Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qazax rayonunun tarix və mədəniyyət abidələri — Azərbaycan Respublikasının Qazax rayonu ərazisində yerləşən, dövlət tərəfindən qorunan maddi-mədəni irs nümunələri. Bu abidələr bölgənin Paleolit dövründən başlayaraq Orta əsrlər və Yeni dövrə qədər uzanan zəngin tarixini və mədəni inkişafını əks etdirir. Qazax rayonu ərazisindəki abidələr Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsü"nə əsasən dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli olmaqla qruplaşdırılır.
Rayon ərazisində müxtəlif tipli abidələr mövcuddur: qədim insan düşərgələri, yaşayış yerləri, kurqanlar, qala və qüllələr, məbədlər, körpülər, türbələr, məscidlər, monumental sənət nümunələri və tarixi binalar.
Abidələrin təsnifatı
Qazax rayonundakı dövlət qeydiyyatında olan abidələr əhəmiyyət dərəcəsinə və tipinə görə aşağıdakı kimi təsnif olunur:
Əhəmiyyət dərəcəsinə görə
Dünya əhəmiyyətli abidələr: Bu kateqoriyaya bəşər sivilizasiyasının inkişafında müstəsna rol oynamış, unikal və təkrarolunmaz hesab edilən abidələr daxildir. Qazax rayonunda bu statusa malik abidələr aşağıdakılardır:
- Memarlıq abidələri: Sınıqkörpü (XII əsr) (inv. № 7)
- Arxeoloji abidələr: Damcılı mağara düşərgəsi (Paleolit-Neolit) (inv. № 24), Babadərviş yaşayış yeri (Eneolit-Erkən Tunc) (3 abidə kompleksi) (inv. № 32)
Ölkə əhəmiyyətli abidələr: Bu kateqoriyaya Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti üçün böyük əhəmiyyət daşıyan abidələr daxildir. Qazax rayonunda bu statusa malik çoxsaylı abidələr vardır, məsələn:
- Memarlıq abidələri: Məbəd (Qazax şəh.) (inv. № 281), Didivan qülləsi (VI-VII əsrlər) (inv. № 282), Alban məbədi (Aveydağ) (V-XIII əsrlər) (inv. № 283), Seminariyanın binası (XIX əsr sonu - XX əsr əvvəli) (inv. № 4499).
- Arxeoloji abidələr: Sarıtəpə yaşayış yeri (Son Tunc-Erkən Dəmir) (inv. № 1232), Atəşpərəstlər daxması yaşayış yeri (e.ə. VI əsr?) (inv. № 1236), Qazaxbəyli kurqanı (Tunc dövrü) (inv. № 1238), Şomutəpə yaşayış yeri (Neolit) (inv. № 1273), Hunan qalası (Orta əsrlər) (inv. № 1271) və s.
- Monumental sənət abidələri: Molla Pənah Vaqifin heykəli (inv. № 5649), Səməd Vurğunun heykəli (inv. № 5651).
Yerli əhəmiyyətli abidələr: Bu kateqoriyaya konkret region və ya yaşayış məntəqəsi üçün tarixi və ya memarlıq əhəmiyyəti olan abidələr daxildir. Qazax rayonunda bu statusa malik yüzdən çox abidə vardır. Bunlara müxtəlif türbələr (Poylu, Ağköynək, Qarapapaq kəndlərində), yaşayış evləri (məsələn, ), məscidlər (Qazax Cümə məscidi), hamamlar (İsrafil ağa hamamı), körpülər (Qızılhacılı körpüsü, ), bulaqlar (Damcılı bulağı), kurqanlar, qəbiristanlıqlar və s. daxildir.
Tipinə görə
- Arxeoloji abidələr: Rayonun ən qədim tarixini əks etdirən bu abidələrə mağara düşərgələri (Damcılı), qədim yaşayış yerləri (Baba Dərviş, Sarıtəpə, Qiyaməttəpə, Şomutəpə, Dəmirçilər yaşayış yeri), kurqanlar (Daş Salahlı, Qazaxbəyli, Yovşanlıtəpə), qədim qəbiristanlıqlar, qala xarabalıqları (Hunan, Göyəzən qalası) daxildir. Bu abidələr Paleolit, Mezolit, Neolit, Eneolit, Tunc və Dəmir dövrlərinə, həmçinin Orta əsrlərə aiddir.
