Nəğməli inqilab

Nəğməli inqilab (est. laulev revolutsioon; latış. dziesmotā revolūcija‎; lit. dainuojanti revoliucija; rus. Поющая революция) — Soyuq müharibənin sonunda Baltikyanı ölkələrin – Estoniya, Latviya və Litvanın Sovet İttifaqından ayrılaraq müstəqilliklərini bərpa etmələri ilə nəticələnən hadisələri bildirmək üçün istifadə olunan ifadə. Bu termin Estoniyalı fəal və rəssam Hayns Valk tərəfindən 1988-ci ildə iyunun 10-dan 11-nə keçən gecə Tallin Mahnı Festivalı Meydanında kortəbii surətdə baş tutan və mahnılarla müşayiət olunan kütləvi nümayişlərdən bir həftə sonra nəşr olunmuş məqalədə irəli sürülmüşdür. Sonralar hər üç ölkə 2004-cü ildə Avropa İttifaqı və NATO-ya üzv olur.

Nəğməli inqilab
est. laulev revolutsioon latış. dziesmotā revolūcija‎ lit. dainuojanti revoliucija rus. Поющая революция
Yer	Baltikyanı ölkələr
Tarix	1987—1991
Səbəb	Sovet rejiminin siyasətindən narazılıq
Əsas məqsəd	Estoniya, Latviya və Litvanın Sovet İttifaqından ayrılaraq müstəqilliklərini bərpa etmələri
Nəticə	Litva 11 mart 1990-cı ildə SSRİ-dən ayrılaraq müstəqilliyini elan edən ilk respublika oldu. Estoniya 1991-ci il 20 avqust axşamı müstəqilliyini bəyan etdi. Latviya 21 avqust 1991-ci ildə müstəqilliyini tamamilə bərpa etmiş oldu.
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zəmin

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Baltikyanı ölkələr əvvəlcə 1940-cı ildə, daha sonra isə 1944-cü ildə işğal və ilhaqdan sonra tam şəkildə SSRİ-nin tərkibinə daxil edildi. Mixail Qorbaçov 1985-ci ildə uğursuz Sovet iqtisadiyyatını stimullaşdırmaq və xüsusilə də istehlak malları, kooperativ biznesin liberallaşdırılması və xidmət iqtisadiyyatının genişləndirilməsi sahələrində məhsuldarlığı təşviq etmək ümidi ilə "qlasnost" (aşkarlıq) və "perestroyka" (yenidənqurma) siyasətini tətbiq etdi. Qlasnost islahatı Sovet İttifaqında siyasi azadlıqlara qoyulan məhdudiyyətləri ləğv etdi, hansı ki bu məhdudiyyətlər 1940-cı illərdə müharibə zamanı işğal edilən ərazilərdəki qeyri-rus xalqlarında problemlərə gətirib çıxarmışdı.

Moskva hökuməti tərəfindən əvvəllər gizli saxlanılan və bu günə qədər bilinməyən məsələlər ictimaiyyətə qəbul etdirilirdi; bu da öz növbəsində Baltikyanı ölkələrdə narazılığa səbəb olmuşdu. Əfqanıstandakı müharibə və Çernobıldakı nüvə qəzası ilə birlikdə baş verən hadisələr ictimaiyyət arasında partlayışa səbəb oldu və şikayətlər siyasi cəhətdən həlledici bir şəkildə dilləndirilməyə başlandı. Estoniyalılar fosfat mədənçiliyi kimi böyük Sovet inkişaf layihələri üzərində işləmək üçün xarici etnik qrupların üzvlərinin axın etməsinin milli kimliklərinə qarşı yaratdığı demoqrafik təhlükədən narahat idilər.

