fbpx
Wikipedia

Harbord missiyası

September 12, 2021

Harbord Missiyası – Qafqazda və Kiçik Asiyada hərbi-siyasi vəziyyəti, coğrafi, iqtisadi, idarəçilik və digər məsələləri ətraflı öyrənmək üçün göndərilmiş xüsusi Amerika missiyası.

Ceyms Harbord

Tarixi

1919-cu ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) Qafqaza marağının artdığı, Amerika siyasi dairələrində Qafqaz mandatı məsələsi müzakirə edildiyi şəraitdə ABŞ prezidenti Vilson regiona xüsusi missiya göndərmək qərarına gəldi. 1919-cu il avqustun ortalarında Birləşmiş Ştatların Versalda olan nümayəndəliyinin başçısı F.Polk Qafqaz respublikalarının Parisdəki nümayəndələrinə xüsusi məktubla müraciət edərək, Harbord missiyası barədə məlumat verdi. Avqustun 13-də Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərilən məktubda qeyd edilirdi ki, briqada generalı Ceyms Q.Harbord 12 zabitin müşayiətilə yaxın vaxtlarda Cənubi Qafqaza yola düşəcəkdir. Azərbaycan nümayəndələrindən bu barədə öz hökumətinə məlumat verilməsi və general Harborda yerlərdə öz vəzifəsini yerinə yetirməkdə hökumətin yardım göstərilməsi xahiş edilirdi. Məktubun sonunda xatırladılırdı ki, missiyanın göndərilməsi Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın başqa respublikalarının tanınması kimi qəbul edilməməlidir.

Bundan sonra, Versaldakı Azərbaycan nümayəndələri Harbord missiyasının Azərbaycan üzrə müvəkkili polkovnik Rey ilə görüşüb, onu lazımi materiallarla təchiz etmişdilər. General Ceyms Q.Harbord ABŞ siyasi dairələrində tanınmış şəxslərdən biri idi. O, Birinci dünya müharibəsinin (1914-1918) sonlarında Avropada Almaniyaya qarşı vuruşmuş, müharibə qurtardıqdan sonra Amerika ordusunun vətənə qayıtması işinə rəhbərlik etmişdi.

Missiyanın fəaliyyəti

 
Ərzurum uşaq evinin oğlanlanları General Harbordun gəlişini gözləyirlər 25.11.1919-cu il

Harbord missiyası 1919-cu il avqustun sonlarında Fransanın Brest şəhərindən yola düşmüş və sentyabrın 12-də İstanbula gəlmişdi. Qısa müddətdə Harbord İngiltərə, Fransa, İtaliya komissarları, habelə Yaxın Şərqdə Amerika mənafeyini müdafiə edən İsveç səfiri ilə görüşmüşdü. Sentyabrın ortalarında general Harbord Sivasda Qazi Mustafa Kamal paşa Atatürklə görüşdü. Dörd saata qədər davam edən danışıqlar zamanı Harbordu əsasən, kamalçıların Qafqaz siyasəti maraqlandırmışdı. Görüş zamanı Atatürk bildirmişdi: "Mərkəzi İrəvan olan Erməni Cümhuriyyətinə qarşı bizim heç bir düşmənçiliyimiz yoxdur". Mustafa Kamal paşa, eyni zamanda, Ermənistan hökumətinin öz ərazisində müsəlmanlara qarşı vəhşiliklər törətdiyini, digər yerlərdəki erməniləri də bu işə təhrik etdiyini və hətta Türkiyənin hüdudlarına müdaxilə etdiyini Harborda bildirmişdi. O, bu fikirdə idi ki, Ermənistandakı müsəlman əhalisinin xilas edilməsi xeyli dərəcədə Qafqazda Azərbaycan hökumətinin qüvvətlənməsindən asılıdır. General Harborda təqdim edilən raportda göstərilirdi ki, 1918-ci il martın 11-12-də ermənilər təkcə Ərzurumda üç min dinc türk əhalisini qətlə yetirmişlər. Ərzurum valisi Zakir əfəndi ermənilərin soyqırımı törətdiyi yerləri Harborda göstərmişdi. Sonra köhnə Rusiya-Türkiyə sərhədləri boyunca Qarsa gələn Harbord İstanbula göndərdiyi məlumatda yol boyu türklərin onlara böyük xeyirxahlıq göstərdiyini və bu yerlərdə az miqdarda erməni əhalisi olduğunu yazırdı. O qeyd edirdi ki, sərhəd boyunca tez-tez ermənilər tərəfindən yurd-yuvalarından didərgin salınmış müsəlman köç karvanları ilə rastlaşır. Türkiyənin erməni talanlarına və soyqırımlarına məruz qalmış şərq vilayətlərində gördüyü dəhşətli vəziyyət haqqında Harbord sentyabrın 28-də Qarsdan müttəfiqlərin İstanbulda olan nümayəndələrinə məlumat vermişdi.

