Panteon (Paris)

Panteon (fr. Le Panthéon de Paris [pɑ̃.te.ɔ̃] ⓘ, qədim yunancadan: πάνθειον (pántheion), "bütün allahların məbədi") — Fransanın Paris şəhərinin V rayonunda abidə. Latın Məhəlləsində (Quartier latın), Mont Sainte-Geneviève dağının üstündə, Panteon Meydanının mərkəzində yerləşir. Bina ilk olaraq kilsə kimi 1758-1790-cı illərdə Kral XV Lüdoviqin göstərişi ilə Jak Jermen Sufflonun layihəsi əsasında inşa edilmişdir. Burada Paris şəhərinin himayədarı sayılan Müqəddəs Jenevyevanın qalıqlarının saxlanılması nəzərdə tutulmuşdur. Nə Sufflo, nə də kral XV Lüdoviq kilsənin tamamlanmasını görməmişlər. Kilsə tamamlanan ərəfədə Fransa İnqilabı başlamışdır. 1791-ci ildə Fransa Milli Assambleyası Saint-Geneviève kilsəsinin görkəmli fransız vətəndaşlarının dəfni üçün məqbərəyə çevrilməsinə səs vermişdir. Belə ki, XVII əsrdən etibarən Roma şəhərindəki Panteon binası bu məqsədlə istifadə olunmuşdur.

Qəbiristanlıq
Panteon
Pantheon
Panteon, Paris Panteonun girişi
Ölkə	Fransa
V rayon	Paris
Status	mavzoley
Əsası qoyulub	1758
İlk dəfn	1791
Sonuncu dəfn	2024
Sayt	paris-pantheon.fr

Panteonda ilk dəfn edilən şəxs Mirabo qrafı Onore Qabriel Riketi olmuşdur, lakin bir neçə ildən sonra onun qalıqları oradan çıxarılmışdır.

Baxmayaraq ki, memar Sufflonun qalıqları 1829-cu ildə buraya köçürülmüşdür, Panteon XIX əsrdə iki dəfə kilsənin istifadəsinə qaytarılmışdır və nəhayət 1881-ci ildə Üçüncü Fransa Respublikası zamanı binanın məqbərə kimi müstəsna istifadəsinə dair qərar qəbul edilmişdir.

1885-ci ildə Viktor Hüqonun nəşinin Panteona köçürülməsi burada 50 il ərzində baş vermiş ilk dəfn hadisəsi olmuşdur. Panteonda aparılan ardıcıl dəyişikliklər nəticəsində frontondakı (üfüqi və iki maili karnizdən yaranan üçbucaq) heykəllər dəyişdirilmiş, günbəzin üstündə bəzən xaç, bəzən bayraq düzəldilmişdir, interyerdə daha tutqun və kədərli atmosfer yaratmaq üçün bəzi orijinal pəncərələr hörgü ilə bağlanmışdır. Bu da öz növbəsində qotik kilsənin yüngüllük və parlaqlığını klassik prinsiplərlə birləşdirən Sufflonun orijinal cəhdlərini bir qədər sarsıtmışdır. Panteonun memarlığı Bramantenin üslubuna uyğun olan günbəzlə örtülərək neoklassizmin erkən nümunəsi hesab olunur.

1851-ci ildə Léon Fuko Panteon saatının kəfkirini tavandan asaraq onun sutkalıq hərəkətini nümayiş etdirmişdir. Həmin saatın surəti hazırda Panteonda nümayiş etdirilir.

2021-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə, 81 nəfərin (75 kişi və 6 qadın) qalıqları Panteona köçürülmüşdür. Hazırda burada 83 nəfərin nəşi yer almışdır. Panteonda uyuyanların yarıdan çoxu İmperator Napoleonun hakimiyyəti dövründə dəfn olunanlardır.

Tarixi

Yeri və əvvəlki tikili

Panteonun yerləşdiyi ərazi Parisin tarixində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vaxtılə bura bir sıra abidələrlə əhatə olunmuşdur. Burada, Sena çayının sol sahilində yüksək Lukotitsa təpəsində romalıların saldığı Lutesiya şəhərinin forumu yerləşmişdir. Bura, həmçinin 451-ci ildə hunların Parisə hücumu zamanı müqavimət göstərən Müqəddəs Jenevyevanın orijinal məqbərəsinin yeri olmuşdur. 508-ci ildə frankların kralı I Xlodviq bu yerdə kilsə tikdirmişdir və 511-ci ildə onun özü, 545-ci ildə siə həyat yoldaşı həmin kilsədə dəfn olunmuşlar. Kilsə ilk olaraq müqəddəs Pyotr və Pavelə həsr olunmuşdur, lakin sonradan Parisin himayədarı sayılan Müqəddəs Jenevyevanın adını daşımışdır. Bu ərazi orta əsrlərdə dini təhsil mərkəzi olan Müqəddəs Jenevyeva Abbatlığına aid olmuşdur. Jenevyevanın qalıqları kilsədə saxlanılmışdır və şəhərin başının üstünü təhlükə aldıqda təntənəli surətdə təşkil edilmiş yürüşlərə çıxarılaraq nümayiş etdirilmişdir.

Konstruksiyası

• Soufflot's original plan for the Church of Sainte Genevieve (1756)
• Soufflot's final plan: the principal façade (1777)
• Soufflot's plan of the three domes, one within another
• Looking upward at the first and second domes
• Iron rods were used to give greater strength and stability to the stone structure (1758–90)

1744-cü ildə bərk xəstələnmiş kral XV Lüdoviq vəd etmişdir ki, əgər sağalsa, bərbad vəziyyətdə olan Saint-Geneviève Abbatlığının kilsəsini Parisin himayədarının adına layiq olan daha möhtəşəm bir bina ilə əvəz edəcək. Kral sağalsa da, üstündən on il keçdikdən sonra kilsənin yenidən qurulması və genişləndirilməsinə başlanılmışdır. 1755-ci ildə kralın ictimai işlər üzrə müşaviri markiz de Marinye Abel-Fransua Puasson memar Jak-Jermen Suffloya kilsənin layihəsini hazırlamağı tapşırmışdır. Sufflo 1731-1738-ci illərdə Romada klassik memarlıq üzrə təhsil almışdır. O, ilk işlərinin çoxunu Lion şəhərində həyata keçirmişdir. Saint-Geneviève kilsəsi onun həyatının başlıca işinə çevrilsə də, binanın tamamlanması onun vəfatından sonra baş vermişdir. Kilsənin ilk layihəsi 1755-ci ildə tamamlanmışdır və şübhəsiz, memar İtaliyada təhsil aldığından, daha çox Bramantenin yaradıcılığından təsirlənmişdir. Kilsə bərabər uzunluqda olan dörd nefli yunan xaçından, kəsişmənin üzərində yerləşən monumental günbəzdən, korinf sütunlu klassik portikdən (binaya yapışıq sütunlu eyvan) və əsas fasadda üçbucaqlı frontonu olan peristildən (açıq yerin dövrəsində düzəldilmiş sütunlar, qaıereya) ibarət idi. Sonrakı illərdə kilsənin dizaynı beş dəfə dəyişdirilmişdir, tikiliyə narteks (adətən binanın qərbində yerləşən giriş hissəsi), xor və iki qüllə əlavə edilmişdir. Layihənin planı 1777-ci ildə tamamlanmışdır.

Binanın təməli 1758-ci ildə qoyulmuşdur, lakin maliyyə çətinlikləri baxımından iş çox ləng getmişdir. Sufflo 1780-ci ildə vəfat etmişdir və onun işini tələbəsi Jan-Batist Rondelet davam etdirmişdir. Sainte-Geneviève Abbatlığının yenidən qurulması nəhayət, 1790-cı ildə, Fransız İnqilabının başlanmasından sonra tamamlanmışdır.

