çoxyaruslu formanın dairəvi forma üzərində yüksəldiyini və müvafiq olaraq Qədim Roma günbəzlərinin adətən hər yarusda tam dairəvi halqaya malik olduğunu başa düşə bilərdi. Ola bilsin ki, Brunelleski, səkkizguşəli pavilyon üzərində təzə betondan inşa edilmiş və inşaat zamanı künc dəstəklərinə ehtiyac olan Neronun qızıl evinin günbəzini də tədqiq etmişdi.

Brunelleskinin Romaya səfər etməsi nəzəriyyəsi demək olar ki, bütün tədqiqatçılar tərəfindən qəbul edilir. Lakin, son zamanlar bu nəzəriyyə şübhə altına alınaraq, nəzəriyyənin doğru olacağı halda memarın yaradıcılığında Roma memarlığına xas hansısa elementlərin əks olunmalı olduğu fikri irəli sürülmüşdür. Buna görə də Roma səfəri mümkün olsa da, Brunelleskinin memarlıq kanonlarının formalaşmasında ciddi rol oynamamışdır.

Bəzi tədqiqatçılar bildirirlər ki Yaxın Şərqlə qızğın ticarət əlaqələrinin saxlandığı bir dövrdə Brunelleski şərq türbələrinin inşa texnikasını öyrənmiş ola bilərdi. Cənubi Azərbaycanın Sultaniyyə şəhərindəki 1302-1312-ci illərdə inşa edilmiş Olcaytu Xudabəndə türbəsinin iri ikiqat günbəzi qabırğalarsız inşa edilmişdir, həmçinin Səlcuqlular dövrünün günbəzli binaları, daha sonrakı dövrə aid İsfahanƏrdistan məscidləri tamamilə fərqli material və ölçülərə malik olsalar da, struktura və texnika baxımından Brunelleskinin əsəri ilə oxşarlıq təşkil edirlər.

Freskolar

 
Freskolar silsiləsinin ümumi görünüşü

İnqilabi texnologiyaların tətbiqi ilə inşa edilməsinə baxmayaraq, Santa-Mariya-del-Fiore kafedralının günbəzində səkkizguşəli formanın inkişafında mühüm rol oynamış San-Covanni vəftizxanasının günbəzinin təsiri hiss olunmaqdadır. İlkin olaraq Santa-Mariya-del-Fiore kafedralınn günbəzinin daha bir elementinin San-Covanni vəftizxanasının günbəzinə oxşar olması planlaşdırılmış, günbəzin daxilinin mozaikalarla örtülməsi planlaşdırılmışdı. Brunelleski mozaikaçı sənətkarların hündürlükdə işləyə bilməsi üçün inşaat zamanı xüsusi qurğular da yaratmışdı.

Lakin, həmin dövrdə mozaika texnikası nadir hallarda istifadə olunur və olduqca bahalı hesab edilirdi. Bundan başqa mozaikanın günbəzə yığılması üçün müvafiq əsas hazırlanmalı idi ki, bu da günbəzin çəkisini daha da ağırlaşdıra bilərdi; müasir dövrdə günbəzin nəhəng çəkisi (25.000 ton) və onun qarşılıq gücü nəzərə alındıqda mozaikaların çəkisi əhəmiyyətsiz görünsə də, həmin dövrdə mozaika layihəsindən freskaların xeyrinə imtina edilməsində bu səbəb ikinci rol oynamışdır.

Günbəzin interyerinin bəzədilməsinə daş işlərinin tamamlanmasından yüz il sonra, 1572-ci ildə başlanılmışdır. Böyük hersoq I Kozimo de Mediçi nəhəng qübbənin bəzədilməsi üçün Böyük məhkəmə mövzusunu seçir. Bu işin icra edilməsi Corco Vazariyə, ikonoqrafik mövzunun işlənməsi isə Don Vinçenzo Borqiniyə həvalə edilir. Vazarinin ölümü zamanı fənəri əhatə edən dairənin rəsmləri çəkilmişdi. Daha sonra onu Federiko Zukkari Vazarini əvəz edərək freskolar üzərində işləməyə başlayır. Bir neçə il sonra Zukkari tempera ilə işlədiyi və dünyanın ən böyük divar rəsmlərindən biri olan, manyerizmin şah əsərlərindən biri kimi qiymətləndirilən freskolar silsiləsini tamamlayır; əsərin çəkilməsi zamanı Zukkariyə Domeniko Kresti də daxil olmaqla bir neçə rəssam kömək etmişdir.

 
Federiko Zukkari tərəfindən günbəzin aşağı hissəsində işlənmiş İblis təsviri.

Freskolar silsiləsinin məzmunu Trident kilsə məclisi tərəfindən yenidən baxılmış katolik doktrinasını əks etdirir. Buna görə də günbəz altı registr və səkkiz seqmentə bölünmüşdür. Hər bir seqment süni fənərdən başlayaraq yuxarıdan aşağı uzanır və 24 qədim Apokalipsis (hər seqmentdə üç ədəd olmaqla) və dörd səhnə ilə əhatələnmişdir:

  • Əzab alətləri ilə mələklər xoru (ikinci registr);
  • Müqəddəslər və seçilmişlər (üçüncü registr);
  • Müqəddəs Ruhun vergisi, yeddi xoş əməl və yeddi zövqün şəxsləndirilmiş təsvirləri;
  • Cəhənnəm hissəsində Əsas günah rəhbərlik edir.

Mərkəzi nefin qarşısında duran şərq hissəsində Madonna və Vəftizçi İohannala əhatə olunmuş Məsihə yer açmaq üçün dörd yox üç registr vardır. Onların üstündə üç ilahi göstəriş (İnam, Ümid və Mərhəmət), onlardan sonra zaman fiqurları (qum saatı personajı, itəbiət və ilin fəsillərini ifadə edən iki uşaq) və triumfal kilsə vardır. Seçilmişlər arasında rəssam müasir personajların geniş qalereyasını yaratmışdır ki, onların da arasında Mediçi messenatları, imperatorlar, Fransa kralları, Vazari, Borgini, Camboloni və başqa rəssamlar yer almışlar. Freskolar silsiləsi 1579-cu ildə tamamlanmışdır.

Barabanın eksteryer dizaynı

   
Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo
ilə birgə hazırladığı (solda) və Rafaelin (sağda) modeli

   
Mikelancelo (solda) və Andrea Sansovinonun (sağda) modeli

Günbəzin inşasının tamamlanmasından sonra onun səkkizguşəli barabanının yuxarı hissəsi bəzəksiz qalmışdı. Günbəzin Brunelleskiyə aid edilən və hazırda Duomo muzeyində saxlanan taxta maketində həmin hissənin dekoru aydın təsvir edilmişdir. 1452-1460-cı illərdə Antonio Mariey Çakçeri günbəzin işçi modelini hazırlamış və bu zaman Brunelleskinin göstəriş və qeydlərini də istifadə etmişdir.

