fbpx
Wikipedia

Onurğa beyni

Avqust 04, 2021

Onurğa beyni – lat. medulla spinalis (yun. μύελος) çeçələ barmaq yoğunluğunda öndən arxaya doğru yastılaşmış silindr şəklində zolağabənzər uzvdür; onurğa kanalında yerləşmişdir. Bunun yuxarı ucu uzunsov beyinə keçir, aşağı ucu isə nazikləşərək lat. conus medullaris adını daşıyır.

Onurğa beyni
Mərkəzi sinir sistemi:beyin və onurğa beyni
Onurğa beyni: at quyruğu
Latınca Medulla spinalis
Yunanca μύελος
Sistem Sinir
Arteriya Ön onurğa beyni arteriyaları – lat. aa. spinales anteriores, dal onurğa beyni arteriyaları – lat. aa. spinales posteriores, ön və dal kök arteriyaları – lat. aa. radiculares anteriores et posteriores
Vena Daxili venoz onurğa kələfləri – lat. plexus venosi vertebrales interni
Embrional Xarici rüşeym vərəqəsi – ektoderma
  • bax
  • müzakirə
  • redaktə

Ümumi məlumat

Onurğa beyni aşağı sinif onurğalılarda uzun zolaq şəklində olur və uzunluğu onurğanın uzunluğuna müvafiq gəlir. Sümüklü balıqlardan (lat. teleostei) başlayaraq onurğa beyni qısalmağa başlayır. Quyruqsuzlarda (lat. anura) və məməlilərdə (lat. mammalia) onun kaudal ucu nazik sap şəklini alır, belə ki, onurğa kanalının kaudalhissəsini bel və oma sinirlərinin kökləri tutur; bunlar at quyruğu adlanan törəməni təşkil edir. Onurğa beyni ilə onurğa kanalının uzunluğunda olan fərq məməlilərdə xüsusilə nəzərə çarpır.

Bir çox heyvanlarda onurğa beyni, ətrafların gövdədən başladıqları yerlərə müvafiq olaraq, iki qalınlaşma əmələ gətirir: boyun və bel qalınlaşmaları. Bu hal xüsusilə quyruqsuzlarda, tısbağalarda (lat. chelonia), quşlarda və məməlilərdə inkişaf edir. ayaqsız amfibi və kərtənkələlərdə, ilanlarda onurğa beyninin qalınlaşmaları olmur.

Dəyirmiağızlarda (lat. cyclostomata) onurğa beyninin ağ maddəsi mielinsiz liflərdən təşkil olunur. Qanqlioz hüceyrələr tədricən onurğa beyninin mərkəzi kanalı ətrafındatoplaşmağa başlayır və boz maddəni əmələ gətirir. Balıqlarda hələ boz maddə ağ maddədən kəskin surətdə ayrılmır; amfibilərdə dorzal boz sütunlar (buynuzlar) hələ zəif inkişaf etmiş olur; ventral boz sütunlar isə yaxşı gözə çarpır; kərtənkələlərdə (lat. suria) və məməlilərdə boz maddə sütunları yaxşı inkişaf etmiş olur; bunun nəticəsində onurğa beyninin ağ maddəsi ventral (ön), dorzal (arxa) və yan ciyələrə bölünür. Onurğa beynində sinir hüceyrələri çıxıntılarının miqdarı artdıqca mərkəzi kanalın divarları qalınlaşır, onun mənfəzi xüsusilə dorzal hissədə daralır.

Məməlilərdə onurğa beyni əsas bir xüsusiyyətə malikdir; aşağı sinifdən yuxarı sinfə qalxdıqca, beyinin çəpgən hissəsinin tədricən artması ilə əlaqədar olaraq, ön və yan piramid yollarını təşkil edən sinir liflərinin miqdarı çoxalır, deməli, yarımkürələrin qabığının əzələlərin işinə olan təsiri artır. Məsələn itdə həmin liflərin miqdarı onurğa beyninin ağ maddəsinin təxminən 10%-ni təşkil edirsə, meymunlarda 20%, insanda isə, demək olar ki, 30%-ni təşkil edir.

Quruluşu

Vəzifə etibarilə onurğa beyni boyun gövdə və ətraf əzələlərinin avtomatik tənziminin mərkəzi üzvü hesab olunur, morfoloji və fizioloji cəhətcə beyinlə sıx rabitədədir və onun fəaliyyəti beyin qabızının başçılığı altındadır. Onurğa beyninin yuxarı hüdudu uzunsov beyin çarpazının aşağı ucu (birinci boyun sinirinin çıxan yeri) bərabərində, skletə nisbətən atlasın yuxarı kənarı bərabərliyində və aşağı hödudu 1–2 ci bel fəqərələri səviyyəsində olur.

Onurğa beyninin onurğa kanalında yerləşməsi
 
Onurğa beyninin quruluşu (sxematik)
 
Onurğa beyninin onurğa kanalında yerləşmə mövqeyi (en kəsikdən).
 
Onurğa beyni ilə onurğa kanalı arasındakı boşluq

Onurğa beyni onurğa kanalının əyriliklərinə müvafiq olaraq boyun və döş nahiyələrində əyilmişdir. Bunun uzunluğu orta hesabla kişilərdə 45 sm. qadınlarda isə 43 sm olur. Onurğa beyninin uzunluğu onurğanın uzunluğuna olan nisbəti daimi deyildir; orta hesabla onurğanın uzunluğunun onurğa beyninin uzunluğuna olan nisbəti 100:64 olan nisbəti kimidir. Onurğa beyninin sagital ölçüsü frontal ölçüsündən kiçikdir. Həcmi 33 sm³ və en kəsiyinin səthi orta hesabla 63 mm²-ə bərabərdir. Onurğa beyninin çəkisi yetişmiş şəxslərdə 30 q və yenidoğulmuşlarda 6–7 q olur; bədən çəkisinə olan nisbəti 1: 1848 olan nisbətinə (yenidoğulmuşlarda isə 1:851 nisbətinə) bərabərdir. Onun çəkisi (yenidöğulmuşunkuna nisbətən) bir yaşında iki dəfə, beş yaşında üç və həddi-bbüluğ dövründə 4–5 dəfə artmış olur.

Onurğa beyni onurğa kanalında yerləşərək onurğanın hərəkəti zamanı yerini bir qədər yuxarıya doğru dəyişir; deməli onurğa beyni onurğa kanalında hərəkətli bir surətdə fiksasiya olunmuşdur. O, onurğa kanalını tamamilə tutmamışdır; əgər onurğa beyninin en kəsiyinin səthi 63 mm² təşkil edirsə, onurğa kanalının en kəsiyinin səthi 254 mm²-ə bərabərdir; beləliklə onurğa kanalında onurğa beyninin tutduğu yerdən başqa artıq sahə qalır; buranı onurğa beyni qişaları, damarlar və beyin-onurğa beyin mayesi tutur. bu sahə onurğa beyninin hərəkət etməsinə şərait yaradır. Onurğa beyninin yerdəyişmə dərəcəsi fiksasiya aparatına aid olan dişli bağlar (lat. lig-ta denticulata) ilə məhdudlaşır. bu bağlar (19–23 cüt) onurğa beyninin yumşaq qişasından ayrılmış törəmədir. Onlar bir tərəfdən sərt qişaya, digər tərəfdən isə onurğa beyninin ön və dal kökləri arasında yumşaq qişaya bağlanmışdır. Onurğa beyninin fiksasiyasında sərt qişanın özü, hörümçək torunabənzər və yumşaq qişaların bağ aparatı (subaraxnoidal arakəsmələr, dişli bağlar), uzunsov beyin, uc sap və onurğa beyni damarları iştirak edir. Topoqrafiya cəhətcə onurğa beyni üç hissəyə bölünür: boyun hissə – lat. pars cervicalis, döş hissə – lat. pars thoracica, və bel hissə – lat. pars lumbalis. Bunların qalınlığı eyni deyildir; boyun və bel hissədə qalınlaşmalar vardır:

  1. Boyun qalınlaşması – lat. intumescentia cervicalis – II boyun fəqərəsi ilə II döş fəqərəsi arasında. Boyun qalınlaşmasının ən qalın hissəsi V–IV boyun fəqərələri bərabərliyində olur.
  2. Bel qalınlaşması – lat. intumenscentia lumbalis – IX–X döş fəqərəsi ilə I ya II bel fəqərələri arasında olur.

Bu qalınlaşmaların əmələ gəlməsi, onurğa beyninin ətrafında gedən sinirlərə müvafiq seqmentlərində sinir hüceyrələrinin çoxluğu ilə izah olunur.