Harbordun Bakıya gəlişi

 
Ordudan fərarilik edən erməni məhbusları aparan erməni əsgərləri 1919-cu il İrəvan. Şəkil Harbord missiyası tərəfindən çəkilib.

Harbordun başçılıq etdiyi Amerika missiyası İrəvan və Tiflisdən sonra oktyabrın əvvəllərində Bakıya gəldi. Ermənistan və Gürcüstanda olduğu kimi, Azərbaycanda da Amerika missiyası onları maraqlandıran siyasi, dövlət quruluşu, maliyyə, ticarət, sənaye, səhiyyə, əhali, təbii sərvətlər, coğrafiya, poçt-teleqraf, hərbi və başqa məsələləri, həmçinin Amerika mandatlığına münasibəti öyrənməli idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evində qalan general Harbord Baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyli, xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov, yollar naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov və digər rəsmi şəxslərlə danışıqlar aparmışdı. Harbord Bakıda keçirdiyi görüşlər zamanı Azərbaycan Parlamenti və Hökuməti, xalq maarifinin vəziyyəti, məhkəmə orqanlarınının quruluşu və fəaliyyəti, əyalət idarəçilik formaları, seçki sistemi ilə bağlı onu maraqlandıran məsələlər haqqında ətraflı məlumat almışdı. Harbord missiyasına daxil olan polkovnik Hill və digərləri Bibiheybətdə, Qaraşəhərdə və digər sənaye rayonlarında da olmuşdular. "Azərbaycan" qəzeti Amerika missiyası ilə danışıqlar barədə məlumatında qeyd edirdi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi və iqtisadi vəziyyətindən razı qalan Harbord Azərbaycanın istiqlaliyyətinin Paris sülh konfransı tərəfindən tezliklə tanınacağını söyləmişdi.

Harbordun Bakıya qısa müddətli səfərindən şəhərin erməni əhalisi və onların milli təşkilatları da istifadə etdilər. Ermənistan hökuməti general Harbordun Tiflisə və Bakıya səfər edəcəyini nəzərə alaraq, hər iki şəhərdə olan erməni milli təşkilatlarına və erməni kilsələrinə ümumerməni tələbləri ilə bağlı ona sənədlər təqdim etmək barədə qabaqcadan tapşırıq vermişdi. Bu təşkilatlar şəhərin erməni əhalisi adından general Harborda müraciət təqdim etdilər. Müraciət elə tərtib edilmişdi ki, guya Azərbaycanda hər şey ermənilərə məxsus olmuşdur və ən maraqlısı odur ki, müraciətdə "Azərbaycan" adı bir dəfə də olsun çəkilmirdi. Bakı erməniləri 1918-1919-cu illərdə cərəyan edən hadisələri, o cümlədən Azərbaycan xalqına qarşı ermənilərin törətdikləri soyqırımlarını da Amerika missiyasına saxtalaşdırılmış şəkildə təqdim etmişdilər.