Qərbdəki mühacir icmaları ilə, həmçinin, xüsusən də Estoniyada Finlandiya ilə qeyri-rəsmi əlaqələrin yaradılması və Qərb həyat tərzini əks etdirən fin telekanallarına çıxışın əldə edilməsi də Sovet sisteminə qarşı narazılıqların artmasına gətirib çıxardı. 1980-ci illərin sonlarına doğru müxaliflər, millətçilər, dini icmalar və adi istehlakçılara qarşı təzyiqlər əhəmiyyətli dərəcədə azaldığından kütləvi nümayişlərin keçirilməsinə də imkan yaranmışdı.

Sovet rejiminə qarşı kütləvi nümayişlər, rejimin geniş şəkildə liberallaşdırılmasının milli həssaslıqları nəzərə almamasından sonra başladı. Moskva ümid edirdi ki, söz azadlığı və milli emblemlerə (məsələn, 1940-cı ilə qədərki yerli bayraqlara) qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına baxmayaraq, qeyri-rus xalqları SSRİ-nin tərkibində qalacaq. Ancaq vəziyyət o dərəcədə pisləşdi ki, 1989-cu ilə qədər xalqların Sovet İttifaqından tamamilə azad edilməsinə yönəlmiş kampaniyalar başladı.

Estoniya

Sovet hökumətinin ətraf mühit və cəmiyyət üçün potensial fəlakətli nəticələri olan Lyaene-Virumaa vilayətində fosforit istehsal etmək planı 1987-ci ilin fevral ayında ortaya çıxmışdı. Bu plan Fosforit Müharibəsi ictimai ekoloji kampaniyasının başlamasına səbəb oldu. 23 avqust 1987-ci ildə, Molotov-Ribbentrop paktının ildönümündə həmin paktın yayımlanması üzrə Estoniya Qrupu (est. MRP-AEG) Tallinin Qədim Şəhər (Vanalin) rayonunda Hirvepark görüşü keçirərək Sovet hökumətindən məxfi protokolun açıqlanmasını və tənqid edilməsini tələb etdi.

Alo Mattiyzenin "Beş Vətənpərvər Mahnı" adlı silsilə əsərləri 1988-ci ilin mayında Tartu Pop Festivalında nümayiş olundu. İyun ayında Tallində Qədim Şəhər Festivalı keçirildi və festivalın rəsmi hissəsindən sonra iştirakçılar Mahnı Festivalı Meydanına gedərək birlikdə vətənpərvər mahnılar oxumağa başladılar. Mattiyzenin "Beş Vətənpərvər Mahnı"sı 26-28 avqust 1988-ci ildə Tallində keçirilən Rok Yay Festivalında yenidən ifa edildi. Sentyabrın 11-də Mahnı Festivalı Meydanında Estoniya Mahnısı Festivalı keçirildi. Estoniya İrsi Cəmiyyətinin sədri Trivimi Velliste ilk dəfə olaraq müstəqilliyi bərpa etmək arzusunu dilə gətirdi. 1988-ci il noyabrın 16-da Estoniya Ali Soveti Estoniyanın Suverenliyi haqqında Bəyannaməni qəbul etdi. 23 avqust 1989-cu ildə isə iki milyon insanın iştirak etdiyi, Baltik yolu adlanan insan zənciri Tallindən Vilnüsə qədər uzandı.

Nəğməli inqilab çoxsaylı etirazlar və müqavimətlərlə birlikdə dörd ildən çox davam etmişdir. 1991-ci ildə Sovet tankları müstəqillik yolunda irəliləyişi dayandırmağa çalışarkən, Estoniya Ali Soveti Estoniya Konqresi ilə birlikdə müstəqil Estoniya dövlətinin suverenliyinin bərpa olunduğunu bəyan edərək Sovet qanunvericiliyini rədd etdi. Əhali radio və televiziya stansiyalarını Sovet tanklarından qorumaq üçün insan qalxanı kimi sipər olmuşdular. Bu hərəkətlərlə Estoniya heç bir qan tökülmədən müstəqilliyini bərpa etdi.