Onurğa beyni iki maddədən təşkil olunmuşdur: xaricdən ağ maddə – lat. substantia alba və daxildə boz maddə – lat. substantia grisea. Onurğa beyninin ön və arxa səthlərində orta xətdə birər boylama şırım vardır. Bunlardan öndəki ön orta yarıq – lat. fissura meniana anterior və arxadakı dal orta şırım – lat. fissura mediana posterior adlanır. Ön yarıq dal şırıma nisbətən dərindir. Bunlar onurğa beynini iki simmetrik hissəyə bölür. Ön orta yarığa və dal orta şırıma paralel olaraq onurğa beyninin yan sahələrilə digər iki şırım da gedir; bunlardan qabaqdakına ön yan şırım – lat. sulcus lateralis anterior, daldakına dal yan şırım – lat. sulcus lateralisposterior deyilir. dal yan şırım öndəkindən daha zəif gözə çarpır. Qey olunan şırımların vasitəsilə onurğa beyninin hər yarısının ağ maddəsi üç ciyəyə bölünür: ön, yan və dal ciyələr; bunlardan ön ciyə – lat. funiculus anterior ön orta yarıqla ön yan şırım arasında, yan ciyə – lat. funiculus lateralis ön yan şırımla dal yan şırım arasında və dal ciyə – lat. funiculus posterior dal yan şırımla dal orta şırım arasında yerləşir. dal ciyə boyun və yuxarı döş nahiyəsində zəif bir şırım – dal ara şırım – lat. sulcus intermedius posterior iki dəstəyə ayrılır; bunlardan bayır tərəfdəkinə pazabənzər dəstə – lat. faciculus cuneatus, içəridəkinə isə nazik dəstə – lat. fasciculus gracilis deyilir. Onurğa beyninin yuxarı hissəsində bu dəstələrdə daha artıq gözə çarpır. Onurğa beyninin ön yan şırımında ventral (ön) kök – lat. radix ventralis (anterior – BNA), dal yan şırımından isə – arxa ya dal kök – lat. radix dorsalis (posterior – BNA) xaric olur. Ventral köklər hərəki, arxa köklər hissi liflərdən təşkil olunmuşdur. Arxa köklər əslində onurğa beyninə daxil olur və onurğa beyni qanqlionlarının yalançı unipolyar hüceyrələrinin neyritlərindən əmələ gəlmişdir. Ventral və arxa köklər fəqərəarası dəliklərə doğru gedir; burada arxa kök qalınlaşma onurğa beyni qanqlionunu – lat. ganglion spinale (intervertebrale – BNA) təşkil etdikdən sonra ventral köklə birləşir və hər tərəfdə bir ədəd onurğa beyni siniri – lat. n. spinalis əmələ gətirir. Onurğa beyninin sinirlərinin miqdarı 31 cütdür; bunlardan 8 cütü boyun – lat. nn. cervicales, 12 cütü döş – lat. nn. thotacici (nn. thotacales – BNA), 5 cütü bel – lat. nn. lumbales, 5 cütü oma – lat. nn. sacrales və 1 cütü büzdüm siniri – lat. n. coccygeus adlanır.

Onurğa beyninin aşağı ucu – lat. conus medullaris uc sap – lat. filum terminale deyilən törəməyə keçir. Uc sap onurğa beyni konusundan başlayaraq II büzdüm fəqərəsinin sümüküstlüyünə çatır və burada tamam olur. Bunun yuxarı hissəsi sərt qişa kisəsi daxilində, aşağı hissəsi isə xaricində yerləşir. Uc sapın yuxarı hissəsi II bel fəqərəsindən II oma fəqərəsinədək uzanır; uzunluğu 15 sm-dir, özü də onurğa beyninin rudimentini təşkil edir. Onun aşağı hissəsi (lat. filum durae matris spinalis) onurğa beyni qişalarının ardını təşkil edir, uzunluğu 8 sm-ə çatır və aşağıda II büzdüm fəqərəsinə bitişir.

Onurğa beyni qişaları

Onurğa beyni qişaları
 

Onurğa beyni xaricdən daxilə doğru üç qişa (lat. meninges medullae spinales) ilə əhatə olunmuşdur: 1) onurğa beyninin sərt qişası – lat. dura mater spinalis; 2) onurğa beyninin hörümçək torunabənzər qişası – lat. arachnoidea spinalis və 3) onurğa beyninin yumuşaq qişası – lat. pia mater spinalis.

Sərt qişa

Onurğa beyninin sərt qişası – lat. dura mater spinalis sərt birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş uzun və geniş bir kisə şəklindədir;

Hörümçək torunabənzər qişa

Hörümçək torunabənzər qişa – lat. arachnoidea spinalis damarsız nazik birləşdirici toxuma qişadır;

Yumşaq qişa

Yumşaq qişa – lat. pia mater bir-birilə çarpazlaşmış kollagen və argentofil (gümüş duzalrı ilə boyanan) birləşdirici toxuma liflərində təşkil olunmuşdur;

Ağ və boz maddəsi

Onurğa beyni qeyd olunduğu kimi xaricdən ağ maddə – lat. substantia alba və daxildən boz maddə – lat. substantia grisea təşkil olunmuşdur. Biz maddə onurğa beyninin hər yarısında boy uzunu iki sütun əmələ gətirir: ön boz sütun – lat. columna grisea anterior və dal boz sütun – lat. columna grisea posterior. Onurğa beyninin sağ yarısında olan boz maddə sol yarısındakı boz maddə ilə atma – mərkəzi ara maddə – lat. substantia intermedia (grisea – BNA) centralis vasitəsilə birləşmişdir; bunun mərkəzində sinir borusu mənfəzinin qalığı hesab olunan mərkəzi kanal – lat. canalis centralis yerləşmişdir. Bu kanal adi gözlə çox çətinliklə görünür və mərkəzi aramaddəni ön və dal hissəyə bölür; bunlara ön boz bitişmə – lat. commissura grisea anterior (BNA) və dal boz bitişmə – lat. commissura grisea posterior (BNA) deyilir. Onurğa beyninin mərkəzi kanalı yuxarıda IV mədəciklə birləşir, aşağı ucu isə uc sapın yarısınadək çatır və büzdüm siniri kıklərinin başlandığı yerdə bir genişlik təşkil edir: bina uc mədəcik – lat. ventriculus terminalis (Krausi) deyilir; bu mədəciyin ön-arxa ölçüsü 0,8–1,0 mm-ə, eni 0,5–1,0 mm-ə bərabərdir. Mərkəzi kanal daxildən ependim hüceyrələri ilə örtülüdür, forması hər nahiyyədə eyni deyildir; en kəsiyi oval şəkildə və ya girdə olur. Yaşa dolduqca mərkəzi kanalın mənfəzi müxtəlif nahiyyələrdə tutulur. 40 yaşından sonra cəmi 7% hallarda mərkəzi kanalın mənfəzi bütün boyu uzunu açıq qalır (V.P. Kurkovski).

Boz maddə

Onurğa beyninin quruluşu: ağ və boz maddə
 
Onurğa beyninin boz maddəsi və struktur quruluşu: Bror Reksedə görə qatları, nüvələr
 
Onurğa beyni: boyun hissəsinin en kəsiyi

Boz maddə onurğa beyninin en kəsiyində "H" hərifinə, ya kəpənəyə bənzəyir: ön boz sütununun en kəsiyinə ön buynuz – lat. cornu anterius və dal boz sütununun en kəsiyinə dal buynuz ß lat. cornu posterius deyilir. Dal buynuz ön buynuzdan uzun və nazikdir. Onurğa beyninin orta hissəsində VIII boyun, I–XII döş və I–III bel seqmentləri səviyyəsində mərkəzi ara maddə yanlara doğru çıxaraq yan ara maddəni – lat. substantia intermedia lateralis (yan boz sütunu – lat. columna grisea lateralis) əmələ gətirir. yan ara maddənin en kəsiyinə yan buynuz – lat. cornu laterale deyilir. Burada olan sinir hüceyrələri yığıntısı simpatik sinir sisteminin mərkəzini təşkil edir və lat. nucleus intermediolateralis adlanır. boyun nahiyəsində ön və dal, döş nahiyəsində dal və yan buynuzlar arasında ağ maddə daxilində nazik boz maddə atmaları yerləşmişdir; bunlar bir-birilə çarpazlaşaraq lat. formatio reticularis (Clarkii) adlanan tor törəmə əmələ gətirir. Ön buynuz böyük hərəki sinir hüceyrələrindən təşkil olunmuşdur; bu hüceyrələrin aksonları onurğa beyninin ön-yan şırımından xaric olub ventral kökləri təşkil edir. Ön buynuzu təşkil edən hüceyrələr beş yığıntı (nüvə) əmələ gətirir; bunlardan ikisi bayır (ön və dal), ikisi içəri (ön və dal) və biri də mərkəzi nüvə adlanır. Dal buynuz nisbətən kiçik hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur; bu hüceyrələr dal kökləri təşkil edən aksonlala rabitədə olur. Dal buynuzun öndən arxaya doğru düzülmüş əsası (kökü) – lat. radix cornus (cilumnae – BNA) posterioris, boynu – lat. cervix cornus posterioris, başı – lat. caput cornus posterioris və tamamilə dalda yerləşmiş zirvəsi – lat. apex cornus posterioris vardır. Dal buynuzun zirvəsi jelatinəbənzər maddə – lat. substantia gelatinosa (Rolandi) ilə örtülmüşdür. bu maddə daxilində bir sıra kiçık sinir hüceyrələri vardır; bunlar öz çıxıntıları vasitəsilə onurğa beyninin müxtəlif seqmentlərini bir-birilə birləşdirir. Jelatinəbənzər maddə arxa tərəfdən süngəri məntəqə – lat. zona spongiosa adlanan qliya toru ilə əhatə olunmuşdur. Bu torda da sinir hüceyrələri vardır; bunlar öz çıxıntıları vasitəsilə bir ya iki qonşu seqmentlər arasında rabitə yaradır. Süngəri maddəni arxadan əhatə edən ağ maddəyə hüdudi məntəqə – lat. zona terminalis (Lissaueri) deyilir. Dal buynuzun əsasının içəri tərəfində VIII boyun və II bel seqmentləri arasında bir qrup böyük sinir hüceyrələri yerləşmişdir; bunlara döş nüvəsi – lat. nucleus thoracicus (n. dorsalis Clarkii-Stillingi – BNA) deyilir. dal buynuzun mərkəzində olan sinir hüceyrələri onun öz xüsusi nüvəsini – lat. nucleus proprius conus posterioris təşkil edir. dal buynuzun orta hissəsi bir tərəfdən ağ tor maddə – lat. substantia reticularis alba (Rolandi) deyilən cizgili kütlə səfhəsi ilə əhatə olunmuşdur. Yan buynuzlar kiçik sinir hüceyrələrindən ibarətdir: bunlar ara-bayır nüvə – lat. nucleus intermediolateralis adlanaraq simpatik sistemin onurğa beyni mərkəzini təşkil edir. Həmin hüceyrələrin aksonları onurğa beynindən VIII boyun, bütün döş və üç yuxarı bel sinirlərinin ön kökləri tərkibində xaric olur.Ara-bayır nüvədən başqa bir də ara-içəri nüvə – lat. nucleus intermediomedialis vardır. beləliklə onurğa beyninin boz maddəsi morfoloji və fizioloji cəhətcə bir-birilə rabitədə olan seqmentar mərkəzlərdən ibarətdir; bunlar beyin kötüyünün boz maddəsi ilə birlikdə vəzifə cəhətcə şərtsiz reflekslərin qapanan yerləridir. onurğa beyninin boz maddəsi sinir liflərindən təşkil olunmuş xüsusi dəstələrlə – lat. fasciculi proprii hər tərəfdən əhatə olunmuşdur. Bu dəstələr onurğa beyninin özündən başlayaraq orada da tamam olur; ağ maddədə yerləşdiklərinə baxmayaraq onurğa beyninin seqmentar aparatına daxildir. bu aparata bir də dal buynuzların hüdudi məntəqəsi (lat. zona terminalis) aiddir.

