fbpx
Wikipedia

Qarabağın flora və faunası

Avqust 03, 2021

Qarabağın flora və faunası — Qarabağ və ətraf ərazilərindəki biomüxtəliflik. Ümumiyyətlə, Qarbağ zonası özünün flora və fauna müxtəlifliyinə görə həmişə zəngin olmuşdur. Vaxtilə həmin ərazilərdə səhra, yarımsəhra, quru bozqır, bozqır, eləcə də dağ kserofit bitkilik tipi üstünlük təşkil edirdi. Ərazinin orta dağ qurşağında, dəniz səviyyəsindən 300-350 m yüksəklikdə yarımsəhra bitki növləri, 1800 m yüksəkliklərdə enliyarpaqlı meşələr, kolluqlar, çox yüksəkliklərdə isə tundra növləri geniş yayılmışdır.

Qarabağın florası

Torpaq örtüyü

Torpaq örtüyü-şabalıdı, açıq şabalıdı, dağ-tünd şabalıdı, qəhvəyi dağ-meşə, qonur dağ-meşə, qaramtıl dağ-çəmən və s. torpaqlar geniş yayılmışdır. Ağdam rayonu ərazisinin torpaqları əsasən şabalıdı, açıq şabalıdı və qəhvəyi dağ-meşə torpaqlarıdır.

Bitki örtüyü

Zəngin bitki örtüyünə malik olan ərazidə 2 000-dən çox bitki növünə rast gəlinir. Düzən yerlərdə yovşan, yovşanlı-şoranotlu yarımsəhra, dağ ətəklərində daşdayan, şibyə, yovşanlı-darağotlu bozqır və yarımbozqır bitkiləri, dağ yamaclarında kolluqlar, enliyarpaqlı meşələr (fıstıq, palıd və s. ) geniş yer tutur. Dəniz səviyyəsindən 2000-2300 m-dən yüksəklikdə subalp və alp çəmənlikləri mövcuddur. Landşaft müxtəlifliyi baxımından əlverişli olan bu ərazilərdə 460 növdən çox yabanı ağac və kol bitkiləri bitir, onlardan 70-i endemik növ olub, dünyanın heç bir yerində təbii halda bitmir Bundan əlavə, son 30 ildə Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”na salınan ayıfındığı növündən ibarət meşələri və relikt bitki sayılan, Laçın Dövlət Təbiət Yasaqlığı ərazisində yayılan qırmızı palıd ağacları kütləvi surətdə qırılaraq mebel istehsalı üçün istifadə olunur və xaricə satılır. Meşələrdə ağac və kol bitkiləri ilə yanaşı, bənövşə, lalə, qızılgül, zanbaq, qərənfil, böyürtkən və s. cinslərə daxil olan birillik, ikiillik, çoxillik və soğanaqlı növlər təbii halda bitirdi. Xüsusəndə Ağdərə, Əsgəran, Xocavənd rayonları palıd, vələs, fıstıq və ağcaqayın meşələri ilə zəngin idi. Yüksək dağlıq hissələrdə şərq palıdına (Quercus majranthera), trautveter ağcaqayınına (Acer trautvetteri), tozağacının 4 növünə (Betula sp. Div), Şərq fıstığına (Fagus orientalis) rast gəlinirdi. Bu tip meşələrdə qeyd edilən bitkilik tipləri ilə yanaşı, bəzi yerlərdə su-bataqlıq bitkiliyinə də təsadüf edilirdi. Otlaq, meşə və kol massivləri arasında isə yerli əhali əsasən taxıl, bostan və texniki bitkilər becərirdilər.

Qarabağın faunası

Zəngin fauna müxtəlifliyinə malik bu ərazilərdə Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”na daxil edilən məməlilərin 4, quşların 8, balıqların 1, amfibiya və reptililərin 3, həşəratların 8, bitkilərin isə 27 növü yayılıb. Onlardan bəziləri Beynəlxalq Qırmızı Siyahıya daxildir. Qarabağ ərazilərində Avropadan Afrikaya, Asiyaya və əks istiqamətdə quşların vacib transqafqaz miqrasiya yollarından birini təşkil edir. Baş vermiş proseslə əlaqədar olaraq, torpağın üst münbit qatının sıradan çıxmasından əlavə burada məskunlaşan heyvanların yanması, quş yumurtalarının, balalarının tələfatına və həmin növlərin yaşayış yeri ilə əlaqəsinin birdəfəlik itirilməsinə, sayının kəskin azalmasına səbəb olur. Qarabağın 70 faizi sürünən heyvanların növ müxtəlifliyinin geniş yayıldığı ərazilərdir. Zoosenozların qida zəncirində əhəmiyyətli mövqe tutan amfibilər və reptililər ekosistemin fauna biomüxtəlifliyinin stabilliyində mühüm rol oynayırlar. Qarabağ ərazilərində zəhərli ilan növü olan Levantin gürzəsi də geniş yayılıb. Burada floranın zənginliyi heyvandarlığın inkişafına da səbəb olmuşdur. Qış dövründə (altı ay ərzində) yüz minlərlə heyvan Kiçik Qafqazın aran rayonlarında otarılar, yayda isə heyvanlar 3-4 ay müddətində yay otlaqlarına köçürülərdilər. Belə bir sistem heyvanları bütün mövsümlərdə (qışda - səhra, yarımsəhra, bozqır, yayda - çəmən) yemlə təmin etməyə imkan verirdi. Göründüyü kimi vaxtı ilə Qarabağın florası və onun bitkiçiliyinin biomüxtəlifliyi dünyada analoqu olmayan rəngarəng şaquli zonallığı ilə fərqlənirdi. Qarabağ, həmçinin Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitabı”na daxil edilən safsar, çay samuru, qonur ayı, zolaqlı kaftar, qamışlıq pişiyi, çöl pişiyi, vaşaq, Qafqaz bəbiri, nəcib maral, cüyür, Bezoar keçisi kimi nəsli tükənmək təhlükəsində olan orta və iri ölçülü nadir məməlilər də az deyil.

Qarabağ atları

Qarabağ atları Asiya və Qafqazda ən qədim at cinsi hesab olunur. Araşdırıcılar güman edirlər ki, Qarabağ atları Manna, Midiya, Atropatena, və Albaniya atlarının nəsillərindəndir. Qarabağ atlarının sümüyünün hündürlüyü 148,5 sm, döş qucumu 165,8 sm, əl darağının çevrəsi 18,3 sm-dir. Əsasən qızılı-kürən və kəhər atlardır. 1946 - cı ildən başlayaraq Ağdam atçılıq zavodunda cinslə damazlıq iş aparılır. Qarabağ atları əsrlər boyu Roma, Sasani, Ərəb, Səlcuqi, Monqol, İran və s. atlar ilə qarşılıqlı təsir nəticəsində müəyyən dəyişikliyə uğrasa da, öz əsli-kökünü saxlaya bilmişdir. XVIII-XIX əsrlərdə Qarabağ atlarının cinsi xeyli yaxşılaşdırılmışdır. Qarabağ atları Türkiyə, İran, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Rusiya, Qazaxıstan, və eləcə də, Qərbi Avropa atçılığa böyük təsir göstərmişdir. “At haqqında kitab” da deyilir ki, müasir don atları qızılı rəngdə olmalarına görə birinci növbədə Qarabağ atlarına borcludur. Qarabağ atları bir sıra beynəlxalq sərgi və müsabiqələrdə fəxri yer tutmuş, mükafatlar və medallar qazanmışdır. Müsabiqələrdə Qarabağ atları “Meymun”, “Toxmax”, “Ağalar”, “Bayram”, “Zaman”, “Qaragözlü”, “Qafqaz gözəli” və s. adlar altında iştirak etmiş və dəfələrlə qalib gəlmişdir. Hazırda “Ərəb”, “Don”, “Budyonnı” kimi məşhur at cinsləri arasında Qarabağ atları da xüsusi yer tutur. Qarabağ atının adi yerişi saatda 8 kilometrdən çoxdur.