Lakin XVI əsrdə barabanın tamamlanması üçün müsabiqə elan edilənə kimi məsələ həll olunmamış qalmışdır. Müsabiqədə bir neçə memar iştirak etmiş və onların hər biri özünün taxta modelini işləmişdir: Andrea Sansovino (ikonik sütunlarla müdafiə edilmiş eyvanla tamamlanır), Culiano və Antonio da Sanqallo (böyük) (bu modeldə qalereya yoxdur), Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo ilə birlikdə və Mikelancelo Buonarotti barabanın xarici görünüşü ilə bağlı öz təkliflərini irəli sürmüşdülər.

 
Günbəz barabanının tamamlanmış və yarımçıq qalmış dekorlu hissəsi

1507-ci ildə Mikelanceloya Santa-Mariya-del-Fiore işçilərinə avqustun sonuna kimi baraban modelini təhvil vermək həvalə olunur. Tədqiqatçı Cüzeppe Marçini bidlririr ki, Mikelancelo modelin hazırlanması üçün çertyojları Florensiyaya göndərmişdi və həmin tədqiqatçı da, Duomo muzeyinin kolleksiyasında 143 nömrəli eksponatın həmin model olduğunu deyir. Modelə əsasən iri güzgü və yaşıl Prato mərmərindən hazırlanmış lövhələr ardıcıllığı künc pilyastrları olan sütunlarla hatə olunmalı idi; karnizlərlə əhatə olunmuş bu canlı dizayn Palaçço Stroççinin karkasını xatırladırdı. Lakin, həmin model seçki komissiyası tərəfindən seçilməmişdir.

1512-ci ildə Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo və Baçço d’Anyolo ilə birlikdə hazırladığı layihə əsasında barabanın bəzədilməsinin tamamlanmasına qərar verilir. Həmçinin Baçço d’Anyoloya inşaat işlərinə rəhbərlik etmək həvalə olunur. Layihəyə əsasən barabanın yuxarı hissəsində ağ mərmər sütunlar tərəfindən dəstəklənən və hər tərəfdən doqquz tağla birləşdirilən (inşaat zamanı sütunların sayı on birə çatıdırlmışdır) geniş qəfəs yaradılmalı idi. Buna baxmayaraq inşaat işlərinə yalnız 1515-ci ildə başlanılmış, eyvan və qəfəs isə mənfi istifadə xüsusiyyətləri və Mikelancelonun qarşı çıxmasına görə yalnız Via-del-Prokonsolo küçəsi tərəfdən inşa edilmişdir.

1516-cı ildə Mikelancelo barabanın tamamlanması üçün bir neçə təsvir çəkir (hazırda həmin rəsmlər Kasa Buonarottidə saxlanılır) və yeni taxta model hazırlayır (həmin model Duomo muzeyində 144 nömrəli eksponat kimi saxlanılır). Buna baxmayaraq Mikelancelonun ideyaları bu dəfə də qəbul edilmir və baraban səkkiz tərəfdən yeddisində tamamlanmamış qalır.

Maraqlı faktlar

  • Toskananın Barberino-Val-d’Else kommunasındakı Semifonte şəhərindəki 1597-ci ildə Santi di Tito tərəfindən inşa edilmiş Müqəddəs Arxangel Mixail kapellası Brunelleski günbəzinin daha kiçik ölçülü kopyası ilə tamamlanmışdır.
  • Romaya köməzdən əvvək Mikelancelo Buonarotti atasında yazdığı məktubda günbəzi qeyd edərək deyir ki, “Romaya gedirəm ki, onun daha böyük və gözəl olan bacısını yaradım.”
  • Ölçüləri demək olar ki, eyni olmasına baxmayaraq Brunelleski günbəzi 37.000 ton, Mikelancelonun dizayn etdiyi Müqəddəs Pyotr bazilikasının günbəzi isə 14.000 ton çəkiyə malikdir. Belə fərqin yaranmasının əsas səbəbi hörgünün qalınlığı ilə bağlıdır.

İstinadlar

  1. Storia dell'architettura europea, ed. Laterza, 2006
  2. "La Cupola del Brunelleschi". İstifadə tarixi: 31 oktyabr 2018.
  3. sulle cinque ore di notte simile accidente con grandissimo strepito, e danno; venne a terra la palla e la croce con infiniti marmi con tal veemenza e forza scheggiati, che corsero fino a mezzo la via dei Servi Full text of "Il Fiorentino istruito nelle cose della sua patria"
  4. Il lato massimo, rilevato durante un'accurata misurazione nel 1939, misura 17,60 m, mentre quello minimo è pari a 16,98 m. Cfr Il restauro della cupola di Santa Maria del Fiore, in "Enciclopedia Curcio di Scienza e Tecnica", annuario, 1992, pp. 94-98.
  5. M. Ricci, Il Fiore di Santa Maria del Fiore, Firenze, Alinea 1983; Massimo Ricci, "Bollettino Ingegneri di Firenze", nº 1/2001
  6. Video sulla costruzione della struttura della cupola sul sito del museo Galileo.
  7. Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore, in P. Ruschi, Michelangelo architetto, Cinisello Balsamo 2011, p. 27.
  8. Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore, cit., pp. 27-28.
  9. G. Marchini, Il ballatoio della Cupola di Santa Maria del Fiore, in "Antichità viva", XVI, 1977, 6, pp. 36-48.
  10. Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore, cit., pp. 28-29.
  11. Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore, cit., p. 28.
  12. Guide Suber (ristampate come Oscar Mondadori negli anni settanta) dell'Italia leggendaria, misteriosa, insolita, fantastica.