Ağ maddə

Ağ maddə onurğa beyninin xarici səthində olan boylama ön-yan və dal-yan şırımlar vasitəsilə üç hissəyə: ön, yan və dal ciyələrə – lat. funiculi anterior, lateralis et posterior bölünmüşdür. Bunlar onurğa beynini beyinlə birləşdirən qalxan (hissi ya afferent) və enən (hərəki ya efferent) liflərdən və onurğa beyninin seqmentlərini bir-birilə birləşdirən qısa assosiatik liflərdən ibarət olub, müxtəlif vəzifə daşıyır və onurğa beyninin aparıcı yollarını təşkil edir. Ön ciyələr bir-birilə ön bitişmə – lat. commissura alba vasitəsilə birləşmişdir; bu bitişmə ön ciyə liflərinin orta xətdə çarpazlaşması nəticəsində əmələ gəlmiş və özü də ön boz bitişməyə ön tərəfdən söykənmişdir. Arxa kökləri təşkil edən liflər onurğa beyninə daxil olub dal buynuzun içəri tərəfində dar bir sahə tutur; bu sahəyə köklərin daxil olan məntəqəsi deyilir. Bu məntəqəda olan kök lifləri bayır, ön və içəri istiqamətə doğru paylanır. Bayır tərəfə gedən liflər hüdudi məntəqəyə daxil olur; burada hər lif "T" hərfinə bənzər surətdə iki şaxəyə bölünür; bu şaxələr bir neçə seqment yuxarı və aşağı gedərək süngəri məntəqəni və jelatinəbənzər maddəni təşkil edən kiçik sinir hüceyrələrinə və eləcə də dəstə hüceyrələrinə çatır. bu hüceyrələr də öz çıxıntıları vasitəsilə ön buynuzların hüceyrələri ilə rabitəyə girir. bu üsulla hüdudi məntəqə lifləri onurğa beyninin seqmentar aparatında iştirak edir. Önə doğru gedən arxa kök liflərinin bir qismi ön buynuzların hərəki hüceyrələri ilə rabitədə olan dəstə hüceyrələrinə, digər qismi isə dal buynuz və ara məntəqə hüceyrələrinə çatır; bu hüceyrələrin aksonları onurğa beyninin yan ciyələri ilə qalxaraq beyinə çatır. Nəhayət, içəriyə doğru gedən arxa kök lifləri onurğa beyninin dal ciyələrini təşkil edir. Onurğa beyninin ciyələri aparıcı yollardan ibarətdir.

Aparıcı yollar

Aparıcı yolları
 
Ön və yan piramid yollar


Ön ciyədə olan aparıcı yollar

  1. Ön piramid yol ya ön qabıq-onurğa beyni yolu – lat. tractus pyramidalis s. corticospinalis anterior
  2. Örtük-onurğa beyni yolu
  3. dəhliz-onurğa beyni (Lövental) yolu – lat. tractus vestibulospinalis (Löventhali)
  4. İçəri (dal) boylama dəstə – lat. fasciculus longitundinalis medialis (posterior)
  5. Xüsusi ön (Fleksiq) dəstəsi – lat. fasciculus anterior proprius (Flechsigi)

Yan ciyədə olan aparıcı yollar

Enən yollar:

  1. Yan piramid yol, ya yan qabıq-onurğa beyni yolu – lat. tracus pyramidalis s. corticospinalis lateralis
  2. qırmızı nüvə – onurğa beyni (Monakov) yolu – lat. tracus rubrospinalis (Monakowi)

Qalxan yollar:

  1. Ön onurğa beyni-beyincik (Qovers) yolu – lat. tracus spinocerebellarlis anterior (Gowersi)
  2. Dal onurğa beyni-beyincik (Fleksiq) yolu – lat. tracus spinocerebellaris posterior (Flechsigi) – lat. nucleus thoracicus
  1. Onurğa beyni-görmə qabarı yolu – lat. tracus spinothalamicus
  2. Onurğa beyni-qapaq yolu – lat. tracus spinotectalis
  3. Xüsusi yan (Fleksiq) dəstəsi – lat. fascisulus lateralis proprius (Flechsigi)

Dal ciyədə olan aparıcı yollar

  1. Nazik (Qoll) dəstə – lat. fasciculus gracilis (Golli)
  2. pazabənzər (Burdax) dəstə – lat. fasciculus cuneatus (Burdachi)

Vaskulyarizasiyası

Onurğa beyni onurğa boyu bir çox mənbələrdən (lat. a. vertebralis, a. cervicalis profunda və seqmentar arteriyalardan: lat. aa. intercostales, aa.lumbales et aa. sacrales) vaskulyarizasiya olunur. Bunu qidalandıran əsas magistral arterial şaxələrə ön onurğa beyni arteriyaları – lat. aa. spinales anteriores, dal onurğa beyni arteriyaları – lat. aa. spinales posteriores ön və dal kök arteriyaları – lat. aa. radiculares anteriores et posteriores aiddir.

lat. Aa.spinales anteriores

lat. Aa.spinales anteriores cüt olub onurğa arteriyalarından başlayır; yaxın məsafədə bir-birilə birləşərək arterial yol – lat. tractus arteriosus anterior təşkil edir. bu arterial yol ön orta yarıqla aşağıya doğru gedir.

lat. Aa. spinales posteriores

lat. Aa. spinales posteriores onurğa arteriyalarından (onların kəllə boşluğuna daxil olan yerlərindən) başlayaraq cüt arterial yol (lat. tractus arteriosus posterior) şəklində onurğa beyninin dal səthi ilə – dal köklərin çıxan cizgiləri ilə aşağıya doğru gedir.

Ön və dal arterial yollar onurğa beyni konusuna qədər davam edir; onlar yolda seqmentar arteriyalardan anastomoz şaxələr – lat. rami spinales qəbul edir. lat. Rami spinales onurğa və dərin boyun arteriyalardan, seqmentar arteriyaların dal şaxələrindən (lat. rr. posteriores) başlayaraq fəqərəarası dəliklərdən onurğa kanalına daxil olur və orada onurğa kanalının divarını, onurğa beyni qişalarını və onurğa beyninin özünü qidalandırır.

lat. Rami spinales

lat. Rami spinales ventral və arxa köklərə ön və dal kök arteriyaları – lat. aa. radiculares anterior et posterior deyilən şaxəciklər verir. bunlar ventral və arxa kökləri müşayiət edərək, yuxarıda təsvir olunan arterial yollara çatdıqdan sonra qalxan və enən şaxələr, arterial yollara anastomoz şaxələr verir. Kök arteriyalarının qalxan və enən şaxələri onurğa boyu bir birilə anastomozlaşaraq arterial zəncirlər əmələ gətirir.

Onurğa beyninin qeyd olunan üç (bir ön iki dal) arterial yolları çoxlu kiçik anastomoz şaxələr vasitəsilə bir-birilə rabitədə olaraq onun xarici səthində lat. vasocorona adlanan damar toru təşkil edir. bu tordan onurğa beyni kütləsinə kiçik şaxəciklər daxil olub ağ maddəni və qismən boz maddəni qidalandırır. Boz maddəni, başlıca olaraq, ön orta yarıqda yerləşmiş ön arterial yoldan çıxan şaxəciklər qidalandırır.