Oktyabrın 8-də Harbordun missiyası Batumdan Fransaya yola düşməli olduğu üçün Bakıdan birbaşa Batuma getdi. Azərbaycan xarici işlər naziri Harbordu Batuma qədər müşayiət edərək, Cümhuriyyətin xarici və daxili siyasətinin bir sıra mühüm məsələlərini ona aydınlaşdırdı. Amerikanlar Batumda olan "m. Vaşinqton" gəmisində Azərbaycan xarici işlər nazirinin şərəfinə ziyafət verdilər. Oktyabrın 8-də isə Azərbaycan konsulluğunda gürcülərlə birlikdə Ceyms Harbordun şərəfinə ziyafət məclisi təşkil edildi. Azərbaycan və Gürcüstan nümayəndələri ilə Batum danışıqlarında amerikanlar bacarıqlı və işgüzar adamlardan təşkil olunmuş Azərbaycan hökumətinin, bir sıra maneələrə baxmayaraq, çox iş görə bildiyini xüsusi qeyd etdilər. General Harbord Azərbaycanın sülhsevər xarici siyasətinin onda xoş təəssürat yaratdığını xüsusi qeyd etdi. Batumdan yola düşməzdən əvvəl general Harbord Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə səfər zamanı aldığı xoş təəssürata görə Azərbaycan hökumətinin başçısı N.Yusifbəyliyə təşəkkür məktubu göndərdi. Harbord yazırdı:

  Mən və mənim missiyamda olan zabitlər xalqınız və ölkəniz haqqında ən yaxşı fikirləri özümüzlə aparırıq ki, qonşularınızın böyük dövlətlər arasında yaratdığı narazılıq sizin tərəqqinizə mane olmasın.  

Generalın məruzəsi

 
Ceyms Harbord, Doktor Kristis və Frenk R. Mak Koy Harbord Missiyası çərçivəsində Tarsus şəhərində.

Harbordun başçılıq etdiyi Amerika missiyası oktyabrın 16-da Parisə gəldi və Birləşmiş Ştatların Versalda olan dövlət katibinin müavini F.Polka, az sonra isə ABŞ dövlət departamentinə məruzə təqdim etdi. Harbordun məruzəsinin qısa mahiyyəti ondan ibarət idi ki, hər üç respublika Qərb nöqteyi-nəzərindən o qədər də yaxşı vəziyyətdə deyildir. Onun fikrincə, Qafqazda iqtisadiyyat və maliyyə sistemi fəlakətli dərəcədə dağılmışdır, Gürcüstanda "qırmızı təhlükə" – bolşevizm təhlükəsi güclüdür, Azərbaycanda idarəçilik üçün yerli kadrlar çatışmır, Ermənistan isə xarabalığı xatırladır. Hər üç respublikanın siyasi istiqaməti Harbord tərəfindən belə müəyyən edilirdi: Gürcüstan müstəqillik üzərində israr edir, Ermənistan, yəqin ki, Rusiya mandatına tərəfdardır, Azərbaycan isə Türkiyəyə meyllidir və xristianlara etibar etmir, lakin onların təhsil görmüş nümayəndələri xarici əlaqələrin inkişaf etdirilməsinin zəruriliyini başa düşürlər. Ümumiyyətlə, mandat məsələsində Harbordun fikri belə idi ki, Cənubi Qafqaz vahid bir mandatlıqda birləşməlidir. Lakin bu mandatın Amerikaya verilməsi məsələsində onun fikri müsbət deyildi. General Harbord öz məruzəsində ermənilərin toruna düşmüş ABŞ siyasi xadimlərinə bildirirdi ki, ermənilər üçün nəzərdə tutulan ərazilərdə türklər hələ ermənilər oradan çıxarılmazdan əvvəl çoxluq təşkil edirdilər və bütün erməni qaçqınlarının ora qayıdacağı halda da, türklər yenə çoxluq təşkil edəcəklər. Harbord erməni məsələsi ilə tanış olduqdan sonra qəti surətdə bu fikrə gəlmişdi ki, ABŞ Ermənistana hər hansı vəkalət verməkdən imtina etməlidir.

Nəticə

General Harbordun missiyanın yekunları barədə hazırladığı məruzə belə bir nəticə çıxarmağa əsas verir ki, o, Cənubi Qafqazın və İstanbulun bir mandatlıqda birləşdirilməsinə tərəfdar olmuşdur. Harbord bu mandatın ABŞ tərəfindən götürülməsinə etiraz edirdi. Harbord missiyası Amerika Birləşmiş Ştatlarının Qafqaz mandatlığına olan marağına son qoydu və Amerika siyasi dairələrində geniş yayılmış ermənipərəst əhvali-ruhiyyəyə də ağır zərbə vurdu.