Qarabağ ərazisindəki Dövlət Qoruq və Yasaqlıqları

Qarabağ münaqişəsindən əvvəl Qarabağın ümumi ərazisinin 36%-i və ya 160 min ha sahəsi ancaq meşəliklərdən ibarət idi. Azərbaycanın Kiçik Qafqazda yerləşən Qarabağ ərazisi respublikanın ümumi sahəsinin 1/6 hissəsini (düzən, dağlıq və yüksək dağlıq) təşkil edir. Bəsitçay və Qaragöl dövlət təbiət qoruqları, Arazboyu, Laçın, Qubadlı və Daşaltı dövlət təbiət yasaqlıqlarının 30 il nəzarətsiz qalması nəticəsində nadir flora və fauna növləri məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Xocavənd rayonu ərazisində yerləşən Azıx mağarası nadir yarasa növlərinin sığınacağıdır. Onlar BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı çərçivəsində beynəlxalq statusla mühafizə olunurlar. 70-ci illərdə həmin ərazilərdə floranın zəngin və qiymətli olmasını nəzərə alaraq, o vaxtlar Azərbaycan Respublikasının rəhbəri, Heydər Əliyev Qarabağ zonasında bir sıra yeni qoruqların salınması haqda qərar qəbul etdi. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Biologiya Bölməsinin müvafiq institutları tərəfindən hazırlanmış layihə əsasasında Kəlbəcər rayonunun Sarıyeri adlanan ərazisində çəmən-bataqlıq bitkiləri üçün 30 min hektar sahə ayrıldı ki, burada nadir və nəsli kəsilməkdə olan alp, su-bataqlıq bitkilərinin çoxaldılması istiqamətində böyük işlər aparılırdı. Həmin dövrlərdə Qarabağda ardıc və palıd meşə qoruqlarının yaradılması nəzərdə tutulmuşdur. Qarabağın cənubunda yerləşən Bəsitçay Dövlət Qoruğunda qiymətli ağac cinsləri ilə yanaşı, Azərbaycanın “Qırmızı kitabına” daxil edilmiş şərq çinarı (Platanus orientalis) növü də artırılırdı, bununla bərabər Şuşa rayonunda (1600-1800 m dəniz səviyyəsindən yüksəklikdə) yerləşən Topxana Dövlət Qoruğu inkişaf etdirildi. Göygöl qoruğunda isə enliyarpaqlı və iynəyarpaqlı növlər, eləcə də subalp və alp çəmənlik bitki növlərinin biomüxtəlifliyi artırılırdı. Respublikamızın milli və mədəni sərvəti olan bu qoruqlarda yüzlərlə relik, nadir ali və ibtidai bitki növləri, o cümlədən 21 növ Azərbaycan endemi, 82 növ Qafqaz endemi, həmçinin yüzlərlə nadir və nəsli kəsilməkdə olan növlər, 3000-ə yaxın sənaye əhəmiyyətli bitkilər təhlükə altındadır.

Bəşitçay Dövlət Qoruğu

Bəsitçay Dövlət Qoruğu Azərbaycan hökumətinin 4 iyul 1974-cü il tarixli qərarı ilə Zəngilan rayonunda yaradılmışdır. Qoruq Azərbaycanın cənub-qərbində, Bəsitçayın dərəsində yerləşir. Qoruq ərazinin landşaft kompleksini, xüsusi ilə nadir təbii çinar meşəliyini qorumaq məqsədilə təşkil edilmişdir. Onun sahəsi hazırda 107 ha təşkil edir. Qoruq ərazisinin uzunluğu 15 km-ə, eni isə bəzi yerlərdə 150-200 m-ə çatır. Qoruq Ermənistanın meşə fondu ərazisi ilə əhatələnir. Ərazinin 79,4%-ni meşə ilə örtülü sahə 14%-ni seyrək meşəlik təşkil edir. Meşəsiz sahələr isə 6. 5%-dir. Meşə ilə örtülü sahə əsasən dağlıq olub, dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 600-800 m-ə çatır. Ərazinin iqlim şəraiti çinar meşəliyinin təbii bərpası və inkişafı üçün çox əlverişlidir. Burada günəşli saatların illik cəmi 2200-2500-ə qədərdir. Havanın illik orta temperaturu 13 dərəcə, yanvarda 10 dərəcə, iyulda 25 dərəcəyə qədərdir. İllik yağıntının miqdarı 600 mm-dir. Qar örtüyü 10-30 sm, bəzi illərdə 70-80 sm-ə çatır. Havanın nisbi rütubəti 60-70%-dir. Bəşitçayın uzunluqu 44 km, hövzəsinin sahəsi 354 km2-dir. Zəngəzur silsiləsindən (2600 m) başlayıb Araza tökülür. Bəşitçay dövlət qoruğunun sahəsinin 100 hektarını çinar meşələri tutur. Qarışıq çinarlıqlar da vardır. Burada yunan qozu, dağ-dağan, tut, söyüd, qovaq ağacları, yemişan, itburnu, murdarça, qaratikan və s. kollar inkişaf edir. Qoruqdakı çinar ağaclarının orta yaşı 165 il, orta hündürlüyü 35 m, orta diametri 1 m-dir, onların yaşı 1200-1500 ilə, hündürlüyü 50 m-ə ,diametri isə 4 m-ə çatan nümunələri də vardır. Meşənin ağac ehtiyatı hər nektarda 190 m3 ümumi ərazi üzrə isə 16200 m3-dir. Meşənin illik artımı 1 ha-da 1,22 m3-ə çatır. Burada çinar meşələrinin əmələ gəlməsi haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi tədqiqatçılar onlara qədim mədəni meşələrin qalığı kimi baxırlar. (A,A. Qrossheymə görə), bəziləri isə vaxtı ilə cənub-qərbi Zaqafqaziyanın çay dərələrində geniş yayılmış təbii çinarlıqların qalığı hesab edirlər. (L. Y. Prilinko,Y. S. Səfərova görə). Bəsitçay meşəliyində çinarlar toxum və pöhrələr vasitəsi ilə artır. Buradakı çinarların 80%-i pöhrələrlə, 20%-isə toxum vasitəsi ilə əmələ gəlmişdir. Qoruqdakı ən nəhəng ağacdan birinin yaşı 1200 il, hündürlüyü 53 m, diametri 4 m-dir. Onun kök gövdəsindən 185 ədəd pöhrə əmələ gəlmişdir. Bu pöhrələr də öz növbəsində nəhəng ağaca bənzəyirlər, böyüklərinin 100-150 il yaşı və 40 m-ə qədər hündürlüyü vardır. Xalqımız-çinar ağaclarını daim yüksək qiymətləndirmiş, onu bitki aləminin fəxri "şah" ağacı hesab etmişdir. Toz ağacı rus xalqının, ağcaqayın livanlıların bitki aləmi üçün rəmzi məna dəşıyan ağac olduğu kimi, azərbaycanlılar da tarixən çinarı bitki aləmimiz üçün rəmzi məna seçmiş, ona xüsusi rəğbət bəsləmişlər. Buna tam əsasımız vardır. Axı çinar xalqımızın və təbiətimizin vüqarı qədər əzəmətlidir, tarixi qədər qədimdir. Çinarlar təbiətimizin yaraşığıdır .