Bəzi məlumata görə (B.V. Oqnev, İ.D. Lev) onurğa beyni kütləsinə daxil olan şaxəciklər bir-birilə zəngin surətdə anastomozlaşır; deməli orada olan damarlar uc arteriyalar qismində deyildir.

Onurğa beyni sinirlərinin ön və dal kökləri yuxarıda qeyd olunan ön və dal kök arteriyalarından (lat. aa. radiculares anteriores et posteriores) çıxan şaxələrlə qidalanır.

Onurğa beyninin əsas venoz kötükləri arteriyalar kimi onurğa beyninin ön və dal səthləri ilə gedərək epidural sahədə yerləşmiş daxili venoz onurğa kələflərinə (lat. plexus venosi vertebrales interni) açılır. Onurğa beynindən limfa yuxarıda qeyd olunan perivaskulyar (damarətrafı) limfa sahələrinə toplanır və buradan hörümçək torunabənzər sahəyə axır.

İnkişaf və anomaliyaları

Onurğa beyninin inkişafı

Onurğa beyninin inkişafı
 
Sinir borusunun inkişaf dövrləri (Şimalhauzenə görə): Sinir səfhəsi, sinir şırımı, sinir borusu, sinir borusunundəri səfhəsindən uzaqlaşması
 
İnsan embrionu – beyin və onurğa beynin mayası

Onurğa beyni sinir borusunun kaudal hissəsindən inkişaf edir. İlk dəfə sinir borusunun divarları eyni qalınlıqda olur. bir qədər sonra borunun yan divarı sürətlə qalınlaşmağa başlayır, ön və dal divarları isə zəif inkişaf edərək dərində qalır; nəticədə orta xətdə ön və dal boylama şırımlar meydana çıxır, onurğa beyni iki simmetrik hissəyə bölünür. yan divarlardan gələcəkdə onurğa beyninin ön, yan və dal sütunları və ciyələri (lat. columnae et funiculi ant., lat. et posteriores), eləcə də ön dal divarların qalığından onurğa beyninin ön və dal bitişmələri əmələ gəlir. Sinir borusunun yan divarları qalınlaşdığı üçün, onun mənfəzi daralır, sanki yanladan basılmış olur; bu mənfəzin qalığından onurğa beyninin mərkəzi kanalı (lat. canalis centralis) əmələ gəlir. Sinir borusunun kaudal ucu zəif inkişaf edir və konus şəklini alır; buna lat. conus medullaris deyilir. Beyin borusunun divarlarını təşkil edən ilk hüceyrələr başlıca olaraq iki istiqamət üzrə diferensasiya edir. Embrional həyatın beş həftəliyində iki qisim, hüceyrə elementləri meydana çıxır; bunların bir qismi spongioblast (qlioblast) adlanaraq sinir toxumasının istinad və trofik elementlərini, yəni qliyanı təşkil edir: digər qismi neyroblast adlanaraq neyronları əmələ gətirir. Neyroblastların törəyib artması təxminən anadan olandan sonra bir yaşına kimi davam edir. Bəzi müəlliflər güman edirlər ki, sonralar da sinir hüceyrələri əmələ gəlir.

Embrional həyatın dırdüncü həftəsinin axırında sinir borusunun mənfəzi ətrafında bir qisim hüceyrələr də diferensasiya edir; bunlara ependim hüceyrələri deyilir. Bu hüceyrələr silindr şəklində olub mərkəzi kanalı və beyin mədəciklərini (beyin qovuqları boşluqlarının qalıqlarını) daxildən örtür. Sinir borusunun yan divarını təşkil edən hüceyrə elementləri törəyib artdıqca ventral və dorzal istiqamətə doğru yerlərini dəyişir; nəticədə iki cür hüceyrə yığıntısı meydana şıxır: yan divarın ventral hissəsində yerləşən hərəki məntəqə (əsas səfhə) və dorzal hissəni işğal edən hissi məntəqə (qanad səfhəsi). Hərəki məntəqədən onurğa beyninin ön boz sütunu – lat. columna grisea anterior və hissi məntəqədən – dal boz sütun – lat. columna grizea posterior əmələ gəlir. Bu üsulla onurğa beyninin boz maddəsi inkişaf edir.

Onurğa beyninin ağ maddəsinə gəldikdə o, sinir borusu divarlarından inkişaf edən neyroblastların çıxıntılarından əmələ gəlir. Neyroblastların buraxdıqları aksonlar ilk dəfə çılpaq olur; bunlar tədricən mielin qişası ilə örtülməyə başlayır; bu hadisəyə mielinizasiya deyilir. Mielin maddəsi aksonları tədricən örtdükcə, onlar qalınlaşır; beləliklə, sinir liflərinin qalınlığı mielin maddədən asılıdır. Ağ maddənin rəngi, şəffaflığı və sinirlərin ağlığı da mielin qişadan (mielindən – piyəbənzər maddədən) asılıdır. Sinir liflərinin mielinizasiyası bir vaxtda olmur. Əvvəlcə sinir sisteminin filogenetik cəhətcə ən qədim törəmələrinin lifləri, sonra isə təkamül prosesində nisbətən gec əmələ gəlmiş sinir hüceyrələrinin neyritləri mielinizasiya prosesinə məruz qalır. Beyin və onurğa beznində mielinizasiya embrional həyatın dırdüncü ayının axırında ya beşinci ayın əvvəllərində başlayır (P.İ. Karuzin). Onurğa beyninin sinir liflərinin mielinizasiyası bir yaşında tamam olur. Beyin və onurğa bezni sinirlərinin mielinizasiyası embrional həyatın beş aylığında başlayır; bu proses beyin sinirlərində uşaq anadan olandan sonra üç aylıqda, onurğa beyni sinirlərində isə üç yaşında tamam olur. Bütün sinir liflərinin mielin qişa ilə örtülməsi 15–20 yaşında qurtarır. Embrional həyatın ilk aylarında onurğa beyni və onurğa uzununa eyni sürətlə böyüyür; bunun nəticəsində embrionun üç azlığına kimi onurğa beyni onurğa kanalını tamamilə tutmuş olur. Onurğa beyni sinirlərinin kıkləri onurğa beynindən üfuqi istiqamətdə başlayaraq, həmin səviyyədə özlərinə müvafiq fəqərəarası dəliklərdən xaric olur. Embrional həyatın dörd aylığından etibarən onurğa beyninin uzununa böyüməsi ləngiyir, əksinə olaraq onurğa xüsusən də onun bel hissəsi sürətlə boy atır. Bunun nəticəsində onurğa beyni yuxarıda qalır, onun aşağı hissəsi reduksiya prosesinə uğrayaraq sap şəklini alır ki, bina da uc sap – lat. filum terminale deyilir. Dılün altı aylığında onurğa beyninin aşağı ucu hələ oma kanalında olur, sonradan tədricən yuxarıya doğru yerini dəyişir, beləki. yəni doğulmuşda III və yetişmiş şəxslərdə I və II bel fəqərələrinin səviyyəsinə çatır. Bu hadisəyə onurğa beyninin qalxması – lat. ascensus medullae spinalis deyilir. Onurğa beyni yuxarı qalxdıqca aşağı bel, oma və büzdüm sinirlərinin kökləri yuxarıya doğru dartılaraq, onurğa kanalında çəp istiqamət alır və təbii ki, özlərinə müvafiq fəqərəarası dəliklərə çatmaq üçün müəyyən məsafə onurğa kanalı (oma kanalı) içərisi ilə aşağı enir. Bunlar onurğa kanalında uc sapı əhatə edərək at quyruğu – lat. cauda equina deyilən törəməni əmələ gətirir. Onurğa beyninin hərəki məntəqəsində olan neyronların aksonları onurğa beyninin ön səthindən xaric olaraq ventral (hərəki) kıkləri – lat. radices ventrales əmələ gətirir. Onurğa beyninin arxa (hissi) kökləri – lat. radices dorsales onurğa beyni qanqlionunu təşkil edən yalançı unipolyar hüceyrələrin aksonlarından əmələ gəlir; həmin hüceyrələrin aksonları qanqliondan xaric olub arxadan onurğa beyninə daxil olur.

Anomaliyaları

Onurğa beyninin anomaliyaları
 
Onurğa beyninin anomaliyası: onurğa kanalının yarılması (lat. spina befida); onurğa beyninin maye ilə dolu sist şəklində xaricə çıxması
 
Onurğa beyninin anomaliyası: onurğa kanalının yarılması (lat. spina befida); onurğa beyninin və qişalarının xaricə çıxması (yırtığı) – lat. myelomeningocele

Onurğa beyni anomaliyaları, onurğada təsadüf edən anomaliyalarla müəyyən nisbətdədir. Əgər onurğa kanalının yarılması (lat. spina befida s. rachischisis) meydana çıxarsa, o zaman onurğa beyninin özü ya onun qişaları onurğada əmələ gəlmiş yırtıqdan xaricə çıxıb müxtəlif ölçüdə qabarıqlar (yırtıqlar) əmələ gətirir; məsələn:

  1. lat. meningocele – onurğa bezni qişalarının xaricə çıxması (yırtığı);
  2. lat. myelocele – onurğa beyninin müəyyən hissəsinin onurğa yarığından xaricə çıxması (onurğa beyni yırtığı);
  3. lat. myelomeningocele – onurğa beyninin və qişalarının xaricə çıxması (yırtığı);
  4. lat. myelocystocele – onurğa beyninin maye ilə dolu sist şəklində xaricə çıxması.