Binanın uzunluğu 110 metr, eni 84 metr və hündürlüyü 83 metrdir. Tikilinin altında eyni ölçüdə sərdabə (qrot) yerləşir. Binanın tavanı silindr formasında olan bir neçə qübbə və eninə düzəldilmiş tağlar vasitəsilə ayrı-ayrı sütunlar üzərində dayanır. Böyük günbəz dörd nəhəng sütuna söykənən parusların (pandativ) üzərində dayanır. O dövrdə layihəni tənqid edən bir sıra mütəxəssislər sütunların belə böyük günbəzi daşıya bilməyəcəyini iddia etdiklərindən, Sufflo daş konstruksiyanı müasir dəmir-beton binaların prototipi olan dəmir çubuqlarla gücləndirmişdir. XXI əsrdə dəmir çubuqlar xarab olmuş və onları əvəz etmək üçün 2010-2020-ci illərdə binada böyük bərpa işləri həyata keçirilmişdir.

Günbəz əslində bir-birinin içində quraşdrılmış üç günbəzdən ibarətdir. Birincisi, ən alçaq günbəz rozetlərlə örtülmüş tavana malikdir və düz mərkəzdə açılır. Bu günbəzdən baxdıqda Antuan Qros tərəfindən işlənilmiş “Sainte Genevieve Apofeozu” adlı freska ilə bəzədilmiş ikinci günbəz görünür. Qıraqdan görünən ən kənar günbəz daşdan tikilmişdir və dəmir bəndlərlə bərkidilmişdir, həmçinin o dövrdə Fransada geniş yayılmış dülgərlərin istifadə etdikləri materiallarla yox, qurğuşun üzlüklə örtülmüşdür. Divarların içərisində gizlədilmiş kontrforslar (divarı, günbəzi saxlayan ağır dayaqlar) günbəzin əlavə dəstəyini təmin edir.

İnqlab - "Millətin Məbədi"

• Jan Jak Russonun məqbərəsi
• The Panteon 1795-ci ildə. İnteryeri daha qaranlıq və təntənəli göstərmək üçün fasad pəncərələri kərpiclə hörülmüşdür.
• Volterin məqbərəsi və heykəli
• Volterin nəşinin Panteona gətirilməsi (1791)
• Alphonse-Louis Poitevin, Panteon, 1842-ci il

1789-cu ildə Fransız İnqilabı ərəfəsində Saint-Geneviève kilsəsi demək olar tamamlanmışdır, onun yalnız daxili bəzək işləri yarımçıq qalmışdır. 1790-cı ildə Markiz de Villette kilsəni Romadakı Panteon nümunəsinə əsaslanaraq azadlıq məbədinə çevirməyi təklif etmişdir: “Gəlin, burada böyük adamlarımızın heykəllərini ucaldaq və onların küllərini sərdabədəki yeraltı dərinliklərdə basdıraq”. Bu ideya rəsmi olaraq 2 aprel 1791-ci ildə Milli Məclisinin sədri Konte de Mirabonun vəfatından sonra qəbul edilmişdir. 1791-ci il aprelin 19-da Məclis qərar çıxarmışdır ki, “bu, dini kilsə millətin məbədi, burada dəfn olunan böyük insanların məzarları isə azadlıq qurbangahı olacaq”. Məbədin girişinin üzərindəki mətn yenilənmişdir: “Qədirbilən xalq böyük adamlarını şərəfləndirir”. Bəyannamənin təsdiq edildiyi gün kilsədə Mirabonun dəfn mərasimi keçirilmişdir. Volterin nəşi 1791-ci il iyulun 11-də Panteona gətirilib təntənəli şəkildə dəfn edilmişdir. Ardınca bir neçə inqilabçının, o cümlədən Mirabonu əvəz edən Jan-Pol Maratın və filosof Jan-Jak Russonun qalıqları burada dəfn edilmişdir. İnqilab zamanı sürətli hakimiyyət dəyişikliyi baş verdiyindən, Panteonda dəfn olunan ilk adamlardan ikisi, Mirabo və Jan Pol Marat xalqın düşmənləri elan edildiklərindən, onların qalıqları məbəddən çıxarılmışdır. Nəhayət, Fransa Konvensiyasının yeni hökuməti 1795-ci ilin fevralında qərar vermişdir ki, on ildən az müddətdə vəfat etmiş heç bir şəxs Panteonda dəfn edilə biməz.

Kilsə məqbərəyə çevrildikdən az müddət sonra Assambleya interyeri daha qaranlıq və təntənəli etmək üçün nəzərdə tutulmuş memarlıq dəyişikliklərini təsdiqləmişdir. Memar Kartmer de Kensi işığın həcmini azaltmaq üçün aşağı pəncərələri kərpiclə hördürmüş, yuxarı pəncərələri isə mat şüşə ilə örtmüşdür. Fasadı bəzəyən əşyaların çoxunu çıxartmışlar. Bəzəkli divar fənərlərini və zəngləri fasaddan götürmüşlər. 1791-ci ildə bütün dini frizlər (haşiyələr) və heykəllər məhv edilmiş, onları vətənpərvərlik mövzusunda düzəldilmiş heykəllər və freskalar əvəz etmişdir.

Məbəddən kilsəyə və kilsədən məbədə qayıdış (1806-1830)

Günbəzin dizaynı Antoine-Jean Gros tərəfindən 1812-ci ildə hazırlanmışdır. Napoleon altda, sağ tərəfdə təsvir olunmuşdur. Hazırda Parisdəki Carnavalet Muzeyində saxlanılır.

Napoleon Bonapart 1801-ci ildə Birinci Konsul seçilərkən Roma Papası Konkordat ilə sənəd imzalayaraq Panteon da daxil olmaqla, keçmiş kilsələrin hamısının bərpasına razılıq vermişdir. O dövrdə Panteon Notr-Dam Kafedral kilsəsinin yurisdiksiyasında olub. Burada mühüm hadisələr, həmçinin Napoleonun Austerlitsdəki qələbəsi qeyd olunmuşdur. Bununla belə, kilsənin sərdabəsi, yeraltı məzarlığı məşhur fransızların dəfn olunduğu yer kimi rəsmən qorunub saxlanılmışdır. Sərdabəyə yeni giriş Şərq eyvanı tərəfdən düzəldilmişdir. (1809-1811). Günbəzin içini bəzəmək rəssam Antoine-Jean Grosa həvalə olunmuşdur. O, kilsənin dünyəvi və dini aspektlərini birləşdirərək burada mələklər tərəfindən cənnətə qaldırılmış “Müqəddəs Jenevyevanın Apofeozu”nu, Fransanın böyük hökmdarları I Xlodviqdən tutmuş Böyük Karla, Napoleona və Jozefinaya kimi təsvir etmişdir.

Napoleonun hakimiyyəti dövründə qırx bir görkəmli fransız vətəndaşının qalıqları məbəddə yerləşdirilmişdir. Bunlar əsasən hərbi zabitlər, senatorlar və imperiyanın digər yüksək rütbəli məmurları idilər. Eyni zamanda, tədqiqatçı Louis-Antoine de Bougainville və Napoleonun şəxsi rəssamı olmuş Jak-Lui Davidin müəllimi rəssam Cozef-Marie Vien burada dəfn olunmuşlar.