Qaragöl Dövlət Qoruğu

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər sovetinin 17 noyabr 1987-ci il tarixli qararı ilə Qaragöl (Sevinc) respublikalararası dövlət qoruğu yaradılmışdır. Qaragöl dövlət qoruğu Laçın rayonu ilə Gorus rayonu sərhədində dəniz səviyyəsindən 2658 metr hündürlükdə yerləşir. Qoruğun ümumi sahəsi 240 ha-dır. İşıqlı Qaragölü (Sevinc) dəniz səviyyəsindən 2658 m hündürlükdə Qarabağ vulkanik dağ silsiləsinin cənub hissəsində, Həkəri çayının sağ qolu olan Ağoğlan çayının mənbə hissəsi rayonunda Böyük İşıxlı dağının (3548m) şimal ətəyində, şimal-gərbdən Dəmirdaş və kicik İşıxlı (3452m) dağı ilə, şimaldan Canqutaran (2790m) dağ şərqdən isə alçaq moren tirəsi ilə əhatə olunmuşdur. Bu göl sönmüş vulkan kraterini xatırladan relikt su mənbəyidir. Stratiqrafik cəhətdən Qaragöl rayonu yuxarı pliosen yaşlı süxurlar içərisindədir. Gölün uzunluğu 1950 metr, maksimum eni 1250 m, sahil xəttinin uzunluğu 5500 m, dərinliyi maksimum 7,8 m, hövzəsinin sahəsi 13 km2-dir. Hesablamalara görə, göldə suyun həcmi 10 mln m3-dir. Gölün suyunun şəffaflığı 4,6 metrdir. Gölün dibi sahilə yaxınlıqda müxtəlif ölçülü daşlardan ibarətdir. Mərkəzə doğru isə daşların (süxurların) ölçüsü azalır və nəhayət mərkəzi hissəsi xırda dənəli çöküntülərdən ibarətdir. Oktyabr ayının ikinci yarısından aprelin axırlarına kimi donmuş olur. Sahildən mərkəzə doğru 20-25 metrə qədər məsafədə buzun qalınlığı 50 sm-dən çox olur. Burada qarın qalınlığı isə 40-45 sm-rə kimi olur. Qoruqda 102 bitki növü və yarım növü vardır ki, bunlar 68 növ və 27 ailədən ibarətdir. Gölə heç bir yerdən su axımının olmamasına və suyun çox təmiz və şəfalı olmasına görə xalq bu gölə müqəddəs ibadət yeri kimi baxırdı. Hazırda nəzərdən kənar qalmış gölün suyundan intensiv istifadə göl üçün qarşıalınmaz neqativ təsirlərə gətirib çıxara bilər.

Laçın Dövlət Yasaqlığı

Laçın dövlət yasaqlığı 1961-ci ilin noyabr ayında Laçın rayonu ərazisində yaradılmışdır. Yasaqlığın yaradılmasında məqsəd buradakı heyvan və quşları qoruyub saxlamaq və artırmaqdır. Yasaqlıqda cüyür, qaya keçisi, çöl donuzu, ayı və s. quşlardan isə turac, kəklik və s. məskunlaşmışdır. Laçın dövlət yasaqlığının sahəsi 21,4 hektardır, bu da respublika ərazisinin 0,25%, respublika yasaqlıqlarının isə 8,8%-ni təşkil edir. Həmin sahənin 7369 ha və ya 34,5%-i meşə sahəsi, 1448 ha və ya 6,8% alp çəmənliyi, 7400 ha və ya 34,8% subalp çəmənliyi, 4257 ha və ya 20% otlaqlar, 862 ha və ya 4% qayalar və uçqunlar, 34,0 ha xüsusi təyinatlı torpaqlardır. Orta və yüksək dağlıq əraziyə xas olan relyefə malikdir. Ən yüksək zirvə Qırxqızdır (2825 m), Şəlvə, Picənis, Qorçu və s. çayların endiyi dərin dərələr vasitəsi ilə kəskin parçalanmışdır. Yasaqlığın ərazisinə qışı quraq keçən, soyuq iqlim tipi hakimdir. Bitki örtüyünə görə yasaqlığın ərazisi iberiya palıdlarından ibarət olan orta dağ-meşə (1000-1700 m), şərq palıdından ibarət olan yuxarı dağ meşə (1700-2200 m), subalp (2200-2500 m) və alp (2500-2800 m) çəmənlikləri qurşaqlıqlarına ayrılır. Meşələri əsasən vələs, çökə, ağcaqayın və s. qarışıqdan ibarət olan meşələrdir. Vələsin üstünlük təşkil etdiyi meşələr xeyli azdır (8,1%). Palıd, vələs, toz ağaclarının dağ-çəmən meşəliyi çox az sahəni tutur ki, bu da intensiv otarılma ilə əlaqədardır. Subalp qurşağı üçün quraq yamacların bozqırlaşmış və nisbətən rütubətli yamacların mezofil çəmənləri, alp qurşağı üçün müxtəlif otlu çəmənliklərin üstünlüyü və alp xalısının zəif inkişafı ilə səciyyələnmişdir. Yasaqlığın ərazisində ibtidai, az qalın, çimli, dağ-çəmən, tipik, karbonat-qalıqlı bozqırlaşmış qonur dağ-meşə, çürüntülü-karbonatlı dağ-meşə, tipik və bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Meşələrə nisbətən dağ-çəmən qurşağı və meşə qurşağının meşəsiz sahələri otlaq kimi insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə çox məruz qalır. Bununla bərabər burada bir sıra heyvan və quşların məskunlaşması üçün əlverişli şərait vardır. Onların sayı və növü kifayət qədərdir. Burada 1989-cu ildə aparılan yoxlanmada: dağ-keçisi (bezoar keçisi) 96 baş, qaban 360 baş, cüyür 320 baş, ayı 110 baş, canavar, porsuq, dələ və s. heyvanlar, quşlardan qırqovul 200, kəklik 1500 məskunlaşmışdır. Yasaqlığın ərazisində Hacısamlı meşəsində dünyada ən qiymətli olan qırmızı palıd ağacı (qızıl palıd) vardır. Həmin ağacdan istifadə etmək üçün hələ çar hökuməti dövründə fransızlar çətin dağlar ilə Xankəndindən Qırxqız dağını kəsməklə araba yolunu çəkmişdirlər. Ancaq sovet hakimiyyəti qurulduğu vaxta düşdüyü üçün material apara bilməmişdilər. Həmin ağacdan hazırlanmış materialdan qiymətli mebel və xüsusən konyak spirti saxlamaq üçün istifadə edilir. Bu ağac Azərbaycanda ancaq həmin yasaqlıqda yayılmışdır.