Bunlardan əlavə onurğa beynində bir sıra başqa variasiyalara da təsadüf edilir:

  1. piramida çarpazının yoxluğu;
  2. piramida dəstələrinin bir tərəfdə və ya hər iki tərəfdə yoxluğu;
  3. onurğa beyni seqmqntlərinin 30-a dək azalması, ya 32-yə dək çoxalması (bu dəyişiklik adətən bel ya oma seqmqntlərinin hesabına olur);
  4. mərkəzi kanalın ayrı-ayrı hissələrinin tutulması;
  5. at quyruğu təşkil edən köklırin bir-birilə bitişməsi.

İstinadlar

Mənbələr

  • Prof. Kamil Əbdülsalam oğlu Balakişiyevin, İnsanın Normal Anatomiyası, III cild, səh. 19–37, "MAARİF" Nəşriyyatı, Bakı – 1982
  • Р. Д. Синельников. Атлас анатомии человека (4 тома)
  • Anatomy: Embryologie[ölü keçid]

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Onurğa beyni ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Spinal Cord Histology 2006-09-10 at the Wayback Machine (ing.)
  • Spinal Cord Medical Notes 2008-05-27 at the Wayback Machine  (ing.)
  • eMedicine: Spinal Cord, Topographical and Functional Anatomy (ing.)
  • Spina Bifida – Topic Overview 2007-03-02 at the Wayback Machine  (ing.)
  • Potential for spinal injury repair  (ing.)
  • Sehr detailliert beschrifteter Querschnitt des menschlichen Rückenmarks (Dr. Jastrow) İnsanın onurğa beyninin en kəsiyi üzərində incə detallarla izahlı təsviri (Dr. Yastrov) (alm.)