Napoleonun süqutundan sonra Burbonların yenidən hakimiyyətə gəlməsi zamanı 1816-cı ildə Fransa kralı XVIII Lüdoviq bütün Panteonu yeraltı məzarlıq daxil olmaqla katolik kilsəsinə qaytarmışdır. Kilsə yenidən kral XVIII Lüdoviqin iştirakı ilə rəsmi olaraq təqdis olunmuşdur. Təqdis mərasimi inqilab zamanı ləğv edilmişdir.

Frontondakı (qapı və pəncərələrin üstündəki bəzəklər) heykəllər Jan-Giyom Muattanın düzəltdiyi "Qəhrəmanlıq və vətəndaşlıq fəzilətlərini taclandıran Vətən" adlanırdı. Onları David d'Anjerin hazırladığı dini heykəllərlə əvəz etmişlər. İnqilab zamanı Müqəddəs Jenevyevanın qalıqları dağıdılmışdır, lakin sonradan onlardan bir neçəsi tapılaraq kilsəyə qaytarılmışdır (hazırda yaxınlıqdakı Saint-Etienne-du-Mont kilsəsində saxlanılır). 1822-ci ildə Fransua Jerara günbəzin parusunda “Ədalət, Ölüm, Vətən və Şöhrət”i təmsil edən yeni əsərlər yaratmaq tapşırılmışdır. Jan-Antuan Qrosa isə daxili günbəzdəki freskada təsvir olunmuş Napoleonu XVIII Lüdoviqlə əvəz etmək, həmçinin XVI Lüdoviq və Mariya Antuanettanın fiqurlarını yenidən rəngləmək tapşırılmışdır. Qübbənin yeni versiyasını 1824-cü ildə X Karl təntənəli surətdə təqdim etmişdir. Qəbirlərin yerləşdiyi sərdabəyə gəlincə, onlar, kilidlənmiş və ziyarətçilər üçün bağlanmışdır.

I Lui Filipp, İkinci Respublika və III Napoleonun dövründə (1830-1871)

1868-1871 Charles Marvillenin vaxtında Panteonun təmiri.

1830-cu il Fransa inqilabı nəticəsində I Lui Filip taxta çıxmışdır. O, inqilabi dəyərlərə rəğbətini ifadə edərək 26 avqust 1830-cu ildə kilsəni yenidən Panteon kimi təqdis etmişdir. Bununla belə, məbəd ictimaiyyət üçün qapalı qalmış və buraya yeni qalıqlar əlavə edilməmişdir. Yeganə dəyişiklik əsas frontonda edilmişdir, burada parlaq xaç yerləşdirilmişdir. David d'Anjer dini heykəlləri yenidən dizayn edərək "Millət ona bəxş olunan azadlıq vasitəsilə tarix böyük insanların, mülki və hərbçilərin adlarını yazarkən onlara taclar paylayır" adlı vətənpərvər əsər yaratmışdır.

Lui Filip 1848-ci ildə devrilmişdir və onun yerinə inqilabi ideyaları dəyərləndirən İkinci Fransa Respublikasının seçdiyi hökumət gəlmişdir. Yeni hökumət Panteonu "İnsanlıq məbədi" adlandırmış və onu bütün sahələrdə bəşəriyyətin tərəqqisini qeyd edən altmış yeni freska ilə bəzəməyi təklif etmişdir. 1851-ci ildə astronom Léon Fucault tərəfindən Yerin fırlanmasını təsvir edən “Fuko kəfkiri” günbəzin altından asılmışdır, lakin həmin ilin dekabrında kilsənin şikayətindən sonra onu yığışdırmışlar.

İmperatorun qardaşı oğlu Lui Napoleon 1848-ci ilin dekabrında Fransanın prezidenti seçilmişdir və 1852-ci ildə dövlət çevrilişi edərək özünü İmperator elan etmişdir. Panteon "Milli Bazilika" statusu alaraq kilsəyə qaytarılmışdır. Müqəddəs Jenevyevanın qalıqları kilsəyə qaytarılmış və onun həyatından bəhs edən iki ədəd heykəltəraşlıq qrupu əlavə olunmuşdur. Məbədin sərdabəsi isə bağlı qalmışdır.

Üçüncü Respublika dövründə (1871-1939)

• Müqəddəs Jenevyeva Parisə təchizat gətirir (1874). Müəllif: Püvi de Şavann.
• İsa Məsih mələyə Fransa xalqının taleyini göstərir. Mozaikanın müəllifi: Antoine-Auguste-Ernest Hébert
• "Milli Konvensiya" (1921). Müəllif: François-Léon Siccard
• Eduard Detaille. Respublika ordusunu şöhrətə aparan Qələbə (1905)
• Viktor Hüqonun dəfn mərasimi, 1 iyun 1885-ci il.

Bazilikaya 1870-ci il Fransa-Prussiya Müharibəsi zamanı almanların açdığı atəş zamanı zədə dəymişdir. Bina 1871-ci ilin mayında Paris Kommunasının qısa hakimiyyəti dövründə Kommuna əsgərləri ilə Fransa ordusu arasında gedən döyüşlər zamanı daha çox ziyan görmüşdür. Bina Üçüncü Respublikanın ilk illərində mühafizəkar hökumət dövründə kilsə kimi fəaliyyət göstərsə də, onun daxili divarları boş qalmışdır. 1874-cü ildən başlayaraq binanın daxili divarları Fransa tarixini kilsənin tarixi ilə birləşdirən yeni freskalar və heykəltəraşlıq qrupları ilə yenidən bəzədilmişdir. Püvi de Şavann və Alkesandr Kabanel, eləcə də Antuan-Avqust-Ernest Eber kimi məşhur rəssamlar kapellanın sərdabəsinin altındakı apsidada (xristian kilsələrində günbəzli, yarım dairəvi və ya çoxbucaqlı olan sunak otağı)“İsa Məsih mələyə Fransa xalqının taleyini göstərir” adlı mozaika yaratmışlar.

1881-ci ildə Saint-Geneviève kilsəsinin yenidən məqbərəyə çevrilməsi haqqında fərman qəbul edilmişdir. Bundan sonra Viktor Hüqo uzun sürən fasilədən sonra yeraltı məzarlıqda, sərdabədə dəfn edilən şəxs olmuşdur. Sonrakı hökumətlər yazıçı Emil Zolya (1908) və Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Fransa sosialist hərəkatının liderləri, o cümlədən Léon Qambetta (1920) və Jan Jaures (1924) daxil olmaqla ədəbiyyat xadimlərinin dəfn edilməsi təsdiqlənmişdir. Üçüncü Respublika hökuməti də qərar vermişdir ki, bina “Fransanın qızıl dövrünü və böyük adamlarını” təmsil edən heykəllərlə bəzədilsin. Bu dövrün əsas əsərlərinə Fransa İnqilabına həsr olunmuş Milli Assambleyanın heykəltəraşlıq qrupu, Jan-Antuan İnqabert tərəfindən Panteonda dəfn edilmiş ilk şəxsin, qraf Mirabonun heykəli (1889-1920) və apsisdə düzəldilmiş iki vətənpərvərlik freskası aiddir. Bunlar Eduard Detaylın "Respublika ordusunu şöhrətə aparan Qələbə" və Mari-Dezire-Hektor d'Espuinin "Şairlərin, filosofların, alimlərin və döyüşçülərin müşayiəti ilə məbədə daxil olan Şöhrət" (1906) freskalarıdır.