Qubadlı Yasaqlığı

Qubadlı dövlət yasaqlığı Bəşitçay Dövlət qoruğuna tabe olmaqla, 1969-cu ilin iyununda Qubadlı və Laçın rayonlarının ərazisində yaradılmışdır. Yasaqlıq Qubadlı rayonunun şimal və Laçın rayonunun cənub hissəsini əhatə edir, dağ-bozqır sahələrdən ibarətdir. Bu yasaqlığın yaradılmasında məqsəd həmin ərazilərin heyvanlar aləmini, xüsusilə buradakı, cüyür, çöl donuzu, qırqovul, və s. heyvan və quşları qorumaqdır. Qubadlı yasaqlığının sahəsi 20 min hektar olub respublika yasaqlığının 8,2%-ni təşkil edir. Təbii landşaft sahərindən burada seyrək meşəlik, kollluqlar və meşə altından çıxıb bozqırlaşmış sahələr səciyyəlidir. Ərazi alçaq dağlıq sahələrindən yuxarı hissələri əhatə edir. Burada qışı quraq keçən mülayim iqlim tipi hakimdir. Havanın orta illik temperaturu 12-130 dərəcə, yağıntının miqdarı 550-600 mm, buxarlanma isə 750-800 mm təşkil edir. Yanvar ayında orta temperatur 0,50 dərəcə, iyul ayında isə 230 dərəcədir. Ərazi əsasən qırmızı palıddan və vələs ağaclarından ibarətdir. Eyni zamanda ardıc, yemişan, itburnu, böyürtkən bitkiləri də geniş yayılmışdır. Ərazinin ekoloji amilləri burada heyvan və quşların normal məskunlaşmasına tam şərait yaratmışdır. Ərazidə sayqı-uçot nəticəsində müəyyən olmuşdur ki, yasaqlıqda 101 baş çöl donuzu, 21 baş qonur ayı, 35 baş çüyür, 420 baş dovşan, 25 baş canavar, 310 baş çaqqal, 75 baş porsuq vardır. Quşlardan ən çox kəklik (560) yayılıb. Qırqovul, turac, bildirçin, göyərçin bu yerlərin daim sakinlərindəndirlər.

Daşaltı Yasaqlığı

Şuşa və Xocalı ərazisində nadir təbiət komplekslərini qorumaq üçün 1988-ci ildə təşkil edilən yasaqlığ 450 hektar ərazini əhatə edir. Qoruğun ərazisinə Topxana meşəsi, Kirs dağının ərazisi, Cıdır düzü, Xocalı rayonunun qala divarları daxildir. Ərazidə triton əsrinə aid “Xan mağarası” təbiət abidəsi vardır. Şuşa şəhəri və Şuşa rayonu Qarabağın, Azərbaycanın ən səfalı və füsunkar təbiətli, zəngin tarixi abidəli sahələrindən biridir. Onların qorunmasının, etalon ərazi kimi saxlanılmasının təbiət və tarixi baxımdan mühüm əhəmiyyəti vardır. Yasaqlığın ərazisi zəngin meşə, kol və ot bitkilərinin təbii muzeyidir. Burada palıd, vələs, ağcaqayın, cökə, göyrüş, yemişan, itburnu, zoğal, əzgil, alma, armud, alça və s. ağac və kol bitkiləri normal inkişaf edir. Ərazi dərman, endemik və nadir bitkilərlə zəngindir. Burada cüyür, çöl donuzu, dələ, dovşan, canavar, çaqqal, və onlarla quş növü məskunlaşmışdır.

Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığı

1993-cü ildə tuqay meşələrinin qorunması və bərpası məqsədilə yaradılmışdır. Sahəsi 2200 hektardır. Bəşitçay dövlət qoruğuna tabe olmaqla Zəngilan rayonunun İranla sərhəd olan Araz çayı sahilində 1993-cu ilin iyun ayında yaradılmışdır. Uzunluğu 50 km, eni 50-100 metr bəzi yerlərdə isə 200-250 m, məsafəni əhatə edən bu yasaqlıq 5 min hektardır. Yasaqlığın yaradılmasında əsas məqsəd burada olan fauna və floranın qorunmasıdır. Bura yayı isti, qışı mülaim olan iqlimə malikdir. Orta illik temperaturu 20-250C (yanvarda 10C), iyun-iyul aylarında 35-380C olur. Torpaqı münbit gillidir. Ərazi suya təlabatı çox olan ağaclardan ibarətdir. Torpaq və iqlim şəraiti bitgilərin böyümə və inkişafı üçün normal şərait yaradır. Burada mövcud olan heyvanların təxmini say uçotu aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, burada 300 başa dək çöl donuzu, 7 baş qonur ayı, 350 baş tülkü, 300 çaqqal, 15 baş canavar, 70 baş porsuq, 12 baş cüyür vardır. Quşlardan: turac, qırqovul, kəklik, bildirçin, yaşılbaş ördək daim məskünlaşmışlar.

Qarabağda təbii ekosistemə dəyən ziyan

Otuz ilə yaxındır ki, Dağlıq Qarabağ və onun ətrafındakı 7 rayonun torpağı, suyu, dövlət təbiət abidələri, biomüxtəlifliyi - flora və faunasını ciddi ziyan görmüşdür. Qarabağ münaqişəsi Azərbaycanın ərazilərində ekoloji əhəmiyyətə malik bir çox göllərin, çayların tükənməsinə və çirklənməsinə səbəb olur. Araz və Kür çaylarının qolları olan Oxçuçay və Ağstafaçayın ağır formada çirkləndirilməsi nəticəsində sözügedən çaylarda canlı aləmin yaşayışı üçün böyük təhlükə yaranıb. Çay və göl sularının həddindən artıq məişət və kimyəvi maddələrlə çirklənməsu sahələrin “ölü zona”ya çevrilməsinə səbəb olub. Bu da həmin sularda yaşayan qiymətli vətəgə əhəmiyyəti olan balıq növlərinin sayının kəskin azalmasına, Beynəlxalq Təbiətin Mühafizəsi Birliyi, həmçinin Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”nın siyahısına daxil edilən nadir balıq növləri və digər hidroresuslar üçün böyük təhlükədir. Davamlı inkişaf və ətraf mühitin mühafizəsini təmin etmək məqsədilə beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qoyulan qaydalara görə, hətta müharibələr belə təbiətdə biomüxtəlifliyin davamlı inkişaf prosesinə dağıdıcı təsir gostərməməlidir.