Ədəbiyyat

  • Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993.

İstinadlar

  1. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı 2004. s. 447-448

September 12, 2021
harbord, missiyası, harbord, missiyası, qafqazda, kiçik, asiyada, hərbi, siyasi, vəziyyəti, coğrafi, iqtisadi, idarəçilik, digər, məsələləri, ətraflı, öyrənmək, üçün, göndərilmiş, xüsusi, amerika, missiyası, ceyms, harbord, mündəricat, tarixi, missiyanın, fəal. Harbord Missiyasi Qafqazda ve Kicik Asiyada herbi siyasi veziyyeti cografi iqtisadi idarecilik ve diger meseleleri etrafli oyrenmek ucun gonderilmis xususi Amerika missiyasi Ceyms Harbord Mundericat 1 Tarixi 2 Missiyanin fealiyyeti 2 1 Harbordun Bakiya gelisi 3 Generalin meruzesi 4 Netice 5 Edebiyyat 6 IstinadlarTarixi Redakte1919 cu ilde Amerika Birlesmis Statlarinin ABS Qafqaza maraginin artdigi Amerika siyasi dairelerinde Qafqaz mandati meselesi muzakire edildiyi seraitde ABS prezidenti Vilson regiona xususi missiya gondermek qerarina geldi 1919 cu il avqustun ortalarinda Birlesmis Statlarin Versalda olan numayendeliyinin bascisi F Polk Qafqaz respublikalarinin Parisdeki numayendelerine xususi mektubla muraciet ederek Harbord missiyasi barede melumat verdi Avqustun 13 de Azerbaycan numayendeliyine gonderilen mektubda qeyd edilirdi ki briqada generali Ceyms Q Harbord 12 zabitin musayietile yaxin vaxtlarda Cenubi Qafqaza yola dusecekdir Azerbaycan numayendelerinden bu barede oz hokumetine melumat verilmesi ve general Harborda yerlerde oz vezifesini yerine yetirmekde hokumetin yardim gosterilmesi xahis edilirdi Mektubun sonunda xatirladilirdi ki missiyanin gonderilmesi Azerbaycanin ve Cenubi Qafqazin basqa respublikalarinin taninmasi kimi qebul edilmemelidir Bundan sonra Versaldaki Azerbaycan numayendeleri Harbord missiyasinin Azerbaycan uzre muvekkili polkovnik Rey ile gorusub onu lazimi materiallarla techiz etmisdiler General Ceyms Q Harbord ABS siyasi dairelerinde taninmis sexslerden biri idi O Birinci dunya muharibesinin 1914 1918 sonlarinda Avropada Almaniyaya qarsi vurusmus muharibe qurtardiqdan sonra Amerika ordusunun vetene qayitmasi isine rehberlik etmisdi Missiyanin fealiyyeti Redakte Erzurum usaq evinin oglanlanlari General Harbordun gelisini gozleyirler 25 11 1919 cu il Harbord missiyasi 1919 cu il avqustun sonlarinda Fransanin Brest seherinden yola dusmus ve sentyabrin 12 de Istanbula gelmisdi Qisa muddetde Harbord Ingiltere Fransa Italiya komissarlari habele Yaxin Serqde Amerika menafeyini mudafie eden Isvec sefiri ile gorusmusdu Sentyabrin ortalarinda general Harbord Sivasda Qazi Mustafa Kamal pasa Ataturkle gorusdu Dord saata qeder davam eden danisiqlar zamani Harbordu esasen kamalcilarin Qafqaz siyaseti maraqlandirmisdi Gorus zamani Ataturk bildirmisdi Merkezi Irevan olan Ermeni Cumhuriyyetine qarsi bizim hec bir dusmenciliyimiz yoxdur Mustafa Kamal pasa eyni zamanda Ermenistan hokumetinin oz erazisinde muselmanlara qarsi vehsilikler toretdiyini diger yerlerdeki ermenileri de bu ise tehrik etdiyini ve hetta Turkiyenin hududlarina mudaxile etdiyini Harborda bildirmisdi O bu fikirde idi ki Ermenistandaki muselman ehalisinin xilas edilmesi xeyli derecede Qafqazda Azerbaycan hokumetinin quvvetlenmesinden asilidir General Harborda teqdim edilen raportda gosterilirdi ki 1918 ci il martin 11 12 de ermeniler tekce Erzurumda