Avqust 04, 2021
onurğa, beyni, medulla, spinalis, μύελος, çeçələ, barmaq, yoğunluğunda, öndən, arxaya, doğru, yastılaşmış, silindr, şəklində, zolağabənzər, uzvdür, onurğa, kanalında, yerləşmişdir, bunun, yuxarı, uzunsov, beyinə, keçir, aşağı, isə, nazikləşərək, conus, medulla. Onurga beyni lat medulla spinalis yun myelos cecele barmaq yogunlugunda onden arxaya dogru yastilasmis silindr seklinde zolagabenzer uzvdur onurga kanalinda yerlesmisdir Bunun yuxari ucu uzunsov beyine kecir asagi ucu ise nazikleserek lat conus medullaris adini dasiyir Onurga beyniMerkezi sinir sistemi beyin ve onurga beyniOnurga beyni at quyruguLatinca Medulla spinalisYunanca myelosSistem SinirArteriya On onurga beyni arteriyalari lat aa spinales anteriores dal onurga beyni arteriyalari lat aa spinales posteriores on ve dal kok arteriyalari lat aa radiculares anteriores et posterioresVena Daxili venoz onurga kelefleri lat plexus venosi vertebrales interniEmbrional Xarici ruseym vereqesi ektodermabaxmuzakireredakte Mundericat 1 Umumi melumat 2 Qurulusu 3 Onurga beyni qisalari 3 1 Sert qisa 3 2 Horumcek torunabenzer qisa 3 3 Yumsaq qisa 4 Ag ve boz maddesi 4 1 Boz madde 4 2 Ag madde 5 Aparici yollar 5 1 On ciyede olan aparici yollar 5 2 Yan ciyede olan aparici yollar 5 3 Dal ciyede olan aparici yollar 6 Vaskulyarizasiyasi 6 1 lat Aa spinales anteriores 6 2 lat Aa spinales posteriores 6 3 lat Rami spinales 7 Inkisaf ve anomaliyalari 7 1 Onurga beyninin inkisafi 7 2 Anomaliyalari 8 Istinadlar 9 Menbeler 10 Xarici kecidlerUmumi melumat RedakteOnurga beyni asagi sinif onurgalilarda uzun zolaq seklinde olur ve uzunlugu onurganin uzunluguna muvafiq gelir Sumuklu baliqlardan lat teleostei baslayaraq onurga beyni qisalmaga baslayir Quyruqsuzlarda lat anura ve memelilerde lat mammalia onun kaudal ucu nazik sap seklini alir bele ki onurga kanalinin kaudalhissesini bel ve oma sinirlerinin kokleri tutur bunlar at quyrugu adlanan toremeni teskil edir Onurga beyni ile onurga kanalinin uzunlugunda olan ferq memelilerde xususile nezere carpir Bir cox heyvanlarda onurga beyni etraflarin govdeden basladiqlari yerlere muvafiq olaraq iki qalinlasma emele getirir boyun ve bel qalinlasmalari Bu hal xususile quyruqsuzlarda tisbagalarda lat chelonia quslarda ve memelilerde inkisaf edir ayaqsiz amfibi ve kertenkelelerde ilanlarda onurga beyninin qalinlasmalari olmur Deyirmiagizlarda lat cyclostomata onurga beyninin ag maddesi mielinsiz liflerden teskil olunur Qanqlioz huceyreler tedricen onurga beyninin merkezi kanali etrafindatoplasmaga baslayir ve boz maddeni emele getirir Baliqlarda hele boz madde ag maddeden keskin suretde ayrilmir amfibilerde dorzal boz sutunlar buynuzlar hele zeif inkisaf etmis olur ventral boz sutunlar ise yaxsi goze carpir kertenkelelerde lat suria ve memelilerde boz madde sutunlari yaxsi inkisaf etmis olur bunun neticesinde onurga beyninin ag maddesi ventral on dorzal arxa ve yan ciyelere bolunur Onurga beyninde sinir huceyreleri cixintilarinin miqdari artdiqca merkezi kanalin divarlari qalinlasir onun menfezi xususile dorzal hissede daralir Memelilerde onurga beyni esas bir xususiyyete malikdir asagi sinifden yuxari sinfe qalxdiqca beyinin cepgen hissesinin tedricen artmasi ile elaqedar olaraq on ve yan piramid yollarini teskil eden sinir liflerinin miqdari coxalir demeli yarimkurelerin qabiginin ezelelerin isine olan tesiri artir Meselen itde hemin liflerin miqdari onurga beyninin ag maddesinin texminen 10 ni teskil edirse meymunlarda 20 insanda ise demek olar ki 30 ni teskil edir Qurulusu RedakteVezife etibarile onurga beyni boyun govde ve etraf ezelelerinin avtomatik tenziminin merkezi uzvu hesab olunur morfoloji ve fizioloji cehetce beyinle six rabitededir ve onun fealiyyeti beyin qabizinin basciligi altindadir Onurga beyninin yuxari hududu uzunsov beyin carpazinin asagi ucu birinci boyun sinirinin cixan yeri beraberinde sklete nisbeten atlasin yuxari kenari beraberliyinde ve asagi hodudu 1 2 ci bel feqereleri seviyyesinde olur Onurga beyninin onurga kanalinda yerlesmesi Onurga beyninin qurulusu sxematik Onurga beyninin onurga kanalinda yerlesme movqeyi en kesikden Onurga beyni ile onurga kanali arasindaki bosluq Onurga beyni onurga kanalinin eyriliklerine muvafiq olaraq boyun ve dos nahiyelerinde eyilmisdir Bunun uzunlugu orta hesabla kisilerde 45 sm qadinlarda ise 43 sm olur Onurga beyninin uzunlugu onurganin uzunluguna olan nisbeti daimi deyildir orta hesabla onurganin uzunlugunun onurga beyninin uzunluguna olan nisbeti 100 64 olan nisbeti kimidir Onurga beyninin sagital olcusu frontal olcusunden kicikdir Hecmi 33 sm ve en kesiyinin sethi orta hesabla 63 mm e beraberdir Onurga beyninin cekisi yetismis sexslerde 30 q ve yenidogulmuslarda 6 7 q olur beden cekisine olan nisbeti 1 1848 olan nisbetine yenidogulmuslarda ise 1 851 nisbetine beraberdir Onun cekisi yenidogulmusunkuna nisbeten bir yasinda iki defe bes yasinda uc ve heddi bbulug dovrunde 4 5 defe artmis olur Onurga beyni onurga kanalinda yerleserek onurganin hereketi zamani yerini bir qeder yuxariya dogru deyisir demeli onurga beyni onurga kanalinda hereketli bir suretde fiksasiya olunmusdur O onurga kanalini tamamile tutmamisdir eger onurga beyninin en kesiyinin sethi 63 mm teskil edirse onurga kanalinin en kesiyinin sethi 254 mm e beraberdir belelikle onurga kanalinda onurga beyninin tutdugu yerden basqa artiq sahe qalir burani onurga beyni qisalari damarlar ve beyin onurga beyin mayesi tutur bu sahe onurga beyninin hereket etmesine serait yaradir Onurga beyninin yerdeyisme derecesi fiksasiya aparatina aid olan disli baglar lat lig ta denticulata ile mehdudlasir bu baglar 19 23 cut onurga beyninin yumsaq qisasindan ayrilmis toremedir Onlar bir terefden sert qisaya diger terefden ise onurga beyninin on ve dal kokleri arasinda yumsaq qisaya baglanmisdir Onurga beyninin fiksasiyasinda sert qisanin ozu horumcek torunabenzer ve yumsaq qisalarin bag aparati subaraxnoidal arakesmeler disli baglar uzunsov beyin uc sap ve onurga beyni damarlari istirak edir Topoqrafiya cehetce onurga beyni uc hisseye bolunur boyun hisse lat pars cervicalis dos hisse lat pars thoracica ve bel hisse lat pars lumbalis Bunlarin qalinligi eyni deyildir boyun ve bel hissede qalinlasmalar vardir Boyun qalinlasmasi lat intumescentia cervicalis II boyun feqeresi ile II dos feqeresi arasinda Boyun qalinlasmasinin en qalin hissesi V IV boyun feqereleri beraberliyinde olur Bel qalinlasmasi lat intumenscentia lumbalis IX X dos feqeresi ile I ya II bel feqereleri arasinda olur Bu qalinlasmalarin emele gelmesi onurga beyninin etrafinda geden sinirlere muvafiq seqmentlerinde sinir huceyrelerinin coxlugu ile izah olunur Onurga beyni iki maddeden teskil olunmusdur xaricden ag madde lat substantia alba ve daxilde boz madde lat substantia grisea Onurga beyninin on ve arxa sethlerinde orta xetde birer boylama sirim vardir Bunlardan ondeki on orta yariq lat fissura meniana anterior ve arxadaki dal orta sirim lat fissura mediana posterior adlanir On yariq dal sirima nisbeten derindir Bunlar onurga beynini iki simmetrik hisseye bolur On orta yariga ve dal orta sirima paralel olaraq onurga beyninin yan sahelerile diger iki sirim da gedir bunlardan qabaqdakina on yan sirim lat sulcus lateralis anterior daldakina dal yan sirim lat sulcus lateralisposterior deyilir dal yan sirim ondekinden daha zeif goze carpir Qey olunan sirimlarin vasitesile onurga beyninin her yarisinin ag maddesi uc ciyeye bolunur on yan ve dal ciyeler bunlardan on ciye lat funiculus anterior on orta yariqla on yan sirim arasinda yan ciye lat funiculus lateralis on yan sirimla dal yan sirim arasinda ve dal ciye lat funiculus posterior dal yan sirimla dal orta sirim arasinda yerlesir dal ciye boyun ve yuxari dos nahiyesinde zeif bir sirim dal ara sirim lat sulcus intermedius posterior iki desteye ayrilir bunlardan bayir terefdekine pazabenzer deste lat faciculus cuneatus iceridekine ise nazik deste lat fasciculus gracilis deyilir Onurga beyninin yuxari hissesinde bu destelerde daha artiq goze carpir Onurga beyninin on yan siriminda ventral on kok lat radix ventralis anterior BNA dal yan sirimindan ise arxa ya dal kok lat radix dorsalis posterior BNA xaric olur Ventral kokler hereki arxa kokler hissi liflerden teskil olunmusdur Arxa kokler eslinde onurga beynine daxil olur ve onurga beyni qanqlionlarinin yalanci unipolyar huceyrelerinin neyritlerinden emele gelmisdir Ventral ve arxa kokler feqerearasi deliklere dogru gedir burada arxa kok qalinlasma onurga beyni qanqlionunu lat ganglion spinale intervertebrale BNA teskil etdikden sonra ventral kokle birlesir ve her terefde bir eded onurga beyni siniri lat n spinalis emele getirir Onurga beyninin sinirlerinin miqdari 31 cutdur bunlardan 8 cutu boyun lat nn cervicales 12 cutu dos lat nn thotacici nn thotacales BNA 5 cutu bel lat nn lumbales 5 cutu oma lat nn sacrales ve 1 cutu buzdum siniri lat n coccygeus adlanir Onurga beyninin asagi ucu lat conus medullaris uc sap lat filum terminale deyilen toremeye kecir Uc sap onurga beyni konusundan baslayaraq II buzdum feqeresinin sumukustluyune catir ve burada tamam olur Bunun yuxari hissesi sert qisa kisesi daxilinde asagi hissesi ise xaricinde yerlesir Uc sapin yuxari hissesi II bel feqeresinden II oma feqeresinedek uzanir uzunlugu 15 sm dir ozu de onurga beyninin rudimentini teskil edir Onun asagi hissesi lat filum durae matris spinalis onurga beyni qisalarinin ardini teskil edir uzunlugu 8 sm e catir ve asagida II buzdum feqeresine bitisir Onurga beyni qisalari RedakteOnurga beyni qisalari Onurga beyni xaricden daxile dogru uc qisa lat meninges medullae spinales ile ehate olunmusdur 1 onurga beyninin sert qisasi lat dura mater spinalis 2 onurga beyninin