İstinadlar

  1. ↑ (azərb.). science.gov.az. 28.09.2020. 2021-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-22.
  2. ↑ (azərb.). virtualkarabakh.az. 2021-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.
  3. ↑ (azərb.). www.science.gov.az. 28.07.2020. 2021-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-17.

Xarici keçidlər

  • "Dağlıq Qarabağın flora və faunası" videoçarxı. 8b sinfi — YouTube
  • Qarabağ flora və faunası — YouTube

Avqust 03, 2021
qarabağın, flora, faunası, qarabağ, ətraf, ərazilərindəki, biomüxtəliflik, ümumiyyətlə, qarbağ, zonası, özünün, flora, fauna, müxtəlifliyinə, görə, həmişə, zəngin, olmuşdur, vaxtilə, həmin, ərazilərdə, səhra, yarımsəhra, quru, bozqır, bozqır, eləcə, dağ, ksero. Qarabagin flora ve faunasi Qarabag ve etraf erazilerindeki biomuxteliflik Umumiyyetle Qarbag zonasi ozunun flora ve fauna muxtelifliyine gore hemise zengin olmusdur Vaxtile hemin erazilerde sehra yarimsehra quru bozqir bozqir elece de dag kserofit bitkilik tipi ustunluk teskil edirdi Erazinin orta dag qursaginda deniz seviyyesinden 300 350 m yukseklikde yarimsehra bitki novleri 1800 m yuksekliklerde enliyarpaqli meseler kolluqlar cox yuksekliklerde ise tundra novleri genis yayilmisdir 1 Mundericat 1 Qarabagin florasi 1 1 Torpaq ortuyu 1 2 Bitki ortuyu 2 Qarabagin faunasi 2 1 Qarabag atlari 3 Qarabag erazisindeki Dovlet Qoruq ve Yasaqliqlari 3 1 Besitcay Dovlet Qorugu 3 2 Qaragol Dovlet Qorugu 3 3 Lacin Dovlet Yasaqligi 3 4 Qubadli Yasaqligi 3 5 Dasalti Yasaqligi 3 6 Arazboyu Dovlet Tebiet Yasaqligi 4 Qarabagda tebii ekosisteme deyen ziyan 5 Istinadlar 6 Xarici kecidlerQarabagin florasi RedakteTorpaq ortuyu Redakte Torpaq ortuyu sabalidi aciq sabalidi dag tund sabalidi qehveyi dag mese qonur dag mese qaramtil dag cemen ve s torpaqlar genis yayilmisdir Agdam rayonu erazisinin torpaqlari esasen sabalidi aciq sabalidi ve qehveyi dag mese torpaqlaridir 2 Bitki ortuyu Redakte Zengin bitki ortuyune malik olan erazide 2 000 den cox bitki novune rast gelinir Duzen yerlerde yovsan yovsanli soranotlu yarimsehra dag eteklerinde dasdayan sibye yovsanli daragotlu bozqir ve yarimbozqir bitkileri dag yamaclarinda kolluqlar enliyarpaqli meseler fistiq palid ve s genis yer tutur Deniz seviyyesinden 2000 2300 m den yukseklikde subalp ve alp cemenlikleri movcuddur 2 Landsaft muxtelifliyi baximindan elverisli olan bu erazilerde 460 novden cox yabani agac ve kol bitkileri bitir onlardan 70 i endemik nov olub dunyanin hec bir yerinde tebii halda bitmir Bundan elave son 30 ilde Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabi na salinan ayifindigi novunden ibaret meseleri ve relikt bitki sayilan Lacin Dovlet Tebiet Yasaqligi erazisinde yayilan qirmizi palid agaclari kutlevi suretde qirilaraq mebel istehsali ucun istifade olunur ve xarice satilir 3 Meselerde agac ve kol bitkileri ile yanasi benovse lale qizilgul zanbaq qerenfil boyurtken ve s cinslere daxil olan birillik ikiillik coxillik ve soganaqli novler tebii halda bitirdi Xususende Agdere Esgeran Xocavend rayonlari palid veles fistiq ve agcaqayin meseleri ile zengin idi Yuksek dagliq hisselerde serq palidina Quercus majranthera trautveter agcaqayinina Acer trautvetteri tozagacinin 4 novune Betula sp Div Serq fistigina Fagus orientalis rast gelinirdi Bu tip meselerde qeyd edilen bitkilik tipleri ile yanasi bezi yerlerde su bataqliq bitkiliyine de tesaduf edilirdi Otlaq mese ve kol massivleri arasinda ise yerli ehali esasen taxil bostan ve texniki bitkiler becerirdiler 1 Qarabagin faunasi RedakteZengin fauna muxtelifliyine malik bu erazilerde Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabi na daxil edilen memelilerin 4 quslarin 8 baliqlarin 1 amfibiya ve reptililerin 3 heseratlarin 8 bitkilerin ise 27 novu yayilib Onlardan bezileri Beynelxalq Qirmizi Siyahiya daxildir Qarabag erazilerinde Avropadan Afrikaya Asiyaya ve eks istiqametde quslarin vacib transqafqaz miqrasiya yollarindan birini teskil edir Bas vermis prosesle elaqedar olaraq torpagin ust munbit qatinin siradan cixmasindan elave burada meskunlasan heyvanlarin yanmasi qus yumurtalarinin balalarinin telefatina ve hemin novlerin yasayis yeri ile elaqesinin birdefelik itirilmesine sayinin keskin azalmasina sebeb olur Qarabagin 70 faizi surunen heyvanlarin nov muxtelifliyinin genis yayildigi erazilerdir Zoosenozlarin qida zencirinde ehemiyyetli movqe tutan amfibiler ve reptililer ekosistemin fauna biomuxtelifliyinin stabilliyinde muhum rol oynayirlar 3 Qarabag erazilerinde zeherli ilan novu olan Levantin gurzesi de genis yayilib 3 Burada floranin zenginliyi heyvandarligin inkisafina da sebeb olmusdur Qis dovrunde alti ay erzinde yuz minlerle heyvan Kicik Qafqazin aran rayonlarinda otarilar yayda ise heyvanlar 3 4 ay muddetinde yay otlaqlarina kocurulerdiler Bele bir sistem heyvanlari butun movsumlerde qisda sehra yarimsehra bozqir yayda cemen yemle temin etmeye imkan verirdi Gorunduyu kimi vaxti ile Qarabagin florasi ve onun bitkiciliyinin biomuxtelifliyi dunyada analoqu olmayan rengareng saquli zonalligi ile ferqlenirdi 1 Qarabag hemcinin Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi Kitabi na daxil edilen safsar cay samuru qonur ayi zolaqli kaftar qamisliq pisiyi col pisiyi vasaq Qafqaz bebiri necib maral cuyur Bezoar kecisi kimi nesli tukenmek tehlukesinde olan orta ve iri olculu nadir memeliler de az deyil 3 Qarabag atlari