fbpx
Wikipedia

Qaraxanlı türkcəsi

Avqust 09, 2021

Qaraxanlı türkcəsi — uzun illər bundan əvvəl yaranmış, türk tayfalarının ərazisində istifadə edilən və türk dilinin yaranmasında əsas rol oynayan dillərdən biri. Bəzi mənbələrə görə bu dil Qaraxanlı dövlətinin tərkibində yaranmışdır. Bu dili Mahmud Qaşqarlı "Divanü Lüğat-it-Türk" adlı əsərində istifadə etmişdir. Qaraxanlı dövləti süqut etdikdə bu dildən qalan yeganə eksponat elə məhz Mahmud Qaşqarlının əsəridir.

Qaraxanlı türkcəsi və ya Hakaniye ləhçəsi türk dilinin tarixində danışılmış və yazılmış olan tarixi dillərdən biridir. Türk dilinin tarixi qədim, orta və yeni olaraq üç dövrə ayıran türkoloqlara görə qaraxanlı türkcəsi orta türkcəsinin ilk dövrünü əmələ gətirir. Belə düşünən türkoloqlara görə X-XV əsrlər arası orta türkcə dövrüdür. XIII əsrdən etibarən türk yazı dilinin şimal-şərq və cənub-qərb iki ayrı qol halında inkişaf etdiyini nəzərə alaraq bir qisim türkoloqlar qaraxanlı türkçəsini qədim türkcəyə aid edirlər. Bu günə çatan mətnləri XI və XII əsrə aid olan qaraxanlı türkcəsi qədim uyğur türkcəsi ilə eyni dövrə aiddir.

Tarix

V-XI əsrləri əhatə edir. Qədim türkcə dövrünün üç hissəsindən biridir. Ligetin təsnifatına görə öz içində üç dövrə bölünür.

  1. Mani və Buddanın tərcümələri ilə uyğur yazı dilinin quruluşu
  2. Çağatay yazı dili dövrü
  3. Qıpçaq və Oğuz dil yadigarları dövrü

Hakaniye türkcəsinə qədim kaşqar dili də deyilə bilər. Bu ərazidəki türklərin XIV əsrin əvvəllərinə qədər istifadə etdikləri ədəbi dildir. Qaraxanlı türkcəsi və qərbdə xarəzm türkcəsi Teymurilərin dövründə öz yerini çağatay türkcəsinə vermişdir.

Əlifba

Qorunmuş son Orta Başlanğıc Adı ALA-LC Hərf tərcüməsi Azərbaycanca
ﺍ ﺎ — elif a, â a, e, â
ﺀ — hemze ˀ ', a, e, i, u, ü
ﺏ ﺐ ﺒ ﺑ be b, p b
ﭖ ﭗ ﭙ ﭘ pe p p
ﺕ ﺖ ﺘ ﺗ te t t
ﺙ ﺚ ﺜ ﺛ se s s
ﺝ ﺞ ﺠ ﺟ cim c, ç c
ﭺ ﭻ ﭽ ﭼ çim ç ç
ﺡ ﺢ ﺤ ﺣ ha ḥ h
ﺥ ﺦ ﺨ ﺧ hı ẖ, x h
ﺩ ﺪ — dal d d
ﺫ ﺬ — zel z z
ﺭ ﺮ — re r r
ﺯ ﺰ — ze z z
ﮊ ﮋ — je j j
ﺱ ﺲ ﺴ ﺳ sin s s
ﺵ ﺶ ﺸ ﺷ şın ş ş
ﺹ ﺺ ﺼ ﺻ sad ṣ s
ﺽ ﺾ ﻀ ﺿ dad ż, ḍ d, z
ﻁ ﻂ ﻄ ﻃ tı ṭ t
ﻅ ﻆ ﻈ ﻇ zı ẓ z
ﻉ ﻊ ﻌ ﻋ ayın ʿ ', h
ﻍ ﻎ ﻐ ﻏ gayın ġ g, ğ
ﻑ ﻒ ﻔ ﻓ fe f f
ﻕ ﻖ ﻘ ﻗ kaf ḳ, q k
ﻙ ﻚ ﻜ ﻛ kef k, g, ñ k, g, ğ, n
ﮒ ﮓ ﮕ ﮔ gef¹ g g, ğ
ﯓ ﯔ ﯖ ﯕ nef, sağır kef ñ n
ﻝ ﻞ ﻠ ﻟ lam l l
ﻡ ﻢ ﻤ ﻣ mim m m
ﻥ ﻦ ﻨ ﻧ nun n n
ﻭ ﻮ — vav v, w, o, ô, ö, u, û, ü v, o, ö, u, ü, û
ﻩ ﻪ ﻬ ﻫ he h, e, a h, e, a
ﻻ ﻼ — lamelif lâ la
ﻯ ﻰ ﻴ ﻳ ye y, ı, i, î y, ı, i, î