Müxtəlif siyasi partiyalar arasında razılaşma əldə edildikdən sonra 1991-ci il 20 avqust axşamı gec saatlarda müstəqillik elan edildi. Estoniya televiziyasının yaydığı xəbərə görə, ertəsi gün Sovet qoşunları Tallin televiziya qülləsinə hücum etməyə cəhd etsələr də, uğursuz oldu. Həmin gün Moskvoda Boris Yeltsinin rəhbərlik etdiyi, demokratiya tərəfdarı olan kütləvi nümayişlər zamanı kommunistlərin sərt çevriliş cəhdi uğursuzluqla nəticələndi.

22 avqust 1991-ci ildə İslandiya Estoniyanın müstəqilliyini tanıyan ilk dövlət oldu. "İslandiya Meydanı 1" (est. Islandi väljak 1) adlanan ərazidə Xarici İşlər Nazirliyinin fasadında həmin hadisəni əks etdirən lövhə yerləşir. Lövhədə deyilir: "22 avqust 1991-ci ildə İslandiya Respublikası Estoniya Respublikasının müstəqilliyinin bərpasını tanıyan ilk dövlət oldu". Bu ifadə eston, island və ingilis dillərində həkk edilib. Bəzi digər ölkələr isə vaxtilə Estoniyanın Sovet İttifaqına birləşdirilməsini tanımamışdılar.

Latviya

 

Sovet Ordusunun Latviya Parlamentinə daxil olmasının qarşısını almaq məqsədilə qurulan barrikadalar. Riqa, Yakob küçəsi, 27 iyul 1991-ci il.

1980-ci illərin ikinci yarısında, Mixail Qorbaçov SSRİ-də siyasi azadlığa qoyulan məhdudiyyətləri aradan qaldıran "qlasnost" və "perestroyka" siyasətlərini tətbiq edərkən, Sovet rejiminə qarşı olan nifrət üçüncü Latviya Milli Oyanış hərəkatının başlamasına təkan verdi.

1986-cı ildə ictimaiyyətə məlum oldu ki, SSRİ Latviyanın ən böyük çayı olan Dauqava çayı üzərində digər bir su elektrik stansiyası inşa etməyi planlaşdırır və Riqada metro tikilməsi haqqında qərar qəbul edilib. Moskva tərəfindən planlaşdırılan bu layihələrin hər ikisi Latviyanın mənzərəsinin, mədəni və tarixi irsinin məhvinə səbəb ola bilərdi. Mətbuatda jurnalistlər ictimaiyyəti bu qərarlara etiraz etməyə çağırırdılar. Əhali buna dərhal reaksiya verdi və buna cavab olaraq 28 fevral 1987-ci ildə Ətraf Mühitin Mühafizəsi Klubu quruldu. 1980-ci illərin ikinci yarısında Ətraf Mühitin Mühafizəsi Klubu bölgənin ən təsirli kütləvi hərəkatlarından birinə çevrildi və Latviyanın müstəqilliyinin bərpası üçün tələblər irəli sürməyə başladı.

1987-ci il iyunun 14-də, 1941-ci il deportasiyalarının ildönümü günündə hələ bir il əvvəl qurulan "Helsinki-86" insan hüquqları qrupu əhalini Azadlıq abidəsinə (1935-ci ildə ucaldılıb. Latviyanın müstəqillik simvoludur.) gül dəstələri qoymağa çağırdı. Həmin gün sonralar Milli Oyanışın başlanğıc tarixi olaraq göstərildi. Bununla belə, bu tarixin 1985-ci ildəki Latviya Mahnı və Rəqs Festivalı ilə başladığını da bəzən qeyd edirlər; belə ki, bu zaman festivalın əsas hissəsi bitdikdən sonra Haralds Mednisin dirijorluğu ilə "Gaismas pils" mahnısının xor qrupları tərəfindən ifa edilməsi tələb olunmuşdu. Azad Latviya xalqının yenidən doğulmasından bəhs edən və ümumilikdə festivalın əsas ünsürlərindən biri hesab edilən bu mahnı repertuardan çıxarılmış, Sovet rəsmilərinin sevmədiyi həmin dirijor isə festivalın bağlanış mərasimindən uzaqlaşdırılmışdı. Buna baxmayaraq, Riqa Televiziyasında canlı yayımlanan festivalın gedişində "Gaismas pils" mahnısının ifasına davam edilmişdi.