Redakte Qarabag ati Qarabag atlari Asiya ve Qafqazda en qedim at cinsi hesab olunur Arasdiricilar guman edirler ki Qarabag atlari Manna Midiya Atropatena ve Albaniya atlarinin nesillerindendir Qarabag atlarinin sumuyunun hundurluyu 148 5 sm dos qucumu 165 8 sm el daraginin cevresi 18 3 sm dir Esasen qizili kuren ve keher atlardir 1946 ci ilden baslayaraq Agdam atciliq zavodunda cinsle damazliq is aparilir Qarabag atlari esrler boyu Roma Sasani Ereb Selcuqi Monqol Iran ve s atlar ile qarsiliqli tesir neticesinde mueyyen deyisikliye ugrasa da oz esli kokunu saxlaya bilmisdir XVIII XIX esrlerde Qarabag atlarinin cinsi xeyli yaxsilasdirilmisdir Qarabag atlari Turkiye Iran Gurcustan Simali Qafqaz Rusiya Qazaxistan ve elece de Qerbi Avropa atciliga boyuk tesir gostermisdir At haqqinda kitab da deyilir ki muasir don atlari qizili rengde olmalarina gore birinci novbede Qarabag atlarina borcludur Qarabag atlari bir sira beynelxalq sergi ve musabiqelerde fexri yer tutmus mukafatlar ve medallar qazanmisdir Musabiqelerde Qarabag atlari Meymun Toxmax Agalar Bayram Zaman Qaragozlu Qafqaz gozeli ve s adlar altinda istirak etmis ve defelerle qalib gelmisdir Hazirda Ereb Don Budyonni kimi meshur at cinsleri arasinda Qarabag atlari da xususi yer tutur Qarabag atinin adi yerisi saatda 8 kilometrden coxdur 2 Qarabag erazisindeki Dovlet Qoruq ve Yasaqliqlari RedakteQarabag munaqisesinden evvel Qarabagin umumi erazisinin 36 i ve ya 160 min ha sahesi ancaq meseliklerden ibaret idi 1 Azerbaycanin Kicik Qafqazda yerlesen Qarabag erazisi respublikanin umumi sahesinin 1 6 hissesini duzen dagliq ve yuksek dagliq teskil edir 1 Besitcay ve Qaragol dovlet tebiet qoruqlari Arazboyu Lacin Qubadli ve Dasalti dovlet tebiet yasaqliqlarinin 30 il nezaretsiz qalmasi neticesinde nadir flora ve fauna novleri mehv olmaq tehlukesi ile uz uzedir Xocavend rayonu erazisinde yerlesen Azix magarasi nadir yarasa novlerinin siginacagidir Onlar BMT nin Etraf Muhit Proqrami cercivesinde beynelxalq statusla muhafize olunurlar 70 ci illerde hemin erazilerde floranin zengin ve qiymetli olmasini nezere alaraq o vaxtlar Azerbaycan Respublikasinin rehberi Heyder Eliyev Qarabag zonasinda bir sira yeni qoruqlarin salinmasi haqda qerar qebul etdi 1 Azerbaycan Elmler Akademiyasinin Biologiya Bolmesinin muvafiq institutlari terefinden hazirlanmis layihe esasasinda Kelbecer rayonunun Sariyeri adlanan erazisinde cemen bataqliq bitkileri ucun 30 min hektar sahe ayrildi ki burada nadir ve nesli kesilmekde olan alp su bataqliq bitkilerinin coxaldilmasi istiqametinde boyuk isler aparilirdi Hemin dovrlerde Qarabagda ardic ve palid mese qoruqlarinin yaradilmasi nezerde tutulmusdur 1 Qarabagin cenubunda yerlesen Besitcay Dovlet Qorugunda qiymetli agac cinsleri ile yanasi Azerbaycanin Qirmizi kitabina daxil edilmis serq cinari Platanus orientalis novu de artirilirdi bununla beraber Susa rayonunda 1600 1800 m deniz seviyyesinden yukseklikde yerlesen Topxana Dovlet Qorugu inkisaf etdirildi Goygol qorugunda ise enliyarpaqli ve iyneyarpaqli novler elece de subalp ve alp cemenlik bitki novlerinin biomuxtelifliyi artirilirdi Respublikamizin milli ve medeni serveti olan bu qoruqlarda yuzlerle relik nadir ali ve ibtidai bitki novleri o cumleden 21 nov Azerbaycan endemi 82 nov Qafqaz endemi hemcinin yuzlerle nadir ve nesli kesilmekde olan novler 3000 e yaxin senaye ehemiyyetli bitkiler tehluke altindadir 1 Besitcay Dovlet Qorugu Redakte Besitcay Dovlet Qorugu Azerbaycan hokumetinin 4 iyul 1974 cu il tarixli qerari ile Zengilan rayonunda yaradilmisdir Qoruq Azerbaycanin cenub qerbinde Besitcayin deresinde yerlesir Qoruq erazinin landsaft kompleksini xususi ile nadir tebii cinar meseliyini qorumaq meqsedile teskil edilmisdir Onun sahesi hazirda 107 ha teskil edir Qoruq erazisinin uzunlugu 15 km e eni ise bezi yerlerde 150 200 m e catir Qoruq Ermenistanin mese fondu erazisi ile ehatelenir Erazinin 79 4 ni mese ile ortulu sahe 14 ni seyrek meselik teskil edir Mesesiz saheler ise 6 5 dir Mese ile ortulu sahe esasen dagliq olub deniz seviyyesinden hundurluyu 600 800 m e catir Erazinin iqlim seraiti cinar meseliyinin tebii berpasi ve inkisafi ucun cox elverislidir Burada gunesli saatlarin illik cemi 2200 2500 e qederdir Havanin illik orta temperaturu 13 derece yanvarda 10 derece iyulda 25 dereceye qederdir Illik yagintinin miqdari 600 mm dir Qar ortuyu 10 30 sm bezi illerde 70 80 sm e catir Havanin nisbi rutubeti 60 70 dir Besitcayin uzunluqu 44 km hovzesinin sahesi 354 km2 dir Zengezur silsilesinden 2600 m baslayib Araza tokulur Besitcay dovlet qorugunun sahesinin 100 hektarini cinar meseleri tutur Qarisiq cinarliqlar da vardir Burada yunan qozu dag dagan tut soyud qovaq agaclari yemisan itburnu murdarca qaratikan ve s kollar inkisaf edir Qoruqdaki cinar agaclarinin orta yasi 165 il orta hundurluyu 35 m orta diametri 1 m dir onlarin yasi 1200 1500 ile hundurluyu 50 m e diametri ise 4 m e catan numuneleri de vardir Mesenin agac ehtiyati her nektarda 190 m3 umumi erazi uzre ise 16200 m3 dir Mesenin illik artimi 1 ha da 1 22 m3 e catir Burada cinar meselerinin emele gelmesi haqqinda muxtelif fikirler vardir Bezi tedqiqatcilar onlara qedim medeni meselerin qaligi kimi baxirlar A A Qrossheyme gore bezileri ise vaxti ile cenub qerbi Zaqafqaziyanin cay derelerinde genis yayilmis tebii cinarliqlarin qaligi hesab edirler L Y Prilinko Y S Seferova gore