Ədəbiyyat

  • Rowland Mainstone, Brunelleschi's Dome of S. Maria del Fiore and some related Structures, «Transactions of the Newcomen Society», 42, 1969-70.
  • Rowland Mainstone, Brunelleschi's Dome, «Architectural Rewiew», Sett. 1963.
  • Salvatore Di Pasquale, Pier Luigi Bandini, Giacomo Tempesta, Rappresentazione analitica e grafica della cupola di Santa Maria del Fiore, Edizioni CLUSF, Firenze 1977.
  • Corrado Brogi, Su alcuni aspetti delle curve funicolari, «Bollettino Ingegneri della Toscana», n.10, 1972; n.12, 1972; n.2-3, 1977; n.12, 1977; n.7-8, 1981.
  • Piero Sanpaolesi, La Cupola di Santa Maria del Fiore. Il progetto; la costruzione, Edam, Firenze 1977.
  • Paolo Alberto Rossi, Principi costruttivi della cupola di Santa Maria del Fiore, «Critica d'Arte», n. 157-159, 1978.
  • Howard Saalman, Filippo Brunelleschi: the cupola of Santa Maria del Fiore, (Studies in architecture; 20) Zwemmer, London 1980. ISBN 030202784X.
  • Paolo Alberto Rossi, Le cupole del Brunelleschi, Calderini, Bologna 1982.
  • Massimo Ricci, Il fiore di Santa Maria del Fiore: ipotesi sulla regola di costruzione della cupola; appendice: Verifica matematica della regola, di Adriano Bassignana; Dipartimento di progetto dell'architettura, Università degli studi di Firenze, Alinea, Firenze 1983.
  • Massimo Ricci, Il Segreto della Cupola di Santa Maria del Fiore, «Le Scienze», n.227, luglio 1987.
  • Lando Bartoli, Il disegno della cupola del Brunelleschi, Olschki, Firenze 1994. ISBN 8822242157
  • Francesco Gurrieri, La Cattedrale di Santa Maria del Fiore, volume primo, Cassa di Risparmio di Firenze, Firenze 1994.
  • Cupola di Santa Maria del Fiore: il cantiere di restauro, 1980-1995, a cura di Cristina Acidini Luchinat e Riccardo Dalla Negra,Ministero per i Beni Culturali e Ambientali, Soprintendenza per i Beni Ambientali e Architettonici di Firenze, Soprintendenza per i Beni Artistici e Storici di Firenze, Opificio delle Pietre Dure, Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, Roma 1995. ISBN 8824039561.
  • La cupola di Santa Maria del Fiore, a cura di Timothy Verdon, Centro Di, Firenze 1995.
  • Giuseppe Rocchi Coopmans de Yoldi, Santa Maria del Fiore. La Cupola, Università degli Studi, Firenze 1999.
  • Catherine Le Treut, Le Jugement Dernier de Giorgio Vasari et Federico Zuccari à Santa Maria del Fiore, étude historique et iconographique, sous la direction de Philippe Morel, Paris 1 Panthéon-Sorbonne, INHA, 2000.
  • Ross King, Brunelleschi's Dome. The Story of the great, Penguin, 2001 (trad. it. La cupola di Brunelleschi, Rizzoli, Milano 2001).
  • Massimo Ricci, La Cupola di Santa Maria del Fiore ed il suo modello, «Bollettino Ingegneri della Toscana», n.1-2, anno 2001.
  • Salvatore di Pasquale, Brunelleschi. La costruzione della cupola di Santa Maria del Fiore, Marsilio, Venezia 2002.
  • Giuseppe Conti, Roberto Corazzi, La Cupola di Santa Maria del Fiore raccontata dal suo progettista Filippo Brunelleschi, Sillabe, Livorno 2005.
  • Giuseppe Conti, Roberto Corazzi, Stefania Marini, La Cupola di Santa Maria del Fiore, tra ipotesi e realtà, Pitagora, Bologna 2005.
  • Graduate School of Design Harvard University (con la collaborazione di Massimo Ricci), Brunelleschi's Dome, Harvard 2006.
  • R. Corazzi e G. Conti, Il segreto della Cupola del Brunelleschi a Firenze - The Secret of the Brunelleschi's Dome in Florence, PONTECORBOLI EDITORE, Firenze 2011. [1]
  • M.Ricci , il Genio di Filippo Brunelleschi e la costruzione della Cupola di Santa Maria del Fiore . LE SILLABE - Livorno 2014