horumcek torunabenzer qisasi lat arachnoidea spinalis ve 3 onurga beyninin yumusaq qisasi lat pia mater spinalis Sert qisa Redakte Onurga beyninin sert qisasi lat dura mater spinalis sert birlesdirici toxumadan teskil olunmus uzun ve genis bir kise seklindedir Horumcek torunabenzer qisa Redakte Horumcek torunabenzer qisa lat arachnoidea spinalis damarsiz nazik birlesdirici toxuma qisadir Yumsaq qisa Redakte Yumsaq qisa lat pia mater bir birile carpazlasmis kollagen ve argentofil gumus duzalri ile boyanan birlesdirici toxuma liflerinde teskil olunmusdur Ag ve boz maddesi RedakteOnurga beyni qeyd olundugu kimi xaricden ag madde lat substantia alba ve daxilden boz madde lat substantia grisea teskil olunmusdur Biz madde onurga beyninin her yarisinda boy uzunu iki sutun emele getirir on boz sutun lat columna grisea anterior ve dal boz sutun lat columna grisea posterior Onurga beyninin sag yarisinda olan boz madde sol yarisindaki boz madde ile atma merkezi ara madde lat substantia intermedia grisea BNA centralis vasitesile birlesmisdir bunun merkezinde sinir borusu menfezinin qaligi hesab olunan merkezi kanal lat canalis centralis yerlesmisdir Bu kanal adi gozle cox cetinlikle gorunur ve merkezi aramaddeni on ve dal hisseye bolur bunlara on boz bitisme lat commissura grisea anterior BNA ve dal boz bitisme lat commissura grisea posterior BNA deyilir Onurga beyninin merkezi kanali yuxarida IV medecikle birlesir asagi ucu ise uc sapin yarisinadek catir ve buzdum siniri kiklerinin baslandigi yerde bir genislik teskil edir bina uc medecik lat ventriculus terminalis Krausi deyilir bu medeciyin on arxa olcusu 0 8 1 0 mm e eni 0 5 1 0 mm e beraberdir Merkezi kanal daxilden ependim huceyreleri ile ortuludur formasi her nahiyyede eyni deyildir en kesiyi oval sekilde ve ya girde olur Yasa dolduqca merkezi kanalin menfezi muxtelif nahiyyelerde tutulur 40 yasindan sonra cemi 7 hallarda merkezi kanalin menfezi butun boyu uzunu aciq qalir V P Kurkovski Boz madde Redakte Onurga beyninin qurulusu ag ve boz madde Onurga beyninin boz maddesi ve struktur qurulusu Bror Reksede gore qatlari nuveler Onurga beyni boyun hissesinin en kesiyi Boz madde onurga beyninin en kesiyinde H herifine ya kepeneye benzeyir on boz sutununun en kesiyine on buynuz lat cornu anterius ve dal boz sutununun en kesiyine dal buynuz ss lat cornu posterius deyilir Dal buynuz on buynuzdan uzun ve nazikdir Onurga beyninin orta hissesinde VIII boyun I XII dos ve I III bel seqmentleri seviyyesinde merkezi ara madde yanlara dogru cixaraq yan ara maddeni lat substantia intermedia lateralis yan boz sutunu lat columna grisea lateralis emele getirir yan ara maddenin en kesiyine yan buynuz lat cornu laterale deyilir Burada olan sinir huceyreleri yigintisi simpatik sinir sisteminin merkezini teskil edir ve lat nucleus intermediolateralis adlanir boyun nahiyesinde on ve dal dos nahiyesinde dal ve yan buynuzlar arasinda ag madde daxilinde nazik boz madde atmalari yerlesmisdir bunlar bir birile carpazlasaraq lat formatio reticularis Clarkii adlanan tor toreme emele getirir On buynuz boyuk hereki sinir huceyrelerinden teskil olunmusdur bu huceyrelerin aksonlari onurga beyninin on yan sirimindan xaric olub ventral kokleri teskil edir On buynuzu teskil eden huceyreler bes yiginti nuve emele getirir bunlardan ikisi bayir on ve dal ikisi iceri on ve dal ve biri de merkezi nuve adlanir Dal buynuz nisbeten kicik huceyrelerden teskil olunmusdur bu huceyreler dal kokleri teskil eden aksonlala rabitede olur Dal buynuzun onden arxaya dogru duzulmus esasi koku lat radix cornus cilumnae BNA posterioris boynu lat cervix cornus posterioris basi lat caput cornus posterioris ve tamamile dalda yerlesmis zirvesi lat apex cornus posterioris vardir Dal buynuzun zirvesi jelatinebenzer madde lat substantia gelatinosa Rolandi ile ortulmusdur bu madde daxilinde bir sira kicik sinir huceyreleri vardir bunlar oz cixintilari vasitesile onurga beyninin muxtelif seqmentlerini bir birile birlesdirir Jelatinebenzer madde arxa terefden sungeri menteqe lat zona spongiosa adlanan qliya toru ile ehate olunmusdur Bu torda da sinir huceyreleri vardir bunlar oz cixintilari vasitesile bir ya iki qonsu seqmentler arasinda rabite yaradir Sungeri maddeni arxadan ehate eden ag maddeye hududi menteqe lat zona terminalis Lissaueri deyilir Dal buynuzun esasinin iceri terefinde VIII boyun ve II bel seqmentleri arasinda bir qrup boyuk sinir huceyreleri yerlesmisdir bunlara dos nuvesi lat nucleus thoracicus n dorsalis Clarkii Stillingi BNA deyilir dal buynuzun merkezinde olan sinir huceyreleri onun oz xususi nuvesini lat nucleus proprius conus posterioris teskil edir dal buynuzun orta hissesi bir terefden ag tor madde lat substantia reticularis alba Rolandi deyilen cizgili kutle sefhesi ile ehate olunmusdur Yan buynuzlar kicik sinir huceyrelerinden ibaretdir bunlar ara bayir nuve lat nucleus intermediolateralis adlanaraq simpatik sistemin onurga beyni merkezini teskil edir Hemin huceyrelerin aksonlari onurga beyninden VIII boyun butun dos ve uc yuxari bel sinirlerinin on kokleri terkibinde xaric olur Ara bayir nuveden basqa bir de ara iceri nuve lat nucleus intermediomedialis vardir belelikle onurga beyninin boz maddesi morfoloji ve fizioloji cehetce bir birile rabitede olan seqmentar merkezlerden ibaretdir bunlar beyin kotuyunun boz maddesi ile birlikde vezife cehetce sertsiz reflekslerin qapanan yerleridir onurga beyninin boz maddesi sinir liflerinden teskil olunmus xususi destelerle lat fasciculi proprii her terefden ehate olunmusdur Bu desteler onurga beyninin ozunden baslayaraq orada da tamam olur ag maddede yerlesdiklerine baxmayaraq onurga beyninin seqmentar aparatina daxildir bu aparata bir de dal buynuzlarin hududi menteqesi lat zona terminalis aiddir Ag madde Redakte Ag madde onurga beyninin xarici sethinde olan boylama on yan ve dal yan sirimlar vasitesile uc hisseye on yan ve dal ciyelere lat funiculi anterior lateralis et posterior bolunmusdur Bunlar onurga beynini beyinle birlesdiren qalxan hissi ya afferent ve enen hereki ya efferent liflerden ve onurga beyninin seqmentlerini bir birile birlesdiren qisa assosiatik liflerden ibaret olub muxtelif vezife dasiyir ve onurga beyninin aparici yollarini teskil edir On ciyeler bir birile on bitisme lat commissura alba vasitesile birlesmisdir bu bitisme on ciye liflerinin orta xetde carpazlasmasi neticesinde emele gelmis ve ozu de on boz bitismeye on terefden soykenmisdir Arxa kokleri teskil eden lifler onurga beynine daxil olub dal buynuzun iceri terefinde dar bir sahe tutur bu saheye koklerin daxil olan menteqesi deyilir Bu menteqeda olan kok lifleri bayir on ve iceri istiqamete dogru paylanir Bayir terefe geden lifler hududi menteqeye daxil olur burada her lif T herfine benzer suretde iki saxeye bolunur bu saxeler bir nece seqment yuxari ve asagi gederek sungeri menteqeni ve jelatinebenzer maddeni teskil eden kicik sinir huceyrelerine ve elece de deste huceyrelerine catir bu huceyreler de oz cixintilari vasitesile on buynuzlarin huceyreleri ile rabiteye girir bu usulla hududi menteqe lifleri onurga beyninin seqmentar aparatinda istirak edir One dogru geden arxa kok liflerinin bir qismi on buynuzlarin hereki huceyreleri ile rabitede olan deste huceyrelerine diger qismi ise dal buynuz ve ara menteqe huceyrelerine catir bu huceyrelerin aksonlari onurga beyninin yan ciyeleri ile qalxaraq beyine catir Nehayet iceriye dogru geden arxa kok lifleri onurga beyninin dal ciyelerini teskil edir Onurga beyninin ciyeleri aparici yollardan ibaretdir Aparici yollar RedakteAparici yollari On ve yan piramid yollar On ciyede olan aparici yollar Redakte On piramid yol ya on qabiq onurga beyni yolu lat tractus pyramidalis s corticospinalis anterior Ortuk onurga beyni yolu dehliz onurga beyni Lovental yolu lat tractus vestibulospinalis Loventhali Iceri dal boylama deste lat fasciculus longitundinalis medialis posterior Xususi on Fleksiq destesi lat fasciculus anterior proprius Flechsigi Yan ciyede olan aparici yollar Redakte Enen yollar Yan piramid yol ya yan qabiq onurga beyni yolu lat tracus pyramidalis s corticospinalis lateralis qirmizi nuve onurga beyni Monakov yolu lat tracus rubrospinalis Monakowi Qalxan yollar On onurga beyni beyincik Qovers yolu lat tracus spinocerebellarlis anterior Gowersi Dal onurga beyni beyincik Fleksiq yolu lat tracus spinocerebellaris posterior Flechsigi lat nucleus thoracicusOnurga beyni gorme qabari yolu lat tracus spinothalamicus Onurga beyni qapaq yolu lat tracus spinotectalis Xususi yan Fleksiq destesi lat fascisulus lateralis proprius Flechsigi Dal ciyede olan aparici yollar Redakte Nazik Qoll deste lat fasciculus gracilis Golli pazabenzer Burdax deste lat fasciculus cuneatus Burdachi Vaskulyarizasiyasi RedakteOnurga beyni onurga boyu bir cox menbelerden lat a vertebralis a cervicalis profunda ve seqmentar arteriyalardan lat aa intercostales aa lumbales et aa sacrales vaskulyarizasiya olunur Bunu qidalandiran esas magistral arterial saxelere on onurga beyni arteriyalari lat aa spinales anteriores dal onurga beyni arteriyalari lat aa spinales posteriores on ve dal kok arteriyalari lat aa radiculares anteriores et posteriores aiddir lat Aa spinales anteriores Redakte lat Aa spinales anteriores cut olub onurga arteriyalarindan baslayir yaxin mesafede bir birile birleserek arterial yol lat tractus arteriosus anterior teskil edir bu arterial yol on orta yariqla asagiya dogru gedir lat Aa spinales posteriores Redakte lat Aa spinales posteriores onurga arteriyalarindan onlarin kelle bosluguna daxil olan yerlerinden baslayaraq cut arterial yol lat tractus arteriosus posterior seklinde onurga beyninin dal sethi ile dal koklerin cixan cizgileri ile asagiya