Besitcay meseliyinde cinarlar toxum ve pohreler vasitesi ile artir Buradaki cinarlarin 80 i pohrelerle 20 ise toxum vasitesi ile emele gelmisdir Qoruqdaki en neheng agacdan birinin yasi 1200 il hundurluyu 53 m diametri 4 m dir Onun kok govdesinden 185 eded pohre emele gelmisdir Bu pohreler de oz novbesinde neheng agaca benzeyirler boyuklerinin 100 150 il yasi ve 40 m e qeder hundurluyu vardir Xalqimiz cinar agaclarini daim yuksek qiymetlendirmis onu bitki aleminin fexri sah agaci hesab etmisdir Toz agaci rus xalqinin agcaqayin livanlilarin bitki alemi ucun remzi mena desiyan agac oldugu kimi azerbaycanlilar da tarixen cinari bitki alemimiz ucun remzi mena secmis ona xususi regbet beslemisler Buna tam esasimiz vardir Axi cinar xalqimizin ve tebietimizin vuqari qeder ezemetlidir tarixi qeder qedimdir Cinarlar tebietimizin yarasigidir 2 Qaragol Dovlet Qorugu Redakte Azerbaycan Respublikasinin Nazirler sovetinin 17 noyabr 1987 ci il tarixli qarari ile Qaragol Sevinc respublikalararasi dovlet qorugu yaradilmisdir Qaragol dovlet qorugu Lacin rayonu ile Gorus rayonu serhedinde deniz seviyyesinden 2658 metr hundurlukde yerlesir Qorugun umumi sahesi 240 ha dir Isiqli Qaragolu Sevinc deniz seviyyesinden 2658 m hundurlukde Qarabag vulkanik dag silsilesinin cenub hissesinde Hekeri cayinin sag qolu olan Agoglan cayinin menbe hissesi rayonunda Boyuk Isixli daginin 3548m simal eteyinde simal gerbden Demirdas ve kicik Isixli 3452m dagi ile simaldan Canqutaran 2790m dag serqden ise alcaq moren tiresi ile ehate olunmusdur Bu gol sonmus vulkan kraterini xatirladan relikt su menbeyidir Stratiqrafik cehetden Qaragol rayonu yuxari pliosen yasli suxurlar icerisindedir Golun uzunlugu 1950 metr maksimum eni 1250 m sahil xettinin uzunlugu 5500 m derinliyi maksimum 7 8 m hovzesinin sahesi 13 km2 dir Hesablamalara gore golde suyun hecmi 10 mln m3 dir Golun suyunun seffafligi 4 6 metrdir Golun dibi sahile yaxinliqda muxtelif olculu daslardan ibaretdir Merkeze dogru ise daslarin suxurlarin olcusu azalir ve nehayet merkezi hissesi xirda deneli cokuntulerden ibaretdir Oktyabr ayinin ikinci yarisindan aprelin axirlarina kimi donmus olur Sahilden merkeze dogru 20 25 metre qeder mesafede buzun qalinligi 50 sm den cox olur Burada qarin qalinligi ise 40 45 sm re kimi olur Qoruqda 102 bitki novu ve yarim novu vardir ki bunlar 68 nov ve 27 aileden ibaretdir Gole hec bir yerden su aximinin olmamasina ve suyun cox temiz ve sefali olmasina gore xalq bu gole muqeddes ibadet yeri kimi baxirdi Hazirda nezerden kenar qalmis golun suyundan intensiv istifade gol ucun qarsialinmaz neqativ tesirlere getirib cixara biler 2 Lacin Dovlet Yasaqligi Redakte Lacin dovlet yasaqligi 1961 ci ilin noyabr ayinda Lacin rayonu erazisinde yaradilmisdir Yasaqligin yaradilmasinda meqsed buradaki heyvan ve quslari qoruyub saxlamaq ve artirmaqdir Yasaqliqda cuyur qaya kecisi col donuzu ayi ve s quslardan ise turac keklik ve s meskunlasmisdir Lacin dovlet yasaqliginin sahesi 21 4 hektardir bu da respublika erazisinin 0 25 respublika yasaqliqlarinin ise 8 8 ni teskil edir Hemin sahenin 7369 ha ve ya 34 5 i mese sahesi 1448 ha ve ya 6 8 alp cemenliyi 7400 ha ve ya 34 8 subalp cemenliyi 4257 ha ve ya 20 otlaqlar 862 ha ve ya 4 qayalar ve ucqunlar 34 0 ha xususi teyinatli torpaqlardir Orta ve yuksek dagliq eraziye xas olan relyefe malikdir En yuksek zirve Qirxqizdir 2825 m Selve Picenis Qorcu ve s caylarin endiyi derin dereler vasitesi ile keskin parcalanmisdir Yasaqligin erazisine qisi quraq kecen soyuq iqlim tipi hakimdir Bitki ortuyune gore yasaqligin erazisi iberiya palidlarindan ibaret olan orta dag mese 1000 1700 m serq palidindan ibaret olan yuxari dag mese 1700 2200 m subalp 2200 2500 m ve alp 2500 2800 m cemenlikleri qursaqliqlarina ayrilir Meseleri esasen veles coke agcaqayin ve s qarisiqdan ibaret olan meselerdir Velesin ustunluk teskil etdiyi meseler xeyli azdir 8 1 Palid veles toz agaclarinin dag cemen meseliyi cox az saheni tutur ki bu da intensiv otarilma ile elaqedardir Subalp qursagi ucun quraq yamaclarin bozqirlasmis ve nisbeten rutubetli yamaclarin mezofil cemenleri alp qursagi ucun muxtelif otlu cemenliklerin ustunluyu ve alp xalisinin zeif inkisafi ile seciyyelenmisdir Yasaqligin erazisinde ibtidai az qalin cimli dag cemen tipik karbonat qaliqli bozqirlasmis qonur dag mese curuntulu karbonatli dag mese tipik ve bozqirlasmis qehveyi dag mese torpaqlari yayilmisdir Meselere nisbeten dag cemen qursagi ve mese qursaginin mesesiz saheleri otlaq kimi insanin teserrufat fealiyyetinin tesirine cox meruz qalir Bununla beraber burada bir sira heyvan ve quslarin meskunlasmasi ucun elverisli serait vardir Onlarin sayi ve novu kifayet qederdir Burada 1989 cu ilde aparilan yoxlanmada dag kecisi bezoar kecisi 96 bas qaban 360 bas cuyur 320 bas ayi 110 bas canavar porsuq dele ve s heyvanlar quslardan qirqovul 200 keklik 1500 meskunlasmisdir Yasaqligin erazisinde Hacisamli mesesinde dunyada en qiymetli olan qirmizi palid agaci qizil palid vardir Hemin agacdan istifade etmek ucun hele car hokumeti dovrunde fransizlar cetin daglar ile Xankendinden Qirxqiz dagini kesmekle araba yolunu cekmisdirler Ancaq sovet hakimiyyeti quruldugu vaxta dusduyu ucun material apara bilmemisdiler Hemin agacdan hazirlanmis materialdan qiymetli mebel ve xususen konyak spirti saxlamaq ucun istifade edilir Bu agac Azerbaycanda ancaq hemin yasaqliqda