- Memarlıq abidələri: Bu qrupa müxtəlif dövrlərdə inşa edilmiş müdafiə tikililəri (Didivan qülləsi), dini tikililər (Avey monastırı, məscidlər, türbələr), mülki tikililər (körpülər, hamamlar, karvansaraylar – qalıqları), yaşayış binaları (Qazax Müəllimlər Seminariyası, XIX-XX əsrlərə aid yaşayış evləri) daxildir.
- Monumental sənət abidələri: Qazax rayonu Azərbaycanın görkəmli ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin vətəni olduğundan, burada onlara həsr edilmiş heykəllər (M. P. Vaqif, S. Vurğun), M. V. Vidadinin qəbirüstü abidəsi, Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərin xatirə abidəsi kimi nümunələr vardır.
- Bağ-park abidələri: Qazax şəhərindəki Şəhər bağı yerli əhəmiyyətli abidə kimi qeydiyyata alınmışdır (inv. № 481).
Əsas abidələr haqqında qısa məlumat
- Sınıqkörpü (XII əsr): Azərbaycan və Gürcüstan sərhədində, Xramçay üzərində yerləşən bu körpü orta əsr Azərbaycan memarlığının şah əsərlərindən biridir. Qırmızı kərpicdən tikildiyi üçün "Qırmızı körpü" kimi də tanınır. Dünyanın ən uzun kərpic körpülərindən biri hesab olunur və Böyük İpək Yolu üzərində mühüm keçid olmuşdur.
- Damcılı mağarası (Daş dövrü): Aveydağda yerləşən bu mağara-düşərgə Qafqazın ən qədim insan məskənlərindən biridir. Buradan Orta Paleolit, Üst Paleolit, Mezolit və Neolit dövrlərinə aid çoxsaylı daş alətlər, heyvan sümükləri və ocaq izləri tapılmışdır.
- Babadərviş yaşayış yeri (Eneolit-Erkən Tunc): Kür-Araz mədəniyyətinin mühüm abidələrindən biridir. Burada dairəvi yaşayış evlərinin qalıqları, çoxsaylı təsərrüfat quyuları, metaləritmə sobaları, naxışlı keramika, daş və sümük alətlər, həmçinin öküz kultu ilə bağlı tapıntılar aşkar edilmişdir.
- Avey monastırı (V-XIII əsrlər): Aveydağın zirvəsində yerləşən qala tipli monastır kompleksidir. Kompleksə iki kilsə, sovməə və digər tikililərin qalıqları daxildir. Qafqaz Albaniyası dövrü memarlığı ilə əlaqələndirilir.
- Didivan qülləsi (VI-VII əsrlər): Xanlıqlar kəndi yaxınlığında, dağ yamacında yerləşən dairəvi formalı gözətçi qülləsidir. Strateji mövqeyi qədim karvan yoluna və ətraf əraziyə nəzarət etməyə imkan vermişdir.
- Qazax Müəllimlər Seminariyası (1918): Azərbaycanın maarif tarixində mühüm rol oynamış təhsil ocağının yerləşdiyi tarixi binadır. Bina həm də XX əsrin əvvəllərinə aid memarlıq nümunəsi kimi dəyərlidir.
Mühafizə vəziyyəti və problemlər
Qazax rayonundakı tarix və mədəniyyət abidələri dövlət tərəfindən mühafizə olunur və Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti tərəfindən idarə olunur. Aveydağ ərazisindəki abidələrin qorunması məqsədilə yaradılmışdır.
Bununla belə, bəzi abidələr təbii aşınma, iqlim təsirləri və bəzən antropogen amillər (təsərrüfat fəaliyyəti, infrastruktur layihələri) nəticəsində zərər görür. Xüsusilə Sınıqkörpü və Avey monastırı kimi abidələrin təcili konservasiya və bərpa işlərinə ehtiyacı vardır. Bir sıra arxeoloji abidələr (məsələn, Qiyaməttəpə, Atəşpərəstlər daxması yaşayış yeri) isə hələ də tam tədqiq edilməmişdir.