   Memarlıq portalı    Rəssamlıq portalı    Florensiya portalı

santa, mariya, fiore, kafedralının, günbəzi, cupola, cattedrale, santa, maria, fiore, brunelleski, günbəzi, cupola, brunelleschi, florensiyada, yerləşən, santa, mariya, fiore, kafdralının, mərkəzi, kəsişmə, hissəsini, örtən, kərpic, günbəzdir, inşası, tamamlan. Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbezi it La cupola di Cattedrale di Santa Maria del Fiore ve ya Brunelleski gunbezi it Cupola del Brunelleschi Florensiyada yerlesen Santa Mariya del Fiore kafdralinin merkezi kesisme hissesini orten kerpic gunbezdir insasi tamamlandigi dovrde Brunelleski gunbezi dunyanin en boyuk gunbezi idi Muqeddes Pyotr bazilikasinin gunbezinin insasindan bu gune kimi ise Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbezi dunyada kerpicden insa edilmis en boyuk gunbez daxili gunbezin maksimal diametri 45 5 metr xarici diametri ise 54 8 metrdir olaraq qalmaqdadir 1 Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbeziit La cupola di Santa Maria del Fiore43 46 23 sm e 11 15 26 s u Olke Italiya ItaliyaSeher FlorensiyaYerlesir Santa Mariya del FioreMemar Filippo BrunelleskiTikilme tarixi 1420 1436Uslubu qotika intibahGunbezin kesimiIntibah memarliginin sonraki inkisafinda oynadigi fundamental ehemiyyete ve muasir memarliq nezeriyyesine tesirine gore bu gunbez gunumuze kimi Avropada Qedim Roma dovrunden sonra heyata kecirilmis en muhum memarliq eseri olaraq qalmaqdadir Mundericat 1 Tarixi 2 Forma ve strukturu 3 Konstruksiya 3 1 Gunbez ve qabirgalar meselesi 3 2 Gunbez olmayan gunbez 3 3 Gunbezin sirri 4 Brunelleskinin mumkun ilham menbeleri 5 Freskolar 6 Barabanin eksteryer dizayni 7 Maraqli faktlar 8 Istinadlar 9 EdebiyyatTarixi Redakte Andrea Bonayuti Santa Mariya del Fiore kafedralinin teqdim edilmesi texm 1355 Bonayuti kapellasi Kafedral kilsenin insasina 1294 1295 ci illerde baslanilmis gunbez barabani ise artiq 1314 1315 ci illerde tikilerek hazir veziyyete getirilmisdi lakin XV esrin evvellerine kimi o zaman yasamis memarlardan hec biri bele neheng gunbezin insasi uun ciddi teklif ireli sure bilmemisdir Hele kafedralin insasinin getdiyi dovrden gunbezin insasi bir cox memarlari dusundururdu Cunki gunbezin tamamlanmasina kimi onu daxilden saxlamali olan neheng taxta qabirgalarin hundurlukde nece yerlesdirilmesi meselesini hell etmek lazim idi Elbette ki kafedralin memari olan Arnolfo di Kambio bu problemi evvelceden gorur ve onun hell edilmesi ucun orta esr kafedrallarinin eenevi triburiyasindan ferqli olaraq daha iri hecmli temel insa edirdi Kambionun planina esasen kafedralin gunbezinin daha enenevi aspektde nezerde tutulmasini Florensiyadaki Santa Mariya Novella bazilikasinin Bonayuti kapellasinda Andrea Bonayuti terefinden cekilmis meshur freska da subut edir 1355 ci ilde cekilmis hemin freskada Santa Mariya del Fiore kilsesi aydin gorunse de onun dairevi gunbezi barabansiz bina uzerinde oturdulmusdur Hemin yarimsferik gunbez Brunelleskinin gunbezinden daha kicik olculerde insa edilse bele freskadaki fenerin agirligini dasimaqda cetinlik cekerdi 1418 ci ilde kafedral gunbezin insasi ucun musabiqe elan edir Resmi qalibi olmayan musabiqeden sonra Filippo Brunelleski ve Lorenzo Gilbertiye gunbezin insasi isi hevale edilir 7 avqust 1420 ci ilde gunbezin insasina baslanilmis ve fenerin temeline kimi olan hissenin insasi 1 avqust 1436 ci ilde tamamlanmisdir Novbeti gun neheng tersane qapilarini 1420 ci ilin tikilisine acmis ve Brunelleskinin ozu terefinden imzalanmis bu eserde barabanin nece tamamlanmasi ve esas noqtelerin insa metodlari gosterilmisdir Unikal is proqrami olan bu eserde proqram intensionalliginin ifade edilmesi evezine bir nece setirle gunbezin struktur forma ve olculeri qeyd edilmisdi Brunelleski layiheni icraci movqeyinden teqdim edirdi Onun gosterdiyi on iki bendde yalniz yekun is izah edilmemis hemcinin elavelere de yer verilmisdi meselen freskalar uzerinde isleyen ressamlarin rahatliginin temin edilmesi ucun gunbez daxilinde demir halqalarin yerlesdirilmesi nezerde tutulmusdu 1425 ci ilde Gilberti resmen insa layihesinden uzaqlasir ve layihe Brunelleskinin eline kecir Insaat meydaninda isler fasilesiz olaraq 1436 ci ile kimi davam edir ve gunbezin tamamlanmasi Papa IV Yevgeninin xeyir duasi ile qeyd edilir Merasim zamani Florensiyanin gerbine istinaden ilk defe Giyom Dufayin izoritmik Nuper Rosarum Flores moteti seslendirilmisdir Gunbezin insasinin tamamlanmasindan sonra fenerin insasi ucun daha bir ictimai musabiqe elan edilmis bu defe de Brunelleski qalib gelmisdir Lakin insaat islerine yalniz 1446 ci ilde memarin olumunden bir nece ay evvel start verilmisdir Brunelleskinin olumunden sonra fenerin insasini onun dostu ve ardicili olan Mikelocco di Bartolomeo davam etdirmis insaat isleri 23 aprel 1461 ci ilde Antonio Manettinin rehberliyi ile tamamlanmisdir Forma ve strukturu Redakte Covanni di Cerardo Prato Gunbezin stuktur musahidelerinin tesviri 1426 Sekkizguseli barabandan baslayaraq gunbez iki dayaq uzerinde formalasdirilan sekkiz yelken uzerinde dayanir Bunun sebebi subhesiz ki strukturun zeiflemesi ile baglidir Struktur dord sutun uzerinde hell edilse idi bina ucun hedden artiq agir olardi Iki papaq arasindaki mesafe 1 20 metre beraberdir Demir mismarlar vasitesiyle birlesdirilmis 24 suali taxta sepler butun tikilini ehate edir Insaatin getdiyi dovrde onlarin effektivliyi meselesi uzun muddet muzakire olunurdu Faktiki olaraq bu gun gunbezin ve onun temeli olan barabanin mohkemliyi subhe dogurmur Bu halqa demek olar ki konstruksiyanin temelini sixaraq xaricden yonlenmis tehlukeli guclere qarsi dayaq rolunu oynayir Diger terefden taxtanin elastikliyi dasin ise cekinmeye qarsi davamsizligina gore onlardan kemer hazirlanmasinin dogru olmadigi dusunulur Hemin dovrun enenelerine uygun olaraq gunbezin terkibine daxil olan elementler arasinda qizil nisbetler movcuddur Gunbezin temeli yerden 