yayilmisdir 2 Qubadli Yasaqligi Redakte Qubadli dovlet yasaqligi Besitcay Dovlet qoruguna tabe olmaqla 1969 cu ilin iyununda Qubadli ve Lacin rayonlarinin erazisinde yaradilmisdir Yasaqliq Qubadli rayonunun simal ve Lacin rayonunun cenub hissesini ehate edir dag bozqir sahelerden ibaretdir Bu yasaqligin yaradilmasinda meqsed hemin erazilerin heyvanlar alemini xususile buradaki cuyur col donuzu qirqovul ve s heyvan ve quslari qorumaqdir Qubadli yasaqliginin sahesi 20 min hektar olub respublika yasaqliginin 8 2 ni teskil edir Tebii landsaft saherinden burada seyrek meselik kollluqlar ve mese altindan cixib bozqirlasmis saheler seciyyelidir Erazi alcaq dagliq sahelerinden yuxari hisseleri ehate edir Burada qisi quraq kecen mulayim iqlim tipi hakimdir Havanin orta illik temperaturu 12 130 derece yagintinin miqdari 550 600 mm buxarlanma ise 750 800 mm teskil edir Yanvar ayinda orta temperatur 0 50 derece iyul ayinda ise 230 derecedir Erazi esasen qirmizi paliddan ve veles agaclarindan ibaretdir Eyni zamanda ardic yemisan itburnu boyurtken bitkileri de genis yayilmisdir Erazinin ekoloji amilleri burada heyvan ve quslarin normal meskunlasmasina tam serait yaratmisdir Erazide sayqi ucot neticesinde mueyyen olmusdur ki yasaqliqda 101 bas col donuzu 21 bas qonur ayi 35 bas cuyur 420 bas dovsan 25 bas canavar 310 bas caqqal 75 bas porsuq vardir Quslardan en cox keklik 560 yayilib Qirqovul turac bildircin goyercin bu yerlerin daim sakinlerindendirler 2 Dasalti Yasaqligi Redakte Susa ve Xocali erazisinde nadir tebiet komplekslerini qorumaq ucun 1988 ci ilde teskil edilen yasaqlig 450 hektar erazini ehate edir Qorugun erazisine Topxana mesesi Kirs daginin erazisi Cidir duzu Xocali rayonunun qala divarlari daxildir Erazide triton esrine aid Xan magarasi tebiet abidesi vardir Susa seheri ve Susa rayonu Qarabagin Azerbaycanin en sefali ve fusunkar tebietli zengin tarixi abideli sahelerinden biridir Onlarin qorunmasinin etalon erazi kimi saxlanilmasinin tebiet ve tarixi baximdan muhum ehemiyyeti vardir Yasaqligin erazisi zengin mese kol ve ot bitkilerinin tebii muzeyidir Burada palid veles agcaqayin coke goyrus yemisan itburnu zogal ezgil alma armud alca ve s agac ve kol bitkileri normal inkisaf edir Erazi derman endemik ve nadir bitkilerle zengindir Burada cuyur col donuzu dele dovsan canavar caqqal ve onlarla qus novu meskunlasmisdir 2 Arazboyu Dovlet Tebiet Yasaqligi Redakte 1993 cu ilde tuqay meselerinin qorunmasi ve berpasi meqsedile yaradilmisdir Sahesi 2200 hektardir Besitcay dovlet qoruguna tabe olmaqla Zengilan rayonunun Iranla serhed olan Araz cayi sahilinde 1993 cu ilin iyun ayinda yaradilmisdir Uzunlugu 50 km eni 50 100 metr bezi yerlerde ise 200 250 m mesafeni ehate eden bu yasaqliq 5 min hektardir Yasaqligin yaradilmasinda esas meqsed burada olan fauna ve floranin qorunmasidir Bura yayi isti qisi mulaim olan iqlime malikdir Orta illik temperaturu 20 250C yanvarda 10C iyun iyul aylarinda 35 380C olur Torpaqi munbit gillidir Erazi suya telabati cox olan agaclardan ibaretdir Torpaq ve iqlim seraiti bitgilerin boyume ve inkisafi ucun normal serait yaradir Burada movcud olan heyvanlarin texmini say ucotu aparilmisdir Melum olmusdur ki burada 300 basa dek col donuzu 7 bas qonur ayi 350 bas tulku 300 caqqal 15 bas canavar 70 bas porsuq 12 bas cuyur vardir Quslardan turac qirqovul keklik bildircin yasilbas ordek daim meskunlasmislar 2 Qarabagda tebii ekosisteme deyen ziyan RedakteOtuz ile yaxindir ki Dagliq Qarabag ve onun etrafindaki 7 rayonun torpagi suyu dovlet tebiet abideleri biomuxtelifliyi flora ve faunasini ciddi ziyan gormusdur 3 Qarabag munaqisesi Azerbaycanin erazilerinde ekoloji ehemiyyete malik bir cox gollerin caylarin tukenmesine ve cirklenmesine sebeb olur Araz ve Kur caylarinin qollari olan Oxcucay ve Agstafacayin agir formada cirklendirilmesi neticesinde sozugeden caylarda canli alemin yasayisi ucun boyuk tehluke yaranib Cay ve gol sularinin heddinden artiq meiset ve kimyevi maddelerle cirklenmesu sahelerin olu zona ya cevrilmesine sebeb olub Bu da hemin sularda yasayan qiymetli vetege ehemiyyeti olan baliq novlerinin sayinin keskin azalmasina Beynelxalq Tebietin Muhafizesi Birliyi hemcinin Azerbaycan Respublikasinin Qirmizi kitabi nin siyahisina daxil edilen nadir baliq novleri ve diger hidroresuslar ucun boyuk tehlukedir Davamli inkisaf ve etraf muhitin muhafizesini temin etmek meqsedile beynelxalq teskilatlar terefinden qoyulan qaydalara gore hetta muharibeler bele tebietde biomuxtelifliyin davamli inkisaf prosesine dagidici tesir gostermemelidir 3 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 7 8 Isgal olunmus erazilerimizin bitki genefondu tehlukededir azerb science gov az 28 09 2020 2021 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 22 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Qarabag tebieti azerb virtualkarabakh az 2021 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 17 1 2 3 4 5 6 Ermenistan isgal etdiyi Azerbaycan erazilerinde biomuxtelifliyi mehv edir azerb www science gov az 28 07 2020 2021 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2021 01 17 Xarici kecidler Redakte Dagliq Qarabagin flora ve faunasi videocarxi 8b sinfi YouTube Qarabag flora ve faunasi YouTubeMenbe https az wikipedia org w index php title Qarabagin flora ve faunasi amp oldid 5947860, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.