1945-ci ildən bu günə kimi

• İkinci Dünya müharibəsi zamanı Fransada fəaliyyət göstərmiş Müqavimət hərəkatının lideri Jan Mulenin Panteondakı məqbərəsi
• Nobel Sülh mükafatı laureatı Rene Kassenin Parisdə, Panteondakı məqbərəsi
• Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin yaradıcısı Jan Monenin Panteondakı məqbərəsi
• Brayl şriftinin yaradıcısı Lui Braylın Parsidə, Panteondakı məqbərəsi
• Parisdəki Panteonda VI kriptin girişi, Burada Rene Kassen, Jan Mone, Simona Vayl, Antuan Vayl, Jan Mulen və Andre Malyo dəfn olunmuşlar

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra qısamüddətli Dördüncü Respublika zamanı (1948-1958) iki tanınmış fizikaçı alim Panteonda dəfn olunmuşdur - Pol Lanqevin və Jan Perrin. Abolisionist hərəkatının ( Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Latın Amerikasında XVIII–XIX əsrlərdə zənci köləliyinin ləğvi uğrunda ictimai hərəkat ) lideri Viktor Şelşer, Azad Fransa hərəkatının ilk liderlərindən biri və müstəmləkə administratoru Feliks Ebue, həmçinin Brayl şriftinin yaradıcısı Lui Brayl 1952-ci ildə Panteonda dəfn olunmuşlar.

Beşinci Respublika dövründə Prezident Şarl de Qolun Panteonda dəfn etdirdiyi ilk şəxs Müqavimət lideri sayılan Jan Mulen olmuşdur. Burada son illərdə dəfn edilmiş müasir şəxsiyyətlər arasında İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannaməni hazırlayan, laureatı Rene Kasseni (1987) və Avropa İttifaqının sələfi olan Avropa Kömür və Polad Birliyi təşkilatının yaradılmasında başlıca rol oynamış Jan Monneni (1988) misal göstərmək olar. Jan Monne anadan olmasının 100-cü ildönümü ərəfəsində burada dəfn edilmişdir. laureatları, fizika və kimyaçılar Mari Küri və Pyer Küri (1995) cütlükləri, yazıçı və Mədəniyyət naziri olmuş Andre Malraux (1996), hüquqşünas və siyasətçi Simona Vayl (2018), Josephine Baker (2021) Panteonda dəfn edilmişlər.

2024-cü ildə isə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Fransa müqavimət hərəkatının ən tanınmış nümayəndəsi Misak Manuşyan və onun həyat yoldaşı Meline Manuşyan Panteonda dəfn edilmişlər.

Memarlıq və İncəsənət nümunəsi kimi

Günbəz

• Günbəz
• Panteon zirvəsində təmsil olunmuş Şöhrət heykəli
• Hazırda günbəzin üzərindəki xaç
• Qrosun çəkdiyi günbəzin içindəki freska
• Antuan Jan Qross, Müqəddəs Jenevyeva Apofeozu

Günbəzin son layihəsi 1777-ci ildə qəbul edilmişdir və 1790-cı ildə tamamlanmışdır. O, Romadakı Müqəddəs Pyotr Bazilikasının və Londondakı Müqəddəs Pavel Kafedral kilsəsinin günbəzləri ilə rəqabət aparmaq üçün hazırlanmışdır. Parisdəki “Les Invalides”in taxta çərçivəli günbəzindən fərqli olaraq, buradakı tamamilə daşdan hazırlanmışdır. O, əslində biri digərinin içərisində olan üç günbəzdən ibarətdir, aşağıdan görünən boyalı tavan ikinci günbəzin üzərində yerləşir. Dünyanın ən hündür günbəzi sayılan Müqəddəs Pyotr kilsəsinin günbəzi (136,57 metr (448,1 fut)) ilə müqayisədə bunun hündürlüyü 83 metrdir (272 fut).

Günbəzin üstü xaçla örtülmüşdür. Bununla belə, əvvəllər günbəzin yuxarı hissəsində Müqəddəs Jenevyevanın heykəlinin yerləşəcəyi nəzərdə tutulmuşdur. 1790-cı ildə günbəzin başında müvəqqəti olaraq xaç quraşdırılmışdır. 1791-ci ildə kilsə məqbərəyə çevrildikdən sonra xaçın yerinə Şöhrəti simvolizə edən heykəl qoyulması planlaşdırılmışdır, lakin sonradan bu layihədən imtina edilmişdir. 1830-1851-ci illərdə xaçın yerinə bayraq qoyulmuşdur. Lui Napoleon Bonapart binanı kilsənin istifadəsinə qaytardıqdan sonra xaç bərpa edilmişdir. 1871-ci ildə Paris Kommunası zamanı xaç qırmızı bayraqla əvəz olunmuşdur. Sonradan xaç yenidən bərpa edilmişdir.

Aşağıdan günbəzə baxdıqda, transeptlə günbəzin altındakı kəsişmədə, ən aşağıda yerləşən günbəzdə Jan-Antuan Qrosun çəkdiyi "Müqəddəs Jenevyevanın Apofeozu" (1811-34) tablosunu görmək mümkündür. Mərkəzdəki üçbucaq nura qərq olaraq Üçlüyü simvolizə edir. İvrit əlifbasının hərfləri ilə yazılmış söz Allahın adını tərənnüm edir. Rəsmdə tam şəkildə görünən yeganə personaj qayalıq bir yerdə oturmuş Müqəddəs Jenevyevanın özüdür. Monarxiyanın bərpası zamanı yaradılan tablonun ətrafında əks olunmuş təsvirlər kilsənin müdafiəsində mühüm rol oynamış Fransa krallarını təmsil edir. Müqəddəs Jenevyevanın solunda xristianlığı qəbul etmiş ilk kral Xlodviqin yanında bir qrup adam təsvir ounub. İkinci qrup isə ilk universitetlərin banisi Böyük Karla həsr olunub. Üçüncü qrup Fransanın kralı IX Lüdoviqə və onun Müqəddəs Torpaqdan gətirdiyi və Sen Şapel kilsəsində qorunan Tikanlı Taca həsr edilmişdir. Sonuncu qrup isə kilsədə sonuncu bərpa işlərini apartdıran kral XVIII Lüdoviqə və onun qardaşı qızına, hansı ki, buludlar arasında təsvir olunmuş qurbanlar, kral XVI Lüdoviqə və onun həyat yoldaşı Mariya Antuanettaya baxdığı həsr olunmuşdur. Bu səhnədə təsvir edilmiş mələklər XVIII Lüdoviqin Fransa İnqilabından sonra kilsəni bərpa etmək üçün imzaladığı Xartiyanı (sənəd) daşıyırlar.

Günbəzi saxlayan dörd parus və ya tağ Fransua Jerarın eyni dövrə aid olan “Şöhrət”, “Ölüm”, “Xalq” və “Ədalət”i (1821-37) təsvir edən rəsmləri ilə bəzədilmişdir.

Fasad, peristil və giriş

• Əsas fasad
• Pedimentdə Millət və Azadlıq mövzusundakı mərkəzi fiqurlar: solda dövlət xadimləri və alimlər, sağda əsgərlər
• Korinf orderi
• Peristilin altındakı barelyeflər
• Panteonun girişi

Kilsənin Şərq tərəfdəki fasadı və peristili yunan məbədi nümunəsində korinf sütunları və David d'Angers tərəfindən 1837-ci ildə tamamlanmış pediment heykəli ilə bəzədilmişdir. Əvvəlki pedimentdə təsvir olunmuş dini motivlərlə əvəz edilən bu pedimentdəki heykəl "Tarix böyük insanların, mülki və hərbçilərin adlarını yazarkən millət ona bəxş olunan azadlıq vasitəsilə onlara taclar paylayır" adlanır. Solda Russo, Volter, Lafayet və Bişa daxil olmaqla görkəmli elm adamları, filosoflar və dövlət xadimlərinin simaları yer alıb. Sağda Napoleon Bonapart, eləcə də silahlı qüvvələrin bütün növlərinin əsgərləri və Politexnik Məktəbinin uniformasında olan tələbələr təsvir olunublar. Aşağıda belə bir yazı var: "Müqəddəs millətdən olan böyük adamlara" ("Aux grands hommes la patrie reconnaissante"). Bu yazı 1791-ci ildə Panteon yaradılarkən əlavə edilmişdir. Monarxiyanın bərpası zamanı onu sökmüşlər və 1830-cu ildə yenidən bərpa etmişlər.