İstinadlar
- "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2015-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- "Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI (132, 2 avqust 2001)". legalacts.az. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- Мамед-Заде, К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века). Баку: Элм. 1983. səh. 47.
- Hüseynov, Məmmədəli. Azərbaycan arxeologiyası: Daş dövrü. Bakı: Elm nəşriyyatı. 1975. 30–36.
- Baxşəliyev, Vəli. Azərbaycan arxeologiyası (Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). I cild. Bakı: Elm. 2007. 156–158. ISBN .
- Мамед-заде, К. М. Строительное искусство Азербайджана (с древнейших времён до XIX века). Баку: Элм. 1983. səh. 31.
- Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004, 98–99
- Baxşəliyev, Vəli. Azərbaycan arxeologiyası (Ali məktəb tələbələri üçün vəsait). I cild. Bakı: Elm. 2007. 194–195. ISBN .
- Seyidov, Abbas; Baxşəliyev, Vəli, redaktorlar Azərbaycanın qərb rayonlarında müxtəlif dövr arxeoloji abidələrin elektron qeydiyyatı və xəritələşməsi. Bakı: Elm və təhsil. 2012. 223–240. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- Qiyasi, Cəfər. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşriyyatı. 1991. 177–178.
- "Qazax Müəllimər Seminariyası – 100". Mədəniyyət qəzeti. 2018-10-10. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- "Haqqımızda". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- "Avey Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu". Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
- ""Sınıq körpü" abidəsinin təcili bərpaya ehtiyacı var". Report İnformasiya Agentliyi. 2015-09-14. İstifadə tarixi: 2024-08-10.
Xarici keçidlər
- Qazax rayonunun abidələri - Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti
- Rayonun tarixi - Qazax Rayon İcra Hakimiyyəti
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qazax rayonunun tarix ve medeniyyet abideleri Azerbaycan Respublikasinin Qazax rayonu erazisinde yerlesen dovlet terefinden qorunan maddi medeni irs numuneleri Bu abideler bolgenin Paleolit dovrunden baslayaraq Orta esrler ve Yeni dovre qeder uzanan zengin tarixini ve medeni inkisafini eks etdirir Qazax rayonu erazisindeki abideler Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin 2 avqust 2001 ci il tarixli 132 nomreli Qerari ile tesdiq edilmis Azerbaycan Respublikasi erazisinde dovlet muhafizesine goturulmus dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin ehemiyyet derecelerine gore bolgusu ne esasen dunya olke ve yerli ehemiyyetli olmaqla qruplasdirilir Rayon erazisinde muxtelif tipli abideler movcuddur qedim insan dusergeleri yasayis yerleri kurqanlar qala ve qulleler mebedler korpuler turbeler mescidler monumental senet numuneleri ve tarixi binalar Abidelerin tesnifatiQazax rayonundaki dovlet qeydiyyatinda olan abideler ehemiyyet derecesine ve tipine gore asagidaki kimi tesnif olunur Ehemiyyet derecesine gore Dunya ehemiyyetli abideler Bu kateqoriyaya beser sivilizasiyasinin inkisafinda mustesna rol oynamis unikal ve tekrarolunmaz hesab edilen abideler daxildir Qazax rayonunda bu statusa malik abideler asagidakilardir Memarliq abideleri Siniqkorpu XII esr inv 7 Arxeoloji abideler Damcili magara dusergesi Paleolit Neolit inv 24 Babadervis yasayis yeri Eneolit Erken Tunc 3 abide kompleksi inv 32 Olke ehemiyyetli abideler Bu kateqoriyaya Azerbaycanin tarixi ve medeniyyeti ucun boyuk