55 metr yukseklikde yerlesir fenerin hundurluyu 21 metr barabanin hundurluyu 13 metr gunbez hissesinin hundurluyu ise 34 metrdir Qizili gunbez ve xac da daxil olmaqla gunbez strukturunun umumi hundurluyu 116 50 metre beraberdir 1436 ci ilde gunbezin ithaf edilmesi merasimi serefine meshur flamand bestekari Giyom Dufay Nuper rosarum flores eserini yazmsdir Gunbezin hetta gorunen konturlari da deqiq qaydalara tabe edilmisdir xarici kunc profili 4 6 sertliye daxili kunc ise 6 sertliye malikdir Sekkizguseli gunbezin texminen 54 metr uzunluga malik olan her bir diaqonali beraber olcuye malik dord hisseden ibaretdir serd dordde bir anlami da burdan qaynaqlanir Istenilen halda gunbezin profili onun stabilliyi ucun muhum rol oynayir eslinde bu strukturda elaqe taglarinin ixtisar edilmesine cox yaxinlasilmisdir Bu ad her iki terefden sonlugunu saxlayan qabirganin formasindan emele gelmisdir Sonradan XVII esrin sonlarinda Bernulli qeyd edir ki gunbezin oz cekisini saxlamali ucun bu forma en uygun olan variantdir Gunbez uzerinde 1446 ci ilde Brunelleskinin olumunden sonra bir nece basqa memarin istiraki ile insa edilmis fener ucalir Fenerin insasi ucun memarlarin xususi olaraq hazirladigi texnikadan istifade edilmisdir Insaat materiallarinin dasinmasi ve qaldirilmasi ucun istifade olunan hemin qurgular butun tedqiqatcilar terefinden insaat isinde muhum irelileyis ve ehemiyyetli kesf kimi qiymetlendirilmisdir Binanin mohkemliyinin temin edilmesinde fener de ozunemexsus rol oynayir Gunbezin mohkemliyini temin eden qabirgalar fenerin diametri 6 metre beraber olan temeline birlesir Gunbeze tezyiq eden ceki ele bolusdurulmusdur ki butun qabirgalar cekinin saxlanmasinda eyni derecede istirak edir Boyuk cekiye 750 ton malik fener gunbeze tesir eden xarici guclerin dagidici quvvesine qarsi duraraq onun temelinin yaratdigi cekme gucunu neytrallasdirir 1472 ci ilde Andrea del Verrokkio terefinden burunc sar hazirlanmis ve hemin sar fenerin zirvezine yerlesdirerek birlesdirici halqanin stabillesdirilmesi ucun istifade edilmisdir 2 Bu meqsedle de Brunelleskinin masinlari tetbiq edilmisdir Bu murekkeb prosesin heyata kecirilmesinde Verrokkioya genc Leonardo da Vinci de komek etmisdir 1600 cu ilin yanvarin 26 dan 27 ne kecen gece simsek vurmasi neticesinde kure yerinden dusmus ve bir nece yerden gunbezi zedelemisdir 3 1602 ci ilde kure yeniden oz yerine yerlesdirilmis onun dusduyu yer ise mermer hissesi ile isarelenmisdir Konstruksiya RedakteGunbez ve qabirgalar meselesi Redakte Covan Batista Nelli Daxili destek strukturunun tesviri XVII esrin II yarisi Uzerinde gunbez ucaldilmis sekkizguseli baraban 43 metr diametre ve 54 metr hundurluye malikdir Insaat zamani barabanin olculeri ilkin planda nezerde tutuldugundan ehemiyyetli derecede boyudulmusdur Bu boyumenin sebebi Panteonun gunbezinin olculerini geride qoymaq isteyi idi Hemin dovrde Panteonun gunbezi dunyanin en boyuk gunbezi hesab edilirdi ve onun olculeri insanlari o qeder heyretlendirirdi ki gunbezin seytan terefinden tikildiyine inanilirdi Ilkin nezerde tutulmus baraban sekkiz terefinin her birinde isiqlandirma ucun dairevi gozler acilmis hissenin hesabina boyudulmusdur Belelikle de Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbezinin barabani o zamana qeder insa edilmis ve hundur gunbez barabani olmusdur Fransanin Bove seherindeki Muqeddes Pyotr kafedralinin o zaman ucun cox cesaretli hesab edilen 48 metrlik taglari ise insaatin tamamlanmasindan qisa muddet sonra ucaraq dagilmisdir Sekkizguseli baraban gunbezin de formasini mueyyenlesdirmisdir 4 Brunelleski divarlarin semtinden kerpic horgusunun istiqametine kimi butun xirda detallari hesablamisdi Buna gore de insaat zamani gunbez enenevi taxta dayaqlara ehtiyac olmadan ozunu saxlaya bilirdi Gunbez olmayan gunbez Redakte Yarimsferik parabolik ve ya Piza kafedralinin gunbezi kimi ellipsoidal da adlandirilir gunbez oz oxu etrafinda firlanan taglarin formalasdirdigi fiqurdan ibaretdir Bu halda sohbet firlanan gunbezden gedir Bele ki gunbez insasi tamamlandiqdan sonra her biri musteqil dayanmali olan sonsuz taglardan teskil olundugunmusdu Gunbezin yaradilmasina kenarlardan her biri faktiki olaraq musteqil dayanan hemcinin ozunden sonraki olcusune gore boyuk olan tagi saxlayan kicik taglarin insasindan baslanmisdir Duomonun insasinda calisan ve bir biri ile yarisan insaci ustadlari layiheye sekkizguseli olan gunbezin de daxil olmasi heveslendirirdi Florensiya kafedralinin gunbezi sozun esl menasinda gunbez olmayib sekkizguseli struktur olmaqla bir nov kafedralin ozunun nefinin formasini tekrarlayir Buna gore de kerpic horgunu birlesdiren mehlulun berkimesine kimi taxta insaat mesesi ve qabirgalardan istifade edilmisdi Bunlardan basqa Simali Avropadan ferqli olaraq Italiyada uzun salbanlar elde etmek de mumkun deyildi Hetta Fransa ve Ingiltere kafedrallarinin insasinda istifade edildiyi kimi uzun salbanlarin getirilmesi bele insa edilmesi planlasdirilan gunbezin agirligini saxlaya bilmezdi Gunbezin sirri Redakte Daxili ve xarici gunbez arasinda destek qabirgalari Filippo Brunelleski Florensiyada hem de coxistiqametli ressam ve yaxsi yumor hissi olan adam kimi taninmisdi onun Qrasso adli kasib xarratlardan birine etiyi zarafat Florensiya cemiyyetinde meshur idi evvelceden bir biri ile danismis bir nece insanin komekliyi ile Filippo xarrati Matteo adli basqa bir adam olduguna inandirmisdi Hekaye o qeder tesirli alinmisdi ki xarrat seherden qacmaga mecbur olmus bas verenler ise hekaye kimi nesr edilerek bir nece versiyada dovrumuze catmisdi Brunelleski insanlari bir birine inandirmaqda ustad oldugunu gosterir tesadufi deyil ki memar iki olculu vasitelerden istifade ile uc olculu illuzor prespektivler yaratmagin banisi hesab edilir Insa etdiyi gunbezle de Filippo buna benzer zarafet hetta ekstraordinalligi ile evvelki zarafatini da geride qoyan zarafet etmisdir bir nece illik debatlardan sonra