Peristilin altında beş heykəltəraşlıq barelyef yer alıb. İnqilab zamanı istifadəyə verilmiş əsas qapıların üstündə yerləşdirilmiş iki ədəd relyef binanın iki başlıca məqsədini simvollaşdırır. Bunlar solda “Xalq Maarifi” və sağdakı “Vətənpərvərlik” relyefləridir.

Binanın fasadında əvvəllər böyük pəncərələr olmuşdur, lakin kilsə binası məqbərəyə çevrildikdən sonra içərini daha qaranlıq və təmtəraqlı etmək üçün onlar kərpiclə hörülmüşlər.

Narteks (vestibül) və neflər (mərkəzi dəhliz)

• İnteryerin panoraması
• Müqəddəs Jenevyeva uşaq ikən dua edərkən. Püvi de Şavann, 1876
• Janna d'Ark Orleanda. Jül Ejen Lenepve
• Panteonda Milli Konvensiya heykəlinə daxil olan bəzi heykəllər qrupu
• Parisdəki Panteonun vestibülündə yerləşən Milli Konvensiya heykəlinə daxil olan heykəllər qrupu

Qərb nefinin əsas bəzəyi narteksdən başlayan Müqəddəs Denis və Parisin himayədarı sayılan Müqəddəs Jenevyevanın həyatından bəhs edən bir sıra rəsmlər, həmçinin Püvi de Şavanın, Aleksandr Kabanelin, Jül Ejen Lenepvenin və XIX əsrin digər görkəmli tarixi rəssamları tərəfindən çəkilmiş Saint Geneviève haqqında daha geniş rəsmlərdir. Cənub və şimal neflərindəki rəsmlər Fransanın xristian qəhrəmanlarına həsr olunmuş bu seriyanı davam etdirir, o cümlədən Böyük Karlın, Xlodviqin, IX Lüdoviqin və Jana d'Arkın həyatından bəhs edən səhnələr yer almışdır. 1906-1922-ci illərdə Panteonda Ogüst Rodenin məşhur əsəri "Mütəfəkkir" adlanan heykəli olmuşdur.

Fukonun kəfkirli saatı

1851-ci ildə fizikaçı Léon Foucault (Leon Fuko) mərkəzi günbəzin altında 67 metrlik (220 fut) kəfkirli saat düzəldərək Yerin fırlanmasını nümayiş etdirmişdir. Kəfkirin orijinal sferası 1995-ci ildən İncəsənət və Sənətkarlıq Muzeyinin bərpası zamanı müvəqqəti olaraq Panteonda nümayiş etdirilmişdir. Orijinal kəfkir sonradan İncəsənət və Sənətkarlıq Muzeyinə qaytarılmış və bir nüsxəsi hazırda Panteonda nümayiş etdirilir. 1920-ci ildən o, Fransa Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən tarixi abidə kimi siyahıya alınmışdır.

Kriptdə dəfn olunanlar

• Kriptin dəhlizi
• Lui Breylin məqbərəsi
• Solda Viktor Hüqonun, ortada Aleksandr Dümanın, sağda Emil Zolyanın məqbərəsi
• Parsidə Panteonda dəfn edilmiş kimya və fizika üzrə Nobel mükafatı laureatları Mari Küri Sladovodskaya və Pyer Kürinin məqbərələri
• İkinci Dünya müharibəsi zamanı Fransada Müqavimət Hərəkatını yaratmış Misak Manuşyanın və onun həyat yoldaşı Meline Manuşyanın Panteondakı məqbərələri

Panteonun məbədində dəfn olunma ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmışdır. Burada yalnız Parlamentin aktı ilə təsdiqlənmiş "Milli Qəhrəmanlara" icazə verilir. Buna bənzər yüksək mükafatlar “Les Invalides”də Napoleon, Türenn və Voban kimi tarixi hərbi liderlərə verilmişdir.

Nekropolda dəfn edilənlər arasında Volter, Russo, Viktor Hüqo, Emil Zolya, Jan Mulen, Lui Brayl, Jan Jaures və memar Sufflo da vardır. 1907-ci ildə burada Marselen Bertlo həyat yoldaşı Madam Sofi Bertlo ilə birlikdə dəfn edilmişlər. Mariya Küri göstərdiyi xidmətə görə ilk qadın olaraq 1995-ci ildə Panteonda dəfn edilmişdir. Fransız Müqavimət hərəkatının qəhrəmanlarından olan Geneviève de Gaulle-Anthonioz və Germaine Tillon 2015-ci ildə burada dəfn edilmişlər. Simona Vayl və onun həyat yoldaşı Antuan Vayl 2018-ci ildə burada dəfn edilmişlər.

1814-cü ildə Volterin qalıqlarının dini fanatiklər tərəfindən oğurlanaraq poliqona atıldığına dair geniş xəbərlər yayıldığından, 1897-ci ildə onun tabutunu açmaq məcburiyyətində qalmışlar və böyük mütəfəkkirin qalıqlarının orada olduğu təsdiqlənmişdir.

30 noyabr 2002-ci ildə Respublika Qvardiyasının altı əsgəri “Üç muşketyor” və digər məşhur romanların müəllifi Aleksandr Dümanın (1802-1870) tabutunu təntənəli yürüşlə Panteona gətirmişlər. Müşketyorların "Un pour tous, tous pour un" ("Biri hamı üçün, hamı biri üçün") şüarı yazılmış mavi məxmər parçaya bükülmüş ədibin qalıqları ilkin dəfn olunduğu yerdən, Fransanın Ena departamentindəki Villers-Kotterets qəbiristanlığından köçürülmüşdür. Prezident Jak Şirak çıxışında haqsızlığın aradan qaldırılacağını və Fransanın ən böyük yazıçılarından birinə öz haqqının veriləcəyini bildirmişdir.

Parisin Panteon məbədində İsrailin "Yad Vaşem" təşkilatının təsdiq etdiyi "Millətlər Arasında Ən Yaxşı İnsan" adına layiq görülmüş Fransa vətəndaşlarının şərəfinə vurulmuş lövhə

2007-ci ilin yanvarında Prezident Jak Şirak İsraildə “Yad Vaşem” tərəfindən təsdiq olunmuş “Millətlər Arasında Ən Yaxşı İnsan” kimi tanınan 2600-dən çox insanın şərəfinə Panteonda xatirə lövhəsi açmışdır. Bu insanların köməyi olmasaydı, əks halda minlərlə Fransa yəhudisi ölüm düşərgələrinə deportasiya olunaraq məhv ediləcəkdilər. Panteona ehtiram əlaməti olaraq bu lövhədə çox vaxt yardım göstərmək üçün öz həyatlarını riskə atmış adi insanların səyi sayəsində ölkənin yəhudi əhalisinin təxminən dörddə üçünün müharibədən sağ çıxması faktı vurğulanır. Lövhədə deyilir:

İşğal zamanı Fransanı bürüyən nifrət və zülmət pərdəsi altında minlərlə işıq sönməkdən imtina etdi. “Millətlər arasında ən yaxşı insan” və ya anonim qalmaq istəyənlər, millətindən və mənşəyidən asılı olmayaraq bütün qadınlar və kişilər yəhudiləri antisemitizm təqiblərindən və ölüm düşərgələrindən xilas etdilər. Təhlükəli riskləri aradan qaldıraraq, onlar Fransanın şərəfini, onun ədalət, tolerantlıq və humanizm dəyərlərini təcəssüm etdirdilər.