ehemiyyet dasiyan abideler daxildir Qazax rayonunda bu statusa malik coxsayli abideler vardir meselen Memarliq abideleri Mebed Qazax seh inv 281 Didivan qullesi VI VII esrler inv 282 Alban mebedi Aveydag V XIII esrler inv 283 Seminariyanin binasi XIX esr sonu XX esr evveli inv 4499 Arxeoloji abideler Saritepe yasayis yeri Son Tunc Erken Demir inv 1232 Atesperestler daxmasi yasayis yeri e e VI esr inv 1236 Qazaxbeyli kurqani Tunc dovru inv 1238 Somutepe yasayis yeri Neolit inv 1273 Hunan qalasi Orta esrler inv 1271 ve s Monumental senet abideleri Molla Penah Vaqifin heykeli inv 5649 Semed Vurgunun heykeli inv 5651 Yerli ehemiyyetli abideler Bu kateqoriyaya konkret region ve ya yasayis menteqesi ucun tarixi ve ya memarliq ehemiyyeti olan abideler daxildir Qazax rayonunda bu statusa malik yuzden cox abide vardir Bunlara muxtelif turbeler Poylu Agkoynek Qarapapaq kendlerinde yasayis evleri meselen mescidler Qazax Cume mescidi hamamlar Israfil aga hamami korpuler Qizilhacili korpusu bulaqlar Damcili bulagi kurqanlar qebiristanliqlar ve s daxildir Tipine gore Arxeoloji abideler Rayonun en qedim tarixini eks etdiren bu abidelere magara dusergeleri Damcili qedim yasayis yerleri Baba Dervis Saritepe Qiyamettepe Somutepe Demirciler yasayis yeri kurqanlar Das Salahli Qazaxbeyli Yovsanlitepe qedim qebiristanliqlar qala xarabaliqlari Hunan Goyezen qalasi daxildir Bu abideler Paleolit Mezolit Neolit Eneolit Tunc ve Demir dovrlerine hemcinin Orta esrlere aiddir Memarliq abideleri Bu qrupa muxtelif dovrlerde insa edilmis mudafie tikilileri Didivan qullesi dini tikililer Avey monastiri mescidler turbeler mulki tikililer korpuler hamamlar karvansaraylar qaliqlari yasayis binalari Qazax Muellimler Seminariyasi XIX XX esrlere aid yasayis evleri daxildir Monumental senet abideleri Qazax rayonu Azerbaycanin gorkemli edebiyyat ve incesenet xadimlerinin veteni oldugundan burada onlara hesr edilmis heykeller M P Vaqif S Vurgun M V Vidadinin qebirustu abidesi Boyuk Veten muharibesinde helak olmus hemvetenlerin xatire abidesi kimi numuneler vardir Bag park abideleri Qazax seherindeki Seher bagi yerli ehemiyyetli abide kimi qeydiyyata alinmisdir inv 481 Esas abideler haqqinda qisa melumatSiniqkorpuDamcili magarasinda tapilan aletlerQazax Muellimler SeminariyasiSiniqkorpu XII esr Azerbaycan ve Gurcustan serhedinde Xramcay uzerinde yerlesen bu korpu orta esr Azerbaycan memarliginin sah eserlerinden biridir Qirmizi kerpicden tikildiyi ucun Qirmizi korpu kimi de taninir Dunyanin en uzun kerpic korpulerinden biri hesab olunur ve Boyuk Ipek Yolu uzerinde muhum kecid olmusdur Damcili magarasi Das dovru Aveydagda yerlesen bu magara duserge Qafqazin en qedim insan meskenlerinden biridir Buradan Orta Paleolit Ust Paleolit Mezolit ve Neolit dovrlerine aid coxsayli das aletler heyvan sumukleri ve ocaq izleri tapilmisdir Babadervis yasayis yeri Eneolit Erken Tunc Kur Araz medeniyyetinin muhum abidelerinden biridir Burada dairevi yasayis evlerinin qaliqlari coxsayli teserrufat quyulari metaleritme sobalari naxisli keramika das ve sumuk aletler hemcinin okuz kultu ile bagli tapintilar askar edilmisdir Avey monastiri V XIII esrler Aveydagin zirvesinde yerlesen qala tipli monastir kompleksidir Komplekse iki kilse sovmee ve diger tikililerin qaliqlari daxildir Qafqaz Albaniyasi dovru memarligi ile elaqelendirilir Didivan qullesi VI VII esrler Xanliqlar kendi yaxinliginda dag yamacinda yerlesen