1–2 iyun 1988-ci ildə Yazıçılar Birliyinin qurultayı keçirildi. Qurultayın iclasında cəmiyyətin demokratikləşməsi, Latviyanın iqtisadi suverenliyi, SSRİ-dən immiqrasiyanın dayandırılması, sənayenin transformasiyası və latış dilinin qorunması kimi məsələlər Birliyin nümayəndələri tərəfindən müzakirə edildi. Bu qurultayın gedişində müharibədən sonrakı Latviyada ilk dəfə olaraq 1939-cu ildən sonra Latviyanın taleyini müəyyən edən Molotov-Ribbentrop paktının məxfi protokolu ictimaiyyət tərəfindən qəbul edildi. Yazıçılar Birliyinin qurultayı ictimai rəyi bir növ oyatdı və ümummilli dirçəliş prosesinə əlavə stimul verdi.

1988-ci ilin yayında dirçəliş dövrünün ən əhəmiyyətli iki təşkilatı – Latviya Xalq Cəbhəsi və Latviya Milli İstiqlal Hərəkatı birləşməyə başladı. Qısa müddət sonra daha radikal yönümlü Vətəndaşlar Konqresi Sovet rejiminin təmsilçilərinə tam olaraq itaət edilməməsi ilə bağlı çağırış etdi. Bu təşkilatların hamısının ortaq bir məqsədi vardı: demokratiyanın və müstəqilliyin bərpası. 7 oktyabr 1988-ci ildə Latviyanın müstəqilliyini və məhkəmə sisteminin qurulmasını tələb edən kütləvi ictimai nümayiş təşkil olundu. 8 və 9 oktyabr tarixlərində Latviya Xalq Cəbhəsinin birinci qurultayı keçirildi. 200 min üzvü cəlb edən bu təşkilat müstəqilliyə qayıdışın əsas carçısı oldu.

23 avqust 1989-cu ildə, Molotov-Ribbentrop paktının 50-ci ildönümündə hər üç Baltikyanı ölkənin Xalq Cəbhələri böyük bir birlik nümayiş etdirərək Baltik yolunu reallaşdırdılar. Riqadan keçməklə Tallindən Vilnüsə qədər uzanan 600 km (373 mil) məsafədə bir insan "zəncir"i yığılmışdı. Bu, xalqın Sovet İttifaqından ayrılaraq müstəqillik əldə etməsinə çağırışının simvolik nümayişi idi.

18 mart 1990-cı ildə Ali Sovetə yeni seçkilər keçirildi və burada müstəqillik tərəfdarları qələbə qazandı. 4 may 1990-cı ildə Latviya SSR Ali Soveti iki müharibə arası dövrdəki Latviya dövlətinin və 1922-ci il Konstitusiyasının bərpasına çağıran "İstiqlal Bəyannaməsi" adlı sənəd qəbul etdi.

1991-ci ilin yanvarında kommunist tərəfdarı olan siyasi qüvvələr Sovet hakimiyyətini bərpa etməyə çalışdılar. Güc tətbiq etməklə yeni məclisi devirmək cəhdləri edildi. Latviyalı nümayişçilər Sovet qoşunlarının strateji mövqeləri yenidən ələ keçirməsini dayandırmağı bacardılar və bu hadisələr "Barrikadalar zamanı" adı ilə tarixə keçdi.