uc min dinc turk ehalisini qetle yetirmisler Erzurum valisi Zakir efendi ermenilerin soyqirimi toretdiyi yerleri Harborda gostermisdi Sonra kohne Rusiya Turkiye serhedleri boyunca Qarsa gelen Harbord Istanbula gonderdiyi melumatda yol boyu turklerin onlara boyuk xeyirxahliq gosterdiyini ve bu yerlerde az miqdarda ermeni ehalisi oldugunu yazirdi O qeyd edirdi ki serhed boyunca tez tez ermeniler terefinden yurd yuvalarindan didergin salinmis muselman koc karvanlari ile rastlasir Turkiyenin ermeni talanlarina ve soyqirimlarina meruz qalmis serq vilayetlerinde gorduyu dehsetli veziyyet haqqinda Harbord sentyabrin 28 de Qarsdan muttefiqlerin Istanbulda olan numayendelerine melumat vermisdi Harbordun Bakiya gelisi Redakte Ordudan ferarilik eden ermeni mehbuslari aparan ermeni esgerleri 1919 cu il Irevan Sekil Harbord missiyasi terefinden cekilib Harbordun basciliq etdiyi Amerika missiyasi Irevan ve Tiflisden sonra oktyabrin evvellerinde Bakiya geldi Ermenistan ve Gurcustanda oldugu kimi Azerbaycanda da Amerika missiyasi onlari maraqlandiran siyasi dovlet qurulusu maliyye ticaret senaye sehiyye ehali tebii servetler cografiya poct teleqraf herbi ve basqa meseleleri hemcinin Amerika mandatligina munasibeti oyrenmeli idi Haci Zeynalabdin Tagiyevin evinde qalan general Harbord Bas nazir Nesib bey Yusifbeyli xarici isler naziri Memmed Yusif Ceferov yollar naziri Xudadat bey Melik Aslanov ve diger resmi sexslerle danisiqlar aparmisdi Harbord Bakida kecirdiyi gorusler zamani Azerbaycan Parlamenti ve Hokumeti xalq maarifinin veziyyeti mehkeme orqanlarininin qurulusu ve fealiyyeti eyalet idarecilik formalari secki sistemi ile bagli onu maraqlandiran meseleler haqqinda etrafli melumat almisdi Harbord missiyasina daxil olan polkovnik Hill ve digerleri Bibiheybetde Qaraseherde ve diger senaye rayonlarinda da olmusdular Azerbaycan qezeti Amerika missiyasi ile danisiqlar barede melumatinda qeyd edirdi ki Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin siyasi ve iqtisadi veziyyetinden razi qalan Harbord Azerbaycanin istiqlaliyyetinin Paris sulh konfransi terefinden tezlikle taninacagini soylemisdi Harbordun Bakiya qisa muddetli seferinden seherin ermeni ehalisi ve onlarin milli teskilatlari da istifade etdiler Ermenistan hokumeti general Harbordun Tiflise ve Bakiya sefer edeceyini nezere alaraq her iki seherde olan ermeni milli teskilatlarina ve ermeni kilselerine umumermeni telebleri ile bagli ona senedler teqdim etmek barede qabaqcadan tapsiriq vermisdi Bu teskilatlar seherin ermeni ehalisi adindan general Harborda muraciet teqdim etdiler Muraciet ele tertib edilmisdi ki guya Azerbaycanda her sey ermenilere mexsus olmusdur ve en maraqlisi odur ki muracietde Azerbaycan adi bir defe de olsun cekilmirdi Baki ermenileri 1918 1919 cu illerde cereyan eden hadiseleri o cumleden Azerbaycan xalqina qarsi ermenilerin toretdikleri soyqirimlarini da Amerika missiyasina saxtalasdirilmis sekilde teqdim etmisdiler Oktyabrin 8 de Harbordun missiyasi Batumdan Fransaya yola dusmeli oldugu ucun Bakidan birbasa Batuma getdi Azerbaycan xarici isler naziri Harbordu Batuma qeder musayiet ederek Cumhuriyyetin xarici ve daxili siyasetinin bir sira muhum meselelerini ona aydinlasdirdi Amerikanlar Batumda olan m Vasinqton gemisinde Azerbaycan xarici isler nazirinin serefine ziyafet verdiler Oktyabrin 