Dəfn olunmuşlar və adları əbədiləşdirilmişlər

№	Ad	Yaşadığı illər	Dəfn olunduğu il	Foto	Qeydlər
1	Onore Qabriel Riketi	1749-1791	1791		İnqlabçı, 4 aprel 1791-ci ildə Panteonda ilk dəfn olunmuş şəxs. 1794-cü ilin 25 noyabrında qəbri açılmış və adsız məzarda dəfn edilmişdir. Onun qalıqları indiyə kimi tapılmamışdır
2	Volter	1694-1778	1791		Yazıçı, filosof
3	Nikolya Jozef Boreper	1740-1792	1792		Hərbçi, zabit. Qalıqları sonradan itmişdir
4	Lui Mişel le Peletye de Sen-Farjo	1760-1793	1793		Qətlə yetirilmiş deputat. Ailəsinin xahişi ilə 14 fevral 1795-ci ildə sümükləri Panteondakı məzardan çıxarılaraq aparılmışdır
5	Oqüst Mari Anri Piko de Dampyer	1756-1793	1793		Hərbçi, zabit. Qalıqları sonradan itmişdir
6	Jan Pol Marat	1743-1793	1794		Siyasətçi. Qalıqları Panteondan çıxarılmışdır
7	Jan-Jak Russo	1712-1778	1794		Yazıçı və filosof
8	Fransuz Deni Tronşe	1726-1806	1806		Siyasətçi və hüquqşünas. Qəbri Panteonda V Sərdabədə yerləşir
9	Klod–Lui Petye	1749-1806	1806		Siyasətçi. V Sərdabə
10	Jan-Etyen-Mari Portalis	1746-1807	1807		Siyasətçi. V Sərdabə
11	Lui-Pyer-Pantaleon Renye	1759-1807	1807		Siyasətçi. V Sərdabə
12	Lui-Jozef-Şarl-Amabl d’Alber, Lyüin hersoqu	1748-1807	1807		Siyasətçi. Ailəsinin xahişi ilə qalıqları 1862-ci ildə Panteondan çıxarılmışdır
13	Jan-Batist-Pyer Bevyer	1723-1807	1807		Siyasətçi. V Sərdabə
14	Fransua Bartelemi, Begino qrafı	1747-1808	1808		Zabit. V Sərdabə
15	Pyer Jan Jorj Kabanis	1757-1808	1808		Alim və filosof. V Sərdabə
16	Qabrile-Lui, markiz de Kolenkur	1741-1808	1808		Zabit. V Sərdabə
17	Jan-Frederik Perreqo	1744-1808			Bankir. IV Sərdabə
18	Antuan-Sezar de Şuazel, Praslen hersoqu	1756-1808	1808		Hərbçi zabit və siyasətçi. V Sərdabə
19	Jan-Pyer Firmen Maler	1761-1808	1808		Zabit. Ürəyi V Sərdabədə qabda saxlanılır
20	Jan Batist Papen, qraf Sen-Kristo	1756-1809	1809		Siyasətçi və hüquqşünas. V Sərdabə
21	Jozef-Mari Vyen	1716-1809	1809		Rəssam. III Sərdabə
22	Pyer Qarnye de Labuasyer	1755-1809	1809		Zabit. III Sərdabə
23	Jan Pyer, qraf Ser	1746-1809	1809		Siyasətçi. Ürəyi III Sərdabədə qabda saxlanılır
24	Cirolamo Luidci Duratsso	1739-1809	1809		Siyasətçi. Ürəyi V Sərdabədə qabda saxlanılır
25	Jüstyen Bonaventura Morar de Qalles	1761-1809	1809		Hərbçi. Ürəyi III Sərdabədə qabda saxlanılır
26	Emanuel Krete de Şampmol	1747-1809	1809		Siyasətçi. III Sərdabə
27	Kardinal Covanni Batista Kaprara	1733-1810	1810		Keşiş. III Sərdabə. Ürəyi 1810-cu ildə Milan kilsəsində basdırılmışdır. 1861-ci ildə ailəsinin xahişi ilə qalıqları Panteondan çıxarılmışdır. Qalıqları 1861-ci ilin 22 avqustunda Parisdən Romaya aparılmışdır.
28	Lui Şarl Vensan Leblon de Sent-İler	1766-1809	1810		Hərbçi, zabit. III Sərdabə
29	Jan- Batist Treyar	1742-1810	1810		Vəkil. III Sərdabə
30	Jan Lann de Montebello	1769-1809	1810		Hərbçi, zabit. XXII Sərdabədə dəfn olunmuşdur
31	Şarl Pyer Klare de Flerye	1738-1810	1810		Siyasətçi. III Sərdabə
32	Lui Antuan de Buqenvil	1729-1811	1811		Dənizçi, naviqator. III Sərdabə
33	Kardinal Şarl Erskin de Kelli	1739-1811	1811		Keşiş. III Sərdabə
34	Aleksandr-Antuan Yuro de Senarmon	1769-1811	1811		Zabit. Ürəyi II Sərdabədə qabda saxlanılır
35	Kardinal İppolito Antonio Vinçetti Mareri	1738-1811	1811		Keşiş. III Sərdabə. 1861-ci ildə qalıqları Panteondan çıxarılaraq İtaliyaya, Rieti şəhərinə aparılmış və ailə məzarlığında dəfn edilmişdir
36	Nikola Mari Sonji de Kurbon	1761-1811	1811		Zabit. III Sərdabə
37	Mişel Ordener, I qraf Ordener	1755-1811	1811		Zabit. II Sərdabə
38	Jan Mari Pyer Dorsen	1773-1812	1812		Zabit. II Sərdabə
39	Yan Villem de Vinter	1761-1812	1812		Zabit. IV Sərdabə. Sonradan qalıqları çıxarılaraq Niderlanda, Kampeneyə (Overeysel) aparılmışdır.
40	Qiasint-Yuq-Timoleon de Kosse, qraf de Brissak	1746-1813	1813		Zabit. II Sərdabə
41	Jan İqnas Jakmino, qraf de Xam	1758-1813	1813		Vəkil. II Sərdabə
42	Jozef-Lui Laqranj	1736-1813	1813		Riyaziyyatçı. II Sərdabə
43	Jan Russo	1738-1813	1813		Siyasətçi. II Sərdabə
44	Jüstin de-Viri	1737-1813	1813		Siyasətçi. II Sərdabə
45	Frederik Anri Valter	1761-1813	1814		Zabit. IV Sərdabə
46	Jan-Nikolya Demenye	1751-1814	1814		Siyasətçi. II Sərdabə
47	Jan-Lui-Ebenezer Reynye	1771-1814	1814		Zabit. IV Sərdabə
48	Klod Ambruaz Renye de Massa di Karrara	1746-1814	1814		Siyasətçi və hüquqşünas. II Sərdabə
49	Antuan-Jan-Mari Tevenar	1733-1815	1815		Zabit. II Sərdabə
50	Klod-Jüst-Aleksandr Leqran	1762-1815	1815		Zabit. II Sərdabə
51	Jak-Jermen Suflo	1713-1780	1829		Panteonun girişində dəfn olunub
52	Viktor Hüqo	1802-1885	1885		Yazıçı. XXIV Sərdabə
53	Lazar Karno	1753-1823	1889		Siyasətçi və alim. XXIII Sərdabə. Fransa inqlabının 100 illiyi ərəfəsində qalıqları Panteona gətirilib dəfn edilmişdir
54	Jan-Batist Boden	1811-1851	1889		Siyasətçi və həkim. XXIII Sərdabə. Fransa inqlabının 100 illiyi ərəfəsində qalıqları Panteona gətirilib dəfn edilmişdir
55	Teofil Korre de la Tur d̰’Overn	1743-1800	1889		Hərbçi. XXIII Sərdabə. Fransa inqlabının 100 illiyi ərəfəsində qalıqları Panteona gətirilib dəfn edilmişdir
56	Fransua Severen Marso	1769-1796	1889		Ordu zabiti. Külü XXIII Sərdabədə qabda saxlanılır. Külünü Almaniyanın Koblens şəhərindən Fransa inqlabının 100 illiyi ərəfəsində Panteona gətirmişlər.
57	Mari Fransua Sadi Karno	1837-1894	1894		Fransanın Prezidenti. XXIII Sərdabə. Qətlə yetiriləndən sonra Panteonda dəfn olunub
58	Marselen Bertelo	1827-1907	1907		Alim. XXV Sərdabə. Həyat yoldaşı ilə bir yerdə dəfn olunub, çünki ondan ayrı dəfn edilməsinin əleyhinə olub.