Əlavə hərflər

Bütün bu türk dillərində istifadə olunan hərflər on səkkizdir. Yazıya daxil olmayan, lakin tələffüzdə zəruri sayılmayan başqa yeddi hərf daha var. Bu hərflər olmadan türk dilləri ola bilməz. Bunlar:

پ p
ج c
رۛ j
ف f
غ g
ك g
ڭ ng

hərfləridir.

Əsərlər

Hər nə qədər Qəznəvilər və Səlcuq övladları türkcəyə önəm verməyib farscaya daha çox üstünlük vermişlər kimi göstərilsə də digər türklər və türk ağsaqqalları milli dilə qiymət verdilər və bu dildə 21 əsər yaratmışdılar.

Qaraxanlı dövlətinin hakimiyyəti dövründə ilk dəfə Hakaniye türkcəsində yazılmış Yusif Has Hacipin (Yusuf Khas Hacib) yazdığı və Kutadgu Biliginin adlı əsəri ilə eyni əsrdə yazılmış Mahmud Qaşqarlının məşhur əsəri, Divan-ı Lügati't-Türkdür. İbn Muhannanın danışdığı dörd, Əbu Hayyanın (Əbu Musa Ǧabir ibn yayyan) və digərlərinin bəhs etdiyi Bilik adlı bir əsər, təəssüf ki, bu günə qədər tapılmadı. qaraxanlılar dövründə Çuçu adlı bir türk şairi də yetişmişdir.

Səslər

Saitlər

Saitlər türk dilinin hər dövründə olduğu kimi qaraxanlı türkcəsində də olmuşdur.

Qalın saitlər İncə saitlər
а e, é
ı i
o ö
u ü

Samitlər

Qaraxanlı dili bu günkü yazı dili ilə müqayisə olunduqda bir neçə samitdən başqa digərlərinin istifadə olunduğunu görə bilərik. Bu samitlər: b c ç d ḍ f g ğ h ḥ j k l m n p r s ş t v y z samitləridir.

Şəkilçilər

Gələcək zaman şəkilçiləri

Qaraxanlı türkcəsində gələcək zaman -ga ; -ge, -gay ; -gey və -gu ; -gü şəkilçiləri ilə düzəlir. ol yag korgay; ol evge bargay; ol manga kelgey; barġay men kimi sözün kökünə əlavə olan əlavələr Çiğil, Yağma, Toxsı, Argu, yuxarı Çinə qədər Uyğur dillərində bir qaydadır. Qədim türkcədə istifadə olunan -daçı ; -deçi, -taçı ; -teçi şəkilçiləri isə qaraxanlı türkcəsində çox az istifadə olunmuşdur.

Qaraxanlı türkcəsində yaxın gələcək zaman deyilən ikinci bir gələcək zaman mövcud olmuşdur. Yaxın gələcək zaman -ġalır ; -gelir, -galur ; -gelür kimi şəkilçilər ilə düzəldilmişdir.

Şəxs əmr sonluqları

Qaraxanlı dövrü türkcəsində birinci şəxs əmr sonluğunda -yın, -yin iken, ikinci şəxs üçün -ğıl, -ğil istifadə olunmuşdur. Bu dövrdə ikinci şəxs sonluğu daha istifadə olunmuş və tədricən şeir dilinə də keçmişdir. Kutadgu Bilig bu mövzuda yaxşı bir qaynaqdır. Bu nümunələrdən də göründüyü kimi bu əmr sonluqları qaraxanlı dövrünün dəyişməz qramatik qaydası olmuşdur.

Ad qısaltma -qına əlavəsi

İlk dəfə olaraq Tonyukuk Yazısında istifadə olunan -qına əlavəsi türkcənin