8 de ise Azerbaycan konsullugunda gurculerle birlikde Ceyms Harbordun serefine ziyafet meclisi teskil edildi Azerbaycan ve Gurcustan numayendeleri ile Batum danisiqlarinda amerikanlar bacariqli ve isguzar adamlardan teskil olunmus Azerbaycan hokumetinin bir sira maneelere baxmayaraq cox is gore bildiyini xususi qeyd etdiler General Harbord Azerbaycanin sulhsever xarici siyasetinin onda xos teessurat yaratdigini xususi qeyd etdi Batumdan yola dusmezden evvel general Harbord Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetine sefer zamani aldigi xos teessurata gore Azerbaycan hokumetinin bascisi N Yusifbeyliye tesekkur mektubu gonderdi Harbord yazirdi Men ve menim missiyamda olan zabitler xalqiniz ve olkeniz haqqinda en yaxsi fikirleri ozumuzle apaririq ki qonsularinizin boyuk dovletler arasinda yaratdigi naraziliq sizin tereqqinize mane olmasin Generalin meruzesi Redakte Ceyms Harbord Doktor Kristis ve Frenk R Mak Koy Harbord Missiyasi cercivesinde Tarsus seherinde Harbordun basciliq etdiyi Amerika missiyasi oktyabrin 16 da Parise geldi ve Birlesmis Statlarin Versalda olan dovlet katibinin muavini F Polka az sonra ise ABS dovlet departamentine meruze teqdim etdi Harbordun meruzesinin qisa mahiyyeti ondan ibaret idi ki her uc respublika Qerb noqteyi nezerinden o qeder de yaxsi veziyyetde deyildir Onun fikrince Qafqazda iqtisadiyyat ve maliyye sistemi felaketli derecede dagilmisdir Gurcustanda qirmizi tehluke bolsevizm tehlukesi gucludur Azerbaycanda idarecilik ucun yerli kadrlar catismir Ermenistan ise xarabaligi xatirladir Her uc respublikanin siyasi istiqameti Harbord terefinden bele mueyyen edilirdi Gurcustan musteqillik uzerinde israr edir Ermenistan yeqin ki Rusiya mandatina terefdardir Azerbaycan ise Turkiyeye meyllidir ve xristianlara etibar etmir lakin onlarin tehsil gormus numayendeleri xarici elaqelerin inkisaf etdirilmesinin zeruriliyini basa dusurler Umumiyyetle mandat meselesinde Harbordun fikri bele idi ki Cenubi Qafqaz vahid bir mandatliqda birlesmelidir Lakin bu mandatin Amerikaya verilmesi meselesinde onun fikri musbet deyildi General Harbord oz meruzesinde ermenilerin toruna dusmus ABS siyasi xadimlerine bildirirdi ki ermeniler ucun nezerde tutulan erazilerde turkler hele ermeniler oradan cixarilmazdan evvel coxluq teskil edirdiler ve butun ermeni qacqinlarinin ora qayidacagi halda da turkler yene coxluq teskil edecekler Harbord ermeni meselesi ile tanis olduqdan sonra qeti suretde bu fikre gelmisdi ki ABS Ermenistana her hansi vekalet vermekden imtina etmelidir Netice RedakteGeneral Harbordun missiyanin yekunlari barede hazirladigi meruze bele bir netice cixarmaga esas verir ki o Cenubi Qafqazin ve Istanbulun bir mandatliqda birlesdirilmesine terefdar olmusdur Harbord bu mandatin ABS terefinden goturulmesine etiraz edirdi Harbord missiyasi Amerika Birlesmis Statlarinin Qafqaz mandatligina olan maragina son qoydu ve Amerika siyasi dairelerinde genis yayilmis ermeniperest ehvali ruhiyyeye de agir zerbe vurdu 1 Edebiyyat RedakteHesenov C Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 1918 1920 ci iller B 1993 Istinadlar Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi I cild Baki 2004 s 447 448Menbe https az wikipedia org w index php title Harbord missiyasi amp oldid 5887766, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.