59	Sofi Bertelo	1837-1907	1907		Marsellena Bertelonun həyat yoldaşı. XXV Sərdabə. Panteonda dəfn olunan ilk qadındır
60	Emil Zolya	1840-1902	1908		Yazıçı. XXIV Sərdabə. Qalıqları Monmantr qəbiristanlığından Panteona gətirilmişdir.
61	Leon Qambetta	1838-1882	1920		Siyasətçi. Ürəyi Panteonun pilləkənindəki divarda qabda saxlanılır
62	Jan Jores	1859-1914	1924		Siyasətçi. XXVI Sərdabə. Qalıqları qətlindən 10 il sonra Panteona gətirilmişdir
63	Penleve	1863-1933	1933		Riyaziyyatçı və siyasətçi. XXV Sərdabə
64	Lanjeven	1872-1946	1948		Alim. XXV Sərdabə. Jan Perenlə eyni gündə nəşi Panteona gətirilmişdir
65	Perren	1870-1942	1948		Alim, Nobel mükafatı Laureatı. XXV Sərdabə. Pol Lanjevenlə eyni gündə nəşi Panteona gətirilmişdir
66	Viktor Şelxer	1804-1893	1949		Abolisionist. XXVI Sərdabə. Feliks Ebue ilə eyni gündə nəşi Panteona gətirilmişdir. Məzarı əvvəllər Per-Laşez qəbiristanlığında olmuşdur. Atası ilə eyni yerdə dəfn olunmaq istədiyindən atasının da qəbri sonradan Panteona köçürülmüşdür.
67	Mark Şelxer	1766-1832	1949		Viktor Şelxerin atası. XXVI Sərdabə. Məzarı əvvəllər Per-Laşez qəbiristanlığında olmuşdur
68	Feliks Ebue	1884-1944	1949		Siyasətçi. XXVI Sərdabə
69	Lui Brayl	1809-1852	1952		Müəllim. XXV Sərdabə. Vəfatının 100 illiyində məzarı Panteona köçürülmüşdür.
70	Jan Mulen	1899-1943	1964		Müqavimət hərəkatının iştirakçısı. VI Sərdabə. Nəşi 1964-cü ilin 19 dekabrında Per-Laşez qəbiristanlığından Panteona köçürülmüşdür.
71	Antuan de Sent-Eqzüperi	1900-1944	1967		Yazıçı. Aralıq dənizi üzərində Marsel yaxınlığında it döyüşündən sonra hava qəzası zamanı həlak olduğundan və cəsədi tapılmadığından 1967-ci ilin noyabr ayında Panteonda adına xatirə lövhəsi yerləşdirilmişdir
72	Rene Kassen	1887-1976	1987		İnsan hüquqları müdafiəçisi, Nobel Mükafatı Laureatı. VI Sərdabə. Anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə nəşi Monparnas qəbiristanlığından Panteona gətirilmişdir
73	Jan Monne	1888-1979	1988		İqtisadçı. VI Sərdabə. Anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə qəbri Panteona köçürülmüşdür
74	Abbat Anri Qrequar	1750-1831	1989		Keşiş. VII Sərdabə.	Fransa inqlabının 200 illiyi münasibətilə qəbri Panteona köçürülmüşdür
75	Qaspar Monj	1746-1818	1989		Riyaziyyatçı. VII Sərdabə. Fransa inqlabının 200 illiyi münasibətilə qəbri Panteona köçürülmüşdür
76	Nikola de Kondorse	1743-1794	1989		Siyasətçi. VII Sərdabə. Fransa inqlabının 200 illiyi münasibətilə Panteonda dəfn edilmişdir, lakin qəbri boşdur, çünki qalıqları itmişdir
77	Pyer Küri	1859-1906	1995		Alim, Nobel Mükafatı Laureatı. VIII Sərdabə. Qəbri 1995-ci ildə həyat yoldaşı Mari Küri ilə birlikdə Panteona köçürülmüşdür
78	Mariya Sklovodskaya-Küri	1867-1934	1995		İki dəfə Kimya üzrə Nobel Mükafatı Laureatı adına layiq görülmüşdür (1903 və 1911). VIII Sərdabə. Panteonda dəfn olunan ikinci qadındır, lakin göstərdiyi xidmətə görə burada dəfn olunan ilk qadındır
79	Andre Malro	1901-1976	1996		Yazıçı və siyasətçi. VI Sərdabə. Vəfatının 20 illiyində, 1996-cı ilin 23 noyabrında Veryer-le-Byüsson (Esson) qəbiristanlığından məzarı Panteona köçürülmüşdür
80	Tussen-Luvertyür	1743-1803	1998		Lui Delqreslə bir gündə Panteonda adına xatirə lövhəsi vurulmuşdur
81	Lui Delqres	1766-1802	1998		Siyasətçi. Tussen–Luvertyürlə bir gündə Panteonda adına lövhə vurulmuşdur
82	Aleksandr Düma	1802-1870	2002		Yazıçı. XXIV Sərdabə. Vəfatından 132 il sonra məzarı Panteona köçürülmüşdür
83	Eme Sezar	1913-2008	2011		Yazıçı və siyasətçi. 6 aprel 2011-ci ildə Panteonda adına xatirə lövhəsi vurulmuşdur, qəbri Martinikadadır
84	Jan Zey	1904-1944	2015		Siyasətçi. IX Sərdabə. Alyedə (Molle) qətlə yetirildikdən sonra 1948-ci ildə Orleanda dəfn olunmuşdur
85	Pyer Brossolet	1903-1944	2015		Jurnalist. Müqavimət hərəkatının üzvü. IX Sərdabə. Məzarı 2015-ci ilin 27 mayında Per-Laşez qəbiristanlığından Panteona köçürülmüşdür
86	Jermen Tillion	1907-2008	2015		Müqavimət hərəkatının üzvü, etnoloq. IX Sərdabə. Panteonda onun qalıqlarının yerində məzarından götürülmüş torpaq yerləşir, çünki ailəsi mərhumun sümüklərini vermək istəməyib
87	Jenevyeva de Qoll-Antonioz	1920-2002	2015		Müqavimətçi. IX Sərdabə. Panteonda onun simvolik qəbri yerləşir. Burada onun qalıqlarının yerinə məzarından götürülmüş torpaq tökülmüşdür, çünki ailəsi mərhumun sümüklərini vermək istəməyib
88	Simona Veyl	1927-2017	2018		Siyasətçi, Holokostu yaşamış qadın. VI Sərdabə. 2017-ci ildə vəfat etdikdən sonra Monparnas qəbiristanlığında dəfn olunsa da, sonradan məzarı həyat yoldaşı ilə birlikdə Panteona köçürülmüşdür
89	Antuan Veyl	1926-2013	2018		Simona Veylin həyat yoldaşı. VI Sərdabə. Məzarı Monparnas qəbiristanlığından Panteona köçürülmüşdür
90	Moris Jenevua	1890-1980	2020		Yazıçı. XIII Sərdabə. 1980-ci ildə vəfat etdikdən sonra Passi qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. Sonradan məzarı Panteona köçürülmüşdür
91	Jozefina Beyker	1906-1975	2021		İnsan hüquqları üzrə mübarizə aparmış aktrisa. XIII Sərdabə. Panteondakı qəbri simvolikdir. Kenotafda onun doğulduğu yerdən, Missuri ştatı, torpaq yerləşdirilmişdir. Həmçinin, onun Monakodakı qəbrindən torpaq yerləşdirilmişdir.
92	Misak Manuşyan	1906-1944	2024		İkinci Dünya müharibəzi zamanı faşistlərə qarşı müqavimət göstərmiş təşkilatın yaradıcısı. XIII Sərdabə. 21 fevral 2024 tarixində həyat yoldaşı ilə birlikdə Panteonda dəfn olunmuşdur
93	Meline Manuşyan	1913-1989	2024		Müqavimət hərəkatının üzvü. Misak Manuşyanın həyat yoldaşı. XIII Sərdabə