senetsunaslar onun bu addiminin memarliqda ireli atilmis addim olmadigini bildirmisler Duz kunclere malik sekkizguseli gunbez qabirgalarsiz insa edilmeli idi ve bu halda o dovrun gec quruyan insaat mehlulu ile gunbezin mohkemlenmesini temin etmek mumkun deyildi Hamiya aciq olan iki gunbez arasi dehlizlerde istifade edilen sam agaci tesvirli kerpic horgusunun esas ehemiyyeti sirr kimi qiymetlendirilmisdi Hazirda daha genis yayilmis izahlardan birinin muellifi professor Salvatore de Paskual Florensiya Universitetinin memarliq fakultesinin kecmis dekani ve professor Maynstoundur Gunbezin qapali sektorlarindan birinde restavrasiya zamani plitelerin cixarilmasi zamani onlar askar edirler ki kerpicler horizontal yox yuxari dogru eyri yerlesdirilib Daha evvel nezerden qacmis bu fakt o zamana kimi tedqiqatcilarin Qedim Roma ve ya ereb horgu texnikasinin istifade edilmesi haqqinda iddiasinin bos olmasini gostererek yeni muzakirelere yer acmisdir Restavrasiya sayesinde kerpiclerin kunclerinin paralel olmayib duz xettlerde yerlesdirildiyini ve xettlerin sekkizguselinin merkezine dogru getdiyini gormek olmusdur Belelikle horgu ele yerine yetirilmisdir ki sanki dairevi gunbez horgusunu xatirladir Strukturu mumkun qeder sadelesdirmek ucun klassik gunbezlerde oldugu kimi yasti seth horgulerin bir birine kecirilmesi yolu ile yaradilmisdir Qalin gunbez insa etmeyin mumkunsuzluyunu anlayan Brunelleski gunbezi bir biri uzerinde yerlesdirilmis ve aralarindan kecen qabirgalar terefinden desteklenen iki qapaq formasinda dizayn etmisdir Bundan sonra konstrukdiyanin olculmesi ucun sam agaci formali kerpic horgusu istifade edilmisve belece uzun salbanlarin istifadesine ehtiyaac qalmamisdir Filippo bu neticeni Qedim Roma gunbezleri ve hendesesinin diqqetle oyrenilmesi en esasi ise bir nece il davam eden deqiq dizayn neticesinde elde etmisdir Gunbezin dizayni ile bagli en meshur nezeriyyelerden biri professor Massimo Ricci terefinden ireli surulmusdur 5 Onun fikrince gunbezin insa texnologiyasi ne daxili strukturlarin ne de firlanan gunbez qurulusunun teleblerine cavab vermir kerpicler ise sam agaci kimi yox yelkenin yuxarisina paralel olaraq horulmusdur Hemin yenidenqurma nezeriyyesinde gunbez konstruksiyasi horizontal radial plastinler ardicilligi kimi nezerde tutulmusdur Hemin konstruksiya nezeriyyesinin sinanmasi zamani melum olmusdur ki qapaqlar intradosuna esasen gunbez strukturu firlanma nezeriyyesinin telebine uygun olaraq horizontal yox radial vertikal istiqametde islenmisdir Horizontal radial sistemin istifadesi hem de kurek kerpiclerinin strukturuna uygundur Bu yolla kicik hereketli qabirgalar vasitesiyle gunbezin kunclerini musahide etmek mumkun idi eyni zamanda bu sistem her bir kerpicin forma ve olcusune muvafiq olaraq evvelden nezerde tutuldugu yerde horulmesini memarlarin cox ehtiyatli islemesini teleb edirdi Hemin nezeriyye esasinda professor Massimo Riccinin elmi rehberliyi altinda Florensiyanin Anconella parkinda model insa edilmisdir 6 Bu tecrube hem de gunbezin kunc hisselerin struktur xususiyyeti kimi daha ince aspektlerini deqiqlesdirmeye imkan vermisdir Brunelleskinin mumkun ilham menbeleri RedakteBrunelleskinin gunbezi insa ederken mumkun ilham menbeleri haqqinda muxtelif fikirler seslendirilmis senetkarin Florensiyadaki o zaman kimi insa edilmis gunbezlerden Qedim Roma dovrunun tagli tikilileri ve fars konstruktiv praktikasindan ilhamlanmasi ehtimali ireli surulmusdur Eslinde Brunelleski gunbezin seqmentlerinin tikilmesi ucun texnoloji istinadlara malik deyildi senetkar butun mexanikalari ile birlikde konstruksiya prosesini kesf etmeli idi Brunelleskinin gore bileceyi butun gunbezler ya oz cekisini saxlayan dairevi ya da tagvari gunbezler idiler Santa Mariya del Fiore ise bu metodlarin tetbiqi ucun uygun deyildi buna gore de onun konstruksiyasi memarliq tarixinde tamamile yeni hal idi Hec subhesiz ki Brunelleski kilsenin heyetinde insa edilmis itiuclu profile ve sekkizguseli plana malik San Covanni veftizxanasinin memarligini da nezere almisdi Lakin memarin esas ideya menbeyi kimi veftizxana binasina istinad etdiyini de demek olmaz Memarin bioqrafi Antonio di Tucco Manetti bildirir ki o tehsil illerini Romada kecirmisdir ve ola bildin ki hemin dovrde oyrendiyi binalar ve heykelterasliq numuneleri de onun fikrinin formalasmasina tesir etmisdir XV esrin evvellerinde ebedi seher boyuk arxeoloji tedqiqatlar meydanina cevrilmisdi Mehz burada o klassik memarligi oyrenmis ve butun mumarligin hendesi sebeke modulu ile idare edilmesi iddiasina esaslanan Vitruvi nezeriyyesini tesdiq etmisdir Lakin Romanin en meshur gunbezi olan Panteon betondan tikilmis dairevi gunbez idi Hemin gunbezin insa texnikasini tekrarlamaq mumkun deyildi romalilarin istifade etdikleri konkret metodlar ise itirildiyinden Intibah dovru Italiya senetkarlarina melum deyildi En yaxsi halda Brunelleski Panteon gunbezinin xarici gorunusunu tedqiq ederek coxyaruslu formanin dairevi forma uzerinde yukseldiyini ve muvafiq olaraq Qedim Roma gunbezlerinin adeten her yarusda tam dairevi halqaya malik oldugunu basa duse bilerdi Ola bilsin ki Brunelleski sekkizguseli pavilyon uzerinde teze betondan insa edilmis ve insaat zamani kunc desteklerine ehtiyac olan Neronun qizil evinin gunbezini de tedqiq etmisdi Brunelleskinin Romaya sefer etmesi nezeriyyesi demek olar ki butun tedqiqatcilar terefinden qebul edilir Lakin son zamanlar bu nezeriyye subhe altina alinaraq nezeriyyenin dogru olacagi halda memarin yaradiciliginda Roma memarligina xas hansisa elementlerin eks olunmali oldugu fikri ireli surulmusdur Buna gore de Roma seferi mumkun olsa da Brunelleskinin memarliq kanonlarinin formalasmasinda ciddi rol oynamamisdir Bezi tedqiqatcilar bildirirler ki Yaxin Serqle qizgin ticaret elaqelerinin saxlandigi bir dovrde Brunelleski serq turbelerinin insa texnikasini oyrenmis ola bilerdi Cenubi Azerbaycanin Sultaniyye seherindeki 1302 1312 