dogru gedir On ve dal arterial yollar onurga beyni konusuna qeder davam edir onlar yolda seqmentar arteriyalardan anastomoz saxeler lat rami spinales qebul edir lat Rami spinales onurga ve derin boyun arteriyalardan seqmentar arteriyalarin dal saxelerinden lat rr posteriores baslayaraq feqerearasi deliklerden onurga kanalina daxil olur ve orada onurga kanalinin divarini onurga beyni qisalarini ve onurga beyninin ozunu qidalandirir lat Rami spinales Redakte lat Rami spinales ventral ve arxa koklere on ve dal kok arteriyalari lat aa radiculares anterior et posterior deyilen saxecikler verir bunlar ventral ve arxa kokleri musayiet ederek yuxarida tesvir olunan arterial yollara catdiqdan sonra qalxan ve enen saxeler arterial yollara anastomoz saxeler verir Kok arteriyalarinin qalxan ve enen saxeleri onurga boyu bir birile anastomozlasaraq arterial zencirler emele getirir Onurga beyninin qeyd olunan uc bir on iki dal arterial yollari coxlu kicik anastomoz saxeler vasitesile bir birile rabitede olaraq onun xarici sethinde lat vasocorona adlanan damar toru teskil edir bu tordan onurga beyni kutlesine kicik saxecikler daxil olub ag maddeni ve qismen boz maddeni qidalandirir Boz maddeni baslica olaraq on orta yariqda yerlesmis on arterial yoldan cixan saxecikler qidalandirir Bezi melumata gore B V Oqnev I D Lev onurga beyni kutlesine daxil olan saxecikler bir birile zengin suretde anastomozlasir demeli orada olan damarlar uc arteriyalar qisminde deyildir Onurga beyni sinirlerinin on ve dal kokleri yuxarida qeyd olunan on ve dal kok arteriyalarindan lat aa radiculares anteriores et posteriores cixan saxelerle qidalanir Onurga beyninin esas venoz kotukleri arteriyalar kimi onurga beyninin on ve dal sethleri ile gederek epidural sahede yerlesmis daxili venoz onurga keleflerine lat plexus venosi vertebrales interni acilir Onurga beyninden limfa yuxarida qeyd olunan perivaskulyar damaretrafi limfa sahelerine toplanir ve buradan horumcek torunabenzer saheye axir Inkisaf ve anomaliyalari RedakteOnurga beyninin inkisafi Redakte Onurga beyninin inkisafi Sinir borusunun inkisaf dovrleri Simalhauzene gore Sinir sefhesi sinir sirimi sinir borusu sinir borusununderi sefhesinden uzaqlasmasi Insan embrionu beyin ve onurga beynin mayasi Onurga beyni sinir borusunun kaudal hissesinden inkisaf edir Ilk defe sinir borusunun divarlari eyni qalinliqda olur bir qeder sonra borunun yan divari suretle qalinlasmaga baslayir on ve dal divarlari ise zeif inkisaf ederek derinde qalir neticede orta xetde on ve dal boylama sirimlar meydana cixir onurga beyni iki simmetrik hisseye bolunur yan divarlardan gelecekde onurga beyninin on yan ve dal sutunlari ve ciyeleri lat columnae et funiculi ant lat et posteriores elece de on dal divarlarin qaligindan onurga beyninin on ve dal bitismeleri emele gelir Sinir borusunun yan divarlari qalinlasdigi ucun onun menfezi daralir sanki yanladan basilmis olur bu menfezin qaligindan onurga beyninin merkezi kanali lat canalis centralis emele gelir Sinir borusunun kaudal ucu zeif inkisaf edir ve konus seklini alir buna lat conus medullaris deyilir Beyin borusunun divarlarini teskil eden ilk huceyreler baslica olaraq iki istiqamet uzre diferensasiya edir Embrional heyatin bes hefteliyinde iki qisim huceyre elementleri meydana cixir bunlarin bir qismi spongioblast qlioblast adlanaraq sinir toxumasinin istinad ve trofik elementlerini yeni qliyani teskil edir diger qismi neyroblast adlanaraq neyronlari emele getirir Neyroblastlarin toreyib artmasi texminen anadan olandan sonra bir yasina kimi davam edir Bezi muellifler guman edirler ki sonralar da sinir huceyreleri emele gelir Embrional heyatin dirduncu heftesinin axirinda sinir borusunun menfezi etrafinda bir qisim huceyreler de diferensasiya edir bunlara ependim huceyreleri deyilir Bu huceyreler silindr seklinde olub merkezi kanali ve beyin medeciklerini beyin qovuqlari bosluqlarinin qaliqlarini daxilden ortur Sinir borusunun yan divarini teskil eden huceyre elementleri toreyib artdiqca ventral ve dorzal istiqamete dogru yerlerini deyisir neticede iki cur huceyre yigintisi meydana sixir yan divarin ventral hissesinde yerlesen hereki menteqe esas sefhe ve dorzal hisseni isgal eden hissi menteqe qanad sefhesi Hereki menteqeden onurga beyninin on boz sutunu lat columna grisea anterior ve hissi menteqeden dal boz sutun lat columna grizea posterior emele gelir Bu usulla onurga beyninin boz maddesi inkisaf edir Onurga beyninin ag maddesine geldikde o sinir borusu divarlarindan inkisaf eden neyroblastlarin cixintilarindan emele gelir Neyroblastlarin buraxdiqlari aksonlar ilk defe cilpaq olur bunlar tedricen mielin qisasi ile ortulmeye baslayir bu hadiseye mielinizasiya deyilir Mielin maddesi aksonlari tedricen ortdukce onlar qalinlasir belelikle sinir liflerinin qalinligi mielin maddeden asilidir Ag maddenin rengi seffafligi ve sinirlerin agligi da mielin qisadan mielinden piyebenzer maddeden asilidir Sinir liflerinin mielinizasiyasi bir vaxtda olmur Evvelce sinir sisteminin filogenetik cehetce en qedim toremelerinin lifleri sonra ise tekamul prosesinde nisbeten gec emele gelmis sinir huceyrelerinin neyritleri mielinizasiya prosesine meruz qalir Beyin ve onurga bezninde mielinizasiya embrional heyatin dirduncu ayinin axirinda ya besinci ayin evvellerinde baslayir P I Karuzin Onurga beyninin sinir liflerinin mielinizasiyasi bir yasinda tamam olur Beyin ve onurga bezni sinirlerinin mielinizasiyasi embrional heyatin bes ayliginda baslayir bu proses beyin sinirlerinde usaq anadan olandan sonra uc ayliqda onurga beyni sinirlerinde ise uc yasinda tamam olur Butun sinir liflerinin mielin qisa ile ortulmesi 15 20 yasinda qurtarir Embrional heyatin ilk aylarinda onurga beyni ve onurga uzununa eyni suretle boyuyur bunun neticesinde embrionun uc azligina kimi onurga beyni onurga kanalini tamamile tutmus olur Onurga beyni sinirlerinin kikleri onurga beyninden ufuqi istiqametde baslayaraq hemin seviyyede ozlerine muvafiq feqerearasi deliklerden xaric olur Embrional heyatin dord ayligindan etibaren onurga beyninin uzununa boyumesi lengiyir eksine olaraq onurga xususen de onun bel hissesi suretle boy atir Bunun neticesinde onurga beyni yuxarida qalir onun asagi hissesi reduksiya prosesine ugrayaraq sap seklini alir ki bina da uc sap lat filum terminale deyilir Dilun alti ayliginda onurga beyninin asagi ucu hele oma kanalinda olur sonradan tedricen yuxariya dogru yerini deyisir beleki yeni dogulmusda III ve yetismis sexslerde I ve II bel feqerelerinin seviyyesine catir Bu hadiseye onurga beyninin qalxmasi lat ascensus medullae spinalis deyilir Onurga beyni yuxari qalxdiqca asagi bel oma ve buzdum sinirlerinin kokleri yuxariya dogru dartilaraq onurga kanalinda cep istiqamet alir ve tebii ki ozlerine muvafiq feqerearasi deliklere catmaq ucun mueyyen mesafe onurga kanali oma kanali icerisi ile asagi enir Bunlar onurga kanalinda uc sapi ehate ederek at quyrugu lat cauda equina deyilen toremeni emele getirir Onurga beyninin hereki menteqesinde olan neyronlarin aksonlari onurga beyninin on sethinden xaric olaraq ventral hereki kikleri lat radices ventrales emele getirir Onurga beyninin arxa hissi kokleri lat radices dorsales onurga beyni qanqlionunu teskil eden yalanci unipolyar huceyrelerin aksonlarindan emele gelir hemin huceyrelerin aksonlari qanqliondan xaric olub arxadan onurga beynine daxil olur Anomaliyalari Redakte Onurga beyninin anomaliyalari Onurga beyninin anomaliyasi onurga kanalinin yarilmasi lat spina befida onurga beyninin maye ile dolu sist seklinde xarice cixmasi Onurga beyninin anomaliyasi onurga kanalinin yarilmasi lat spina befida onurga beyninin ve qisalarinin xarice cixmasi yirtigi lat myelomeningocele Onurga beyni anomaliyalari onurgada tesaduf eden anomaliyalarla mueyyen nisbetdedir Eger onurga kanalinin yarilmasi lat spina befida s rachischisis meydana cixarsa o zaman onurga beyninin ozu ya onun qisalari onurgada emele gelmis yirtiqdan xarice cixib muxtelif olcude qabariqlar yirtiqlar emele getirir meselen lat meningocele onurga bezni qisalarinin xarice cixmasi yirtigi lat myelocele onurga beyninin mueyyen hissesinin onurga yarigindan xarice cixmasi onurga beyni yirtigi lat myelomeningocele onurga beyninin ve qisalarinin xarice cixmasi yirtigi lat myelocystocele onurga beyninin maye ile dolu sist seklinde xarice cixmasi Bunlardan elave onurga beyninde bir sira basqa variasiyalara da tesaduf edilir piramida carpazinin yoxlugu piramida destelerinin bir terefde ve ya her iki terefde yoxlugu onurga beyni seqmqntlerinin 30 a dek azalmasi ya 32 ye dek coxalmasi bu deyisiklik adeten bel ya oma seqmqntlerinin hesabina olur merkezi kanalin ayri ayri hisselerinin tutulmasi at quyrugu teskil eden koklirin bir birile bitismesi Istinadlar RedakteMenbeler RedakteProf Kamil Ebdulsalam oglu Balakisiyevin Insanin Normal Anatomiyasi III cild seh 19 37 MAARIF Nesriyyati Baki 1982 R D Sinelnikov Atlas anatomii cheloveka 4 toma Anatomy Embryologie olu kecid Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Onurga beyni ile elaqeli mediafayllar var Spinal Cord Histology Arxivlesdirilib 2006 09 10 at the Wayback Machine ing Spinal Cord Medical Notes Arxivlesdirilib 2008 05 27 at the Wayback Machine ing eMedicine Spinal Cord Topographical and Functional Anatomy ing Spina Bifida Topic Overview Arxivlesdirilib 2007 03 02 at the Wayback Machine ing Potential for spinal injury repair ing Sehr detailliert beschrifteter Querschnitt des menschlichen Ruckenmarks Dr Jastrow Insanin onurga beyninin en kesiyi uzerinde ince detallarla izahli tesviri Dr Yastrov alm Menbe https az wikipedia org w index php title Onurga beyni amp oldid 5987970, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.