Ədəbiyyat

• Antoine-Laurent-Thomas Vaudoyer. Projet de restauration des piliers du dôme du Panthéon français. Imprimerie de P. Didot l'aîné. Paris. Pluviôse An VI. Pages 12. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bd6t5381020g

• Charles Ouin-Lacroix, Histoire de l'église Sainte-Geneviève, patronne de Paris et de la France, ancien Panthéon français, 1852, Paris, Sagnier & Bray, 152 pages.

• Eugène Viollet Le Duc - Edgar Quinet, Les Églises de Paris - Le Panthéon, 1883, Paris, Marpon & Flammarion, 294 pages. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6469743s

• Mona Ozouf, « Le Panthéon », dans Les lieux de mémoire, t. I : La République, Gallimard, Paris, 1984.

• François Macé de Lépinay. Peintures et sculptures du Panthéon, Éditions du Patrimoine, 1997.

• Jean-Claude Bonnet, Naissance du Panthéon. Essai sur le culte des grands hommes, Fayard, 1998.

• Sous la direction d'Olivier Le Naire, Entrez au Panthéon ! À la redécouverte de notre histoire, éditions Omnibus, 2015.

• Édouard Leduc, Dictionnaire du Panthéon de Paris, Éditions Publibook, 2013.

• Bruno Fuligni, L'Affreux du Panthéon, Gallimard, Paris, 2018.

• Maurice Ricolleau, Histoire du Panthéon. De l'église Sainte-Geneviève au mausolée des grands hommes, éditions Beauchesne, Paris, 2019.

• Jean-François Boudet (dir.), « La panthéonisation des Grands Hommes (et des Grandes femmes) », in Les rites et usages funéraires : essais d’anthropologie juridique, Aix-Marseille, PUAM, coll. droits & religions, 2019, p.123-144.

• Lebeurre Alexia. The Pantheon: Temple of the Nation. Éditions du Patrimoine. Paris. 2000. https://archive.org/details/pantheontempleof0000lebe

• Oudin Bernard. Dictionnaire des Architectes. Seghers, 1994.

• Gilks, David (2024). Quatremère de Quincy: Art and Politics during the French Revolution. Oxford University Press.

Xarici keçidlər

• Panthéon at Centre des Monuments Nationaux

• Panthéon – current photographs and of the years 1900

• Panthéon ou église Sainte-Geneviève? Les ambiguïtés d'un monument, Denis Bocquet, MA Thesis, Sorbonne University 1992

İstinadlar

1. Pantheon definitions https://www.definitions.net/definition/pantheon 2020-05-13
2. Tales of Two Cities: Paris, London and the Birth of the Modern City. Jonathan Conlin. 2013. Atlantic Books. https://books.google.com/books?id=hG7yb-Z9dzUC&pg=PT165
3. Nineteenth Century Art: A Critical History. Stephen Eisenman, Thomas E.Crow. 2007. Pages 163. Thames & Hudson. https://books.google.com/books?id=yYQ0AQAAIAAJ
4. http://www.theguardian.com/world/2021/aug/22/josephine-baker-to-become-first-black-woman-to-enter-frances-pantheon Arxiv surəti 23 avqust 2021 tarixindən (Wayback Machine) saytında Josephine Baker to become first Black woman to enter France's Pantheon. Agence France-Presse, August 22, 2021
5. Lebeurre. 2000. P: 3
6. Moshe Sluhovsky. https://books.google.com/books?id=T71rv5GwI0QC&q=King+Louis+XV+1744+St+Genevieve&pg=PA142 Patroness of Paris: Rituals of Devotion in Early Modern France. Brill. 1998.
7. Oudin. 1994. P: 479
8. Lebeurre. 2000. P:9
9. Lebeurre. 2000. Pages: 9–10
10. Lebeurre. 2000. Pages: 12–13
11. Lebeurre. 2000. P:16
12. Lebeurre. 2000. P:17
13. Lebeurre. 2000. Pages:26–27
14. Lebeurre. 2000. Pages: 26–29
15. Lebeurre. 2000. Pages:33–35
16. Lebeurre. 2000. P:36
17. Lebeurre. 2000. Pages: 58–59
18. https://apnews.com/article/josephine-baker-pantheon-france-38c5389c6a5f555c3b7e13b9eeb41984 Arxiv surəti 6 mart 2023 tarixindən (Wayback Machine) saytında Black artist Josephine Baker honored at France's Pantheon. November 30, 2021.
19. https://www.lemonde.fr/en/france/article/2023/06/18/armenian-resistance-fighter-missak-manouchian-joins-france-s-pantheon-greats_6033488_7.html
20. Lebeurre. 2000. P: 56
21. Lebeurre. 2000. Pages:43–45
22. http://itotd.com/articles/362/foucaults-pendulum/ Arxiv surəti 12 mart 2012 tarixindən (Wayback Machine) saytında Foucault's Pendulum: Interesting Thing of the Day. Itotd.com 2004-11-08.
23. Base Mérimée. PA00088420. Ancienne église Sainte-Geneviève, devenue Le Panthéon
24. Angelique Chrisafis. https://www.theguardian.com/world/2015/may/27/french-president-hollande-honours-female-resistance-heroes-in-pantheon France president Francois Hollande adds resistance heroines to Panthéon. World news. Newspaper The Guardian. 1970-01-01.
25. https://www.theguardian.com/world/2018/jun/30/simone-veil-funeral-paris-pantheon France pays tribute to Simone Veil with hero's burial in the Panthéon. Willsher Kim. 2018-06-30. The Guardian.
26. https://books.google.com/books?id=aWyAAwAAQBAJ&q=The+widely+repeated+story+that+the+remains+of+Voltaire+were+stolen+by+religious+fanatics+in+1814+and+thrown+into+a+garbage+heap+is+false.+Such+rumours+resulted+in+the+coffin+being+opened+in+1897%2C+which+confirmed+that+his+remains+were+still+present&pg=PA114 Candide. Voltaire. 1976. Lulu.com.