ci illerde insa edilmis Olcaytu Xudabende turbesinin iri ikiqat gunbezi qabirgalarsiz insa edilmisdir hemcinin Selcuqlular dovrunun gunbezli binalari daha sonraki dovre aid Isfahan ve Erdistan mescidleri tamamile ferqli material ve olculere malik olsalar da struktura ve texnika baximindan Brunelleskinin eseri ile oxsarliq teskil edirler Freskolar Redakte Freskolar silsilesinin umumi gorunusu Inqilabi texnologiyalarin tetbiqi ile insa edilmesine baxmayaraq Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbezinde sekkizguseli formanin inkisafinda muhum rol oynamis San Covanni veftizxanasinin gunbezinin tesiri hiss olunmaqdadir Ilkin olaraq Santa Mariya del Fiore kafedralinn gunbezinin daha bir elementinin San Covanni veftizxanasinin gunbezine oxsar olmasi planlasdirilmis gunbezin daxilinin mozaikalarla ortulmesi planlasdirilmisdi Brunelleski mozaikaci senetkarlarin hundurlukde isleye bilmesi ucun insaat zamani xususi qurgular da yaratmisdi Lakin hemin dovrde mozaika texnikasi nadir hallarda istifade olunur ve olduqca bahali hesab edilirdi Bundan basqa mozaikanin gunbeze yigilmasi ucun muvafiq esas hazirlanmali idi ki bu da gunbezin cekisini daha da agirlasdira bilerdi muasir dovrde gunbezin neheng cekisi 25 000 ton ve onun qarsiliq gucu nezere alindiqda mozaikalarin cekisi ehemiyyetsiz gorunse de hemin dovrde mozaika layihesinden freskalarin xeyrine imtina edilmesinde bu sebeb ikinci rol oynamisdir Gunbezin interyerinin bezedilmesine das islerinin tamamlanmasindan yuz il sonra 1572 ci ilde baslanilmisdir Boyuk hersoq I Kozimo de Medici neheng qubbenin bezedilmesi ucun Boyuk mehkeme movzusunu secir Bu isin icra edilmesi Corco Vazariye ikonoqrafik movzunun islenmesi ise Don Vincenzo Borqiniye hevale edilir Vazarinin olumu zamani feneri ehate eden dairenin resmleri cekilmisdi Daha sonra onu Federiko Zukkari Vazarini evez ederek freskolar uzerinde islemeye baslayir Bir nece il sonra Zukkari tempera ile islediyi ve dunyanin en boyuk divar resmlerinden biri olan manyerizmin sah eserlerinden biri kimi qiymetlendirilen freskolar silsilesini tamamlayir eserin cekilmesi zamani Zukkariye Domeniko Kresti de daxil olmaqla bir nece ressam komek etmisdir Federiko Zukkari terefinden gunbezin asagi hissesinde islenmis Iblis tesviri Freskolar silsilesinin mezmunu Trident kilse meclisi terefinden yeniden baxilmis katolik doktrinasini eks etdirir Buna gore de gunbez alti registr ve sekkiz seqmente bolunmusdur Her bir seqment suni fenerden baslayaraq yuxaridan asagi uzanir ve 24 qedim Apokalipsis her seqmentde uc eded olmaqla ve dord sehne ile ehatelenmisdir Ezab aletleri ile melekler xoru ikinci registr Muqeddesler ve secilmisler ucuncu registr Muqeddes Ruhun vergisi yeddi xos emel ve yeddi zovqun sexslendirilmis tesvirleri Cehennem hissesinde Esas gunah rehberlik edir Merkezi nefin qarsisinda duran serq hissesinde Madonna ve Veftizci Iohannala ehate olunmus Mesihe yer acmaq ucun dord yox uc registr vardir Onlarin ustunde uc ilahi gosteris Inam Umid ve Merhemet onlardan sonra zaman fiqurlari qum saati personaji itebiet ve ilin fesillerini ifade eden iki usaq ve triumfal kilse vardir Secilmisler arasinda ressam muasir personajlarin genis qalereyasini yaratmisdir ki onlarin da arasinda Medici messenatlari imperatorlar Fransa krallari Vazari Borgini Camboloni ve basqa ressamlar yer almislar Freskolar silsilesi 1579 cu ilde tamamlanmisdir Barabanin eksteryer dizayni Redakte Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo ve Bacco d Anyolo ile birge hazirladigi solda ve Rafaelin sagda modeli Mikelancelo solda ve Andrea Sansovinonun sagda modeli Gunbezin insasinin tamamlanmasindan sonra onun sekkizguseli barabaninin yuxari hissesi bezeksiz qalmisdi Gunbezin Brunelleskiye aid edilen ve hazirda Duomo muzeyinde saxlanan taxta maketinde hemin hissenin dekoru aydin tesvir edilmisdir 1452 1460 ci illerde Antonio Mariey Cakceri gunbezin isci modelini hazirlamis ve bu zaman Brunelleskinin gosteris ve qeydlerini de istifade etmisdir 7 Lakin XVI esrde barabanin tamamlanmasi ucun musabiqe elan edilene kimi mesele hell olunmamis qalmisdir Musabiqede bir nece memar istirak etmis ve onlarin her biri ozunun taxta modelini islemisdir Andrea Sansovino ikonik sutunlarla mudafie edilmis eyvanla tamamlanir Culiano ve Antonio da Sanqallo boyuk bu modelde qalereya yoxdur Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo ve Bacco d Anyolo ile birlikde ve Mikelancelo Buonarotti barabanin xarici gorunusu ile bagli oz tekliflerini ireli surmusduler 8 Gunbez barabaninin tamamlanmis ve yarimciq qalmis dekorlu hissesi 1507 ci ilde Mikelanceloya Santa Mariya del Fiore iscilerine avqustun sonuna kimi baraban modelini tehvil vermek hevale olunur Tedqiqatci Cuzeppe Marcini bidlririr ki Mikelancelo modelin hazirlanmasi ucun certyojlari Florensiyaya gondermisdi ve hemin tedqiqatci da Duomo muzeyinin kolleksiyasinda 143 nomreli eksponatin hemin model oldugunu deyir 9 Modele esasen iri guzgu ve yasil Prato mermerinden hazirlanmis lovheler ardicilligi kunc pilyastrlari olan sutunlarla hate olunmali idi karnizlerle ehate olunmus bu canli dizayn Palacco Stroccinin karkasini xatirladirdi Lakin hemin model secki komissiyasi terefinden secilmemisdir 10 1512 ci ilde Simone del Pollayolonun Culiano da Sanqallo ve Bacco d Anyolo ile birlikde hazirladigi layihe esasinda barabanin bezedilmesinin tamamlanmasina qerar verilir Hemcinin Bacco d Anyoloya insaat islerine rehberlik etmek hevale olunur Layiheye esasen barabanin yuxari hissesinde ag mermer sutunlar terefinden desteklenen ve her terefden doqquz tagla birlesdirilen insaat zamani sutunlarin sayi on bire catidirlmisdir genis qefes yaradilmali idi Buna baxmayaraq insaat islerine yalniz 1515 ci ilde baslanilmis eyvan ve qefes ise menfi istifade xususiyyetleri ve Mikelancelonun qarsi cixmasina gore yalniz Via del Prokonsolo kucesi terefden insa edilmisdir 1516 ci ilde Mikelancelo barabanin