19 avqust 1991-ci ildə Moskvada dövlət çevrilişi cəhdi uğursuz oldu və Rusiyada demokratiya tərəfdarı böyük nümayişlər səbəbiylə görkəmli sovet funksionerlərindən ibarət kiçik bir qrup hakimiyyəti yenidən əldə edə bilmədi. Bu hadisə Latviyanın sürətlə müstəqilliyə doğru getməsi ilə nəticələndi. Çevrilişin uğursuzluğundan sonra Latviya Respublikası Ali Soveti 4 may 1990-cı ildə elan edilmiş tam müstəqilliyə keçid dövrünün 21 avqust 1991-ci ildə sona çatdığını elan etdi. Beləliklə də, Latviya 17 iyun 1940-cı il işğalına qədər mövcud olan dövlətçiliyini tamamilə bərpa etdi.

Litva

 

Mixail Qorbaçovun Litva səfərindən görüntü. Şyaulyay, 12 yanvar 1990-cı il.

 

Rok Marşı festivalında əylənən uşaqlar. Vilnüs, 28 iyul 1988-ci il

1956-1987-ci illərdə Sovet rejiminə qarşı açıq ictimai müqavimət nadir hallarda baş verirdi. 1970-80-ci illərdə bu müqavimət daha inadkar hal aldı. Bunun bir nümunəsi 1972-ci il Kaunas hadisələri ola bilər. Həmin dövrlərdə bir çox məşhur müğənnilər öz repertuarlarında Bernardas Brazcionis və Yustinas Marsinkeviçius kimi millətçi şairlərin yaradıcılığına müraciət edirdilər. 1987-ci ildə Rok Marşı festivalı (lit. Roko maršas) da insanlar arasında bu mövzuda məlumatlılığı artırırdı.

1987-ci ildə Litvada müxtəlif təşkilatlar (əsasən ekoloji təşkilatlar) qurulmağa başlandı. 3 iyun 1988-ci ildə siyasi və ictimai hərəkat olan Sayudis quruldu. Bu hərəkatın bəzi təşəbbüskarları 1987-ci ildə qurulan ekoloji təşkilatların fəal üzvləri idi (məsələn, Ziqmas Vayşvila, Gintaras Sonqayla). Əvvəlcə bu təşkilat rejimi dəstəkləsə də, elə həmin ilin payızının ilk həftələrində Litva miqyasında hərəkatların genişlənməsindən sonra Litva Kommunist Partiyasına qarşı bir qüvvəyə çevrildi.

Buna cavab olaraq Sayudis daha mərkəzləşdirilmiş bir təşkilata çevrildi. Rejimə qarşı millətçi müxalifətin (əsasən Litva Azadlıq Liqasının) fəallaşması müxtəlif ictimai etirazlarla nəticələndi. Onlardan ən məşhuru 28 oktyabr 1988-ci ildə baş tutdu və zorakılıqla dağıdıldı. Nəticədə ortaya çıxan ictimai qəzəb Litva Kommunist Partiyasında istefalara (cəmi bir ildən bir qədər çox vəzifədə olmuş partiyanın o vaxtkı birinci katibi Rinqaudas Sonqayla da onların arasında idi) və daha mötədil şəxslərin partiyaya üzv olmasına səbəb oldu.

Litva Kommunist Partiyası rəhbərlik dəyişdikdən sonra 21 oktyabr 1988-ci ildə əvvəllər təsviri sənət muzeyi kimi istifadə olunan Vilnüs Kafedralını katolik cəmiyyətinə qaytarmaq qərarına gəldi. 18 noyabr 1988-ci ildə qanuna edilən dəyişikliyə əsasən Litva himni və Litva bayrağı rəsmi olaraq Litva Sovet Sosialist Respublikasının himnini və bayrağını əvəz etdi. Bunun ardınca Litva dili dövlət dili olaraq tanındı ki, bu da institusional səviyyədə ölkədə yeganə dövlət dilinin olması demək idi. Sonuncu dəyişiklik bəzi məmurların (məsələn, Litva Kommunist Partiyasının ikinci katibi vəzifəsində çalışmış Nikolay Mitkinin) vəzifədən kənarlaşdırılması üçün çox əhəmiyyətli idi, lakin eyni zamanda da polyak və rusdilli icmalarda gərginliyi artırmışdı.