dairevi formali gozetci qullesidir Strateji movqeyi qedim karvan yoluna ve etraf eraziye nezaret etmeye imkan vermisdir Qazax Muellimler Seminariyasi 1918 Azerbaycanin maarif tarixinde muhum rol oynamis tehsil ocaginin yerlesdiyi tarixi binadir Bina hem de XX esrin evvellerine aid memarliq numunesi kimi deyerlidir Muhafize veziyyeti ve problemlerQazax rayonundaki tarix ve medeniyyet abideleri dovlet terefinden muhafize olunur ve Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi yaninda Medeni Irsin Qorunmasi Inkisafi ve Berpasi uzre Dovlet Xidmeti terefinden idare olunur Aveydag erazisindeki abidelerin qorunmasi meqsedile yaradilmisdir Bununla bele bezi abideler tebii asinma iqlim tesirleri ve bezen antropogen amiller teserrufat fealiyyeti infrastruktur layiheleri neticesinde zerer gorur Xususile Siniqkorpu ve Avey monastiri kimi abidelerin tecili konservasiya ve berpa islerine ehtiyaci vardir Bir sira arxeoloji abideler meselen Qiyamettepe Atesperestler daxmasi yasayis yeri ise hele de tam tedqiq edilmemisdir Istinadlar Azerbaycan Respublikasi erazisinde dovlet muhafizesine goturulmus dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin ehemiyyet derecelerine gore bolgusunun tesdiq edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Nazirler Kabinetinin Qerari Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi 2015 12 08 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 08 10 Azerbaycan Respublikasi erazisinde dovlet muhafizesine goturulmus dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin ehemiyyet derecelerine gore bolgusunun tesdiq edilmesi haqqinda AZERBAYCAN RESPUBLIKASI NAZIRLER KABINETININ QERARI 132 2 avqust 2001 legalacts az Istifade tarixi 2024 08 10 Mamed Zade K M Stroitelnoe iskusstvo Azerbajdzhana s drevnejshih vremyon do XIX veka Baku Elm 1983 seh 47 Huseynov Memmedeli Azerbaycan arxeologiyasi Das dovru Baki Elm nesriyyati 1975 30 36 Baxseliyev Veli Azerbaycan arxeologiyasi Ali mekteb telebeleri ucun vesait I cild Baki Elm 2007 156 158 ISBN 978 9952 426 07 5 Mamed zade K M Stroitelnoe iskusstvo Azerbajdzhana s drevnejshih vremyon do XIX veka Baku Elm 1983 seh 31 Mamedova Gyulchohra Zodchestvo Kavkazskoj Albanii Baku Chashyoglu 2004 98 99 Baxseliyev Veli Azerbaycan arxeologiyasi Ali mekteb telebeleri ucun vesait I cild Baki Elm 2007 194 195 ISBN 978 9952 426 07 5 Seyidov Abbas Baxseliyev Veli redaktorlar Azerbaycanin qerb rayonlarinda muxtelif dovr arxeoloji abidelerin elektron qeydiyyati ve xeritelesmesi Baki Elm ve tehsil 2012 223 240 Istifade tarixi 2024 08 10 Qiyasi Cefer Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 177 178 Qazax Muellimer Seminariyasi 100 Medeniyyet qezeti 2018 10 10 Istifade tarixi 2024 08 10 Haqqimizda Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi yaninda Medeni Irsin Qorunmasi Inkisafi ve Berpasi uzre Dovlet Xidmeti Istifade tarixi 2024 08 10 Avey Dovlet Tarix Medeniyyet Qorugu Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi Istifade tarixi 2024 08 10 Siniq korpu abidesinin tecili berpaya ehtiyaci var Report Informasiya Agentliyi 2015 09 14 Istifade tarixi 2024 08 10 Xarici kecidlerQazax rayonunun abideleri Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi yaninda Medeni Irsin Qorunmasi Inkisafi ve Berpasi uzre Dovlet Xidmeti Rayonun tarixi Qazax Rayon Icra HakimiyyetiHemcinin baxAzerbaycan memarligi Azerbaycan arxeologiyasi Avey Dovlet Tarix Medeniyyet Qorugu