tamamlanmasi ucun bir nece tesvir cekir hazirda hemin resmler Kasa Buonarottide saxlanilir ve yeni taxta model hazirlayir hemin model Duomo muzeyinde 144 nomreli eksponat kimi saxlanilir 11 Buna baxmayaraq Mikelancelonun ideyalari bu defe de qebul edilmir ve baraban sekkiz terefden yeddisinde tamamlanmamis qalir Maraqli faktlar RedakteToskananin Barberino Val d Else kommunasindaki Semifonte seherindeki 1597 ci ilde Santi di Tito terefinden insa edilmis Muqeddes Arxangel Mixail kapellasi Brunelleski gunbezinin daha kicik olculu kopyasi ile tamamlanmisdir Romaya komezden evvek Mikelancelo Buonarotti atasinda yazdigi mektubda gunbezi qeyd ederek deyir ki Romaya gedirem ki onun daha boyuk ve gozel olan bacisini yaradim 12 Olculeri demek olar ki eyni olmasina baxmayaraq Brunelleski gunbezi 37 000 ton Mikelancelonun dizayn etdiyi Muqeddes Pyotr bazilikasinin gunbezi ise 14 000 ton cekiye malikdir Bele ferqin yaranmasinin esas sebebi horgunun qalinligi ile baglidir Istinadlar Redakte Storia dell architettura europea ed Laterza 2006 La Cupola del Brunelleschi Istifade tarixi 31 oktyabr 2018 sulle cinque ore di notte simile accidente con grandissimo strepito e danno venne a terra la palla e la croce con infiniti marmi con tal veemenza e forza scheggiati che corsero fino a mezzo la via dei Servi Full text of Il Fiorentino istruito nelle cose della sua patria Il lato massimo rilevato durante un accurata misurazione nel 1939 misura 17 60 m mentre quello minimo e pari a 16 98 m Cfr Il restauro della cupola di Santa Maria del Fiore in Enciclopedia Curcio di Scienza e Tecnica annuario 1992 pp 94 98 M Ricci Il Fiore di Santa Maria del Fiore Firenze Alinea 1983 Massimo Ricci Bollettino Ingegneri di Firenze nº 1 2001 Video sulla costruzione della struttura della cupola sul sito del museo Galileo Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore in P Ruschi Michelangelo architetto Cinisello Balsamo 2011 p 27 Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore cit pp 27 28 G Marchini Il ballatoio della Cupola di Santa Maria del Fiore in Antichita viva XVI 1977 6 pp 36 48 Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore cit pp 28 29 Il progetto di completamento del tamburo della cupola di Santa Maria del Fiore cit p 28 Guide Suber ristampate come Oscar Mondadori negli anni settanta dell Italia leggendaria misteriosa insolita fantastica Edebiyyat RedakteRowland Mainstone Brunelleschi s Dome of S Maria del Fiore and some related Structures Transactions of the Newcomen Society 42 1969 70 Rowland Mainstone Brunelleschi s Dome Architectural Rewiew Sett 1963 Salvatore Di Pasquale Pier Luigi Bandini Giacomo Tempesta Rappresentazione analitica e grafica della cupola di Santa Maria del Fiore Edizioni CLUSF Firenze 1977 Corrado Brogi Su alcuni aspetti delle curve funicolari Bollettino Ingegneri della Toscana n 10 1972 n 12 1972 n 2 3 1977 n 12 1977 n 7 8 1981 Piero Sanpaolesi La Cupola di Santa Maria del Fiore Il progetto la costruzione Edam Firenze 1977 Paolo Alberto Rossi Principi costruttivi della cupola di Santa Maria del Fiore Critica d Arte n 157 159 1978 Howard Saalman Filippo Brunelleschi the cupola of Santa Maria del Fiore Studies in architecture 20 Zwemmer London 1980 ISBN 030202784X Paolo Alberto Rossi Le cupole del Brunelleschi Calderini Bologna 1982 Massimo Ricci Il fiore di Santa Maria del Fiore ipotesi sulla regola di costruzione della cupola appendice Verifica matematica della regola di Adriano Bassignana Dipartimento di progetto dell architettura Universita degli studi di Firenze Alinea Firenze 1983 Massimo Ricci Il Segreto della Cupola di Santa Maria del Fiore Le Scienze n 227 luglio 1987 Lando Bartoli Il disegno della cupola del Brunelleschi Olschki Firenze 1994 ISBN 8822242157 Francesco Gurrieri La Cattedrale di Santa Maria del Fiore volume primo Cassa di Risparmio di Firenze Firenze 1994 Cupola di Santa Maria del Fiore il cantiere di restauro 1980 1995 a cura di Cristina Acidini Luchinat e Riccardo Dalla Negra Ministero per i Beni Culturali e Ambientali Soprintendenza per i Beni Ambientali e Architettonici di Firenze Soprintendenza per i Beni Artistici e Storici di Firenze Opificio delle Pietre Dure Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato Roma 1995 ISBN 8824039561 La cupola di Santa Maria del Fiore a cura di Timothy Verdon Centro Di Firenze 1995 Giuseppe Rocchi Coopmans de Yoldi Santa Maria del Fiore La Cupola Universita degli Studi Firenze 1999 Catherine Le Treut Le Jugement Dernier de Giorgio Vasari et Federico Zuccari a Santa Maria del Fiore etude historique et iconographique sous la direction de Philippe Morel Paris 1 Pantheon Sorbonne INHA 2000 Ross King Brunelleschi s Dome The Story of the great Penguin 2001 trad it La cupola di Brunelleschi Rizzoli Milano 2001 Massimo Ricci La Cupola di Santa Maria del Fiore ed il suo modello Bollettino Ingegneri della Toscana n 1 2 anno 2001 Salvatore di Pasquale Brunelleschi La costruzione della cupola di Santa Maria del Fiore Marsilio Venezia 2002 Giuseppe Conti Roberto Corazzi La Cupola di Santa Maria del Fiore raccontata dal suo progettista Filippo Brunelleschi Sillabe Livorno 2005 Giuseppe Conti Roberto Corazzi Stefania Marini La Cupola di Santa Maria del Fiore tra ipotesi e realta Pitagora Bologna 2005 Graduate School of Design Harvard University con la collaborazione di Massimo Ricci Brunelleschi s Dome Harvard 2006 R Corazzi e G Conti Il segreto della Cupola del Brunelleschi a Firenze The Secret of the Brunelleschi s Dome in Florence PONTECORBOLI EDITORE Firenze 2011 1 M Ricci il Genio di Filippo Brunelleschi e la costruzione della Cupola di Santa Maria del Fiore LE SILLABE Livorno 2014 Memarliq portali Ressamliq portali Florensiya portaliMenbe https az wikipedia org w index php title Santa Mariya del Fiore kafedralinin gunbezi amp oldid 6043134, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.