Ardınca 1988-ci ilin sonunda və 1989-cu ildə bütün ölkədə müstəqillik abidələrinin ucaldılması və ya bərpası da daxil olmaqla milli simvollar tədricən yenidən quruldu. 1989-cu ildə müxtəlif təşkilatlar (məsələn, Yazıçılar Birliyi) Sovet İttifaqından ayrıldı.

SSRİ Xalq Deputatları Konqresinin seçilməsindən əvvəl, Sayudisə mediada daha çox məhdudiyyət qoyulurdu, lakin Litva Kommunist Partiyasının məğlubiyyətindən sonra (42 mandatdan cəmi 6-sını qazanır, digər yerləri isə Sayudis tərəfindən dəstəklənən namizədlər tutur) məhdudiyyətlər aradan qaldırıldı. İlin sonuna qədər Litva Kommunist Partiyası güc inhisarından əl çəkdi və 1990-cı ildə Litva SSR Ali Sovetinə azad seçkilərin keçirilməsinə razılıq verdi, hansı ki həmin seçkilərdə partiya məğlub olmuşdu.

Litva işğal edildikdən və Sovet İttifaqına daxil edildikdən əlli il sonra – 11 mart 1990-cı ildə SSRİ-dən ayrılaraq müstəqilliyini elan edən ilk respublika oldu və onun ardınca Latviya və Estoniyada həmin proses təkrarlandı. Bununla belə, İslandiya istisna olmaqla, beynəlxalq aləmdə, demək olar ki, bütün dövlətlər 1991-ci ilin avqustuna qədər Litvanın müstəqilliyini tanımaqdan çəkindilər.

Sovet ordusunun bu hadisələrə cavabı sərt oldu. 13 yanvar 1991-ci ildə Vilnüsdə Televiziya Qülləsini və Parlamenti Sovet qoşunlarından və tanklarından müdafiə edən 14 dinc nümayişçi öldürüldü, yüzlərlə adam yaralandı. Litvalılar bu hadisəni Qanlı Bazar adlandırırlar. Vətəndaşların intizamı və cəsarəti, eləcə də silahların, tankların və deşici güllələrin qarşısında mahnı oxumaları daha çox insan itkisinin qarşısını aldı və Litva vətəndaşlarının milli müstəqilliklərini qorumağa hazır olduqlarını dünyaya göstərdi.

Beynəlxalq təşkilatlar və bir çox dövlətlər 1991-ci ilin avqustunda dövlət çevrilişinin uğursuzluğundan sonra Litvanın müstəqilliyini tanımağa başladılar.

Məşhur inqilab mahnıları

 

 

 

Nəğməli inqilab dövründə Estoniyada, Latviyada və Litvada aşağıdakı mahnılar bəstələnmiş və geniş şəkildə ifa edilmişdir:

• "Baltiklər oyanır" (lit. Bunda jau Baltija, latış. Atmostas Baltija‎, est. Ärgake, Baltimaad)
• "Baltikyanı ölkələr üçün azadlıq" (latış. Brīvību Baltijai‎)
• "Ana dili" (latış. Dzimtā valoda‎)
• "Laçplesis" (latış. Lāčplēsis‎)
• "Millətimə" (latış. Manai Tautai‎)
• "İşıq qalası" (latış. Gaismas pils‎)
• "Əssin külək!" (latış. Pūt, Vējiņi!‎) – Livlərin folkloruna məxsus toy mahnısının ("Pūgõ tūļ") Latviya versiyası. Sovet dövründə himn əvəzi istifadə olunurdu.
• "Günəş, İldırım, Dauqava" (latış. Saule, Pērkons, Daugava‎)
• "Tək bir ölkə yoxdur" (est. Ei ole üksi ükski maa)
• "Mən estonam və eston olaraq qalacağam" (est. Eestlane olen ja eestlaseks jään)
• "Vətənin gözəlliyi" (est. Isamaa ilu hoieldes)
• "Ölənə qədər" (est. Sind surmani)
• "Dağlara çıxaq" (est. Mingem üles mägedele)
• "Azadlıq" (lit. Laisvė)
• "Allah bizi qorusun" (lit. Palaimink Dieve mus)
• "O mahnı üçün" (lit. Dėl Tos Dainos)
• "Yüksəl və parla" (lit. Pabudome ir kelkimės)
• "Litvada necə gözəlsən" (lit. Kokia nuostabi, Lietuva esi)
• "İnsanlara səslənirəm" (lit. Šaukiu aš tautą)
• "Vətən mahnıları və sevilənlər" (lit. Tėvyne dainų ir artojų)
• "Sevgilim / Dünyanın qarı arasından..." (lit. Mano mylimoji / per pasaulio sniegą ... )
• "Qardaş, heç vaxt ağlama!" (lit. Broli, neverk!)

İstinadlar

1. *Thomson, Clare. The Singing Revolution: A Political Journey through the Baltic States. London: Joseph. 1992. ISBN 0-7181-3459-1.
2. Ginkel, John. "Identity Construction in Latvia's "Singing Revolution": Why inter-ethnic conflict failed to occur". Nationalities Papers. 30 (3). September 2002: 403–433. doi:10.1080/0090599022000011697. (#parameter_ignored)
3. Between Utopia and Disillusionment by Henri Vogt, p. 26 ISBN 1-57181-895-2
4. Estonia and the Estonians, Toivo U. Raun, Hoover Press, 2001, p. 223
5. Phosphorite War Estonica. Ecyclopaedia about Estonia
6. "Estonica.org - The Singing Revolution". www.estonica.org (ingilis). İstifadə tarixi: 2018-04-19.
7. "10th June 1988 – the Singing Revolution". Dorian Cope presents On This Deity (ingilis). İstifadə tarixi: 2018-04-19.
8. "1988 – Rock Summer I - Rock Summer". www.rocksummer.ee (ingilis). İstifadə tarixi: 2018-04-19.
9. . www.estonica.org. 2021-01-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-15.
10. "Estonia's Singing Revolution (1986-1991) | ICNC". ICNC (ingilis). 2016-02-25. İstifadə tarixi: 2018-04-19.
11. State of World Liberty 2010-09-30 at the Wayback Machine
12. History of ETV (in Estonian) 2008-02-14 at the Wayback Machine
13. Chen, Ti-Chiang Chen. The international law of recognition. Рипол Классик. 1951. səh. 157. ISBN 9785875231827.
14. Toomas Hendrik Ilves. . President Republic of Estonia. Estonia. 23 December 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 April 2015. The President of Estonia Toomas Hendrik Ilves said: "... ... we are thankful that Ireland never recognised the illegal annexation of Estonia by the Soviet Union after the Second World War. We will never forget John McEvoy, Estonia’s honorary consul in Dublin from 1938 to 1960.
15. . Latvian Cultural Canon. 18 March 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 March 2013.
16. https://www.delfi.lt/delfi/article.php%3fid=81678163&amp=1
17. https://vki.lrv.lt/lt/naujienos/1988-m-lapkricio-18-m-lietuviu-kalbai-grazintas-valstybines-kalbos-statusas
18. (latış). 22 May 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 March 2013.
19. Kudiņš, Jānis. "Phenomenon of the Baltic singing revolution in 1987-1991: Three Latvian songs as historical symbols of non-violent resistance" (PDF). Muzikologija (26). 2019. doi:10.2298/MUZ1926027K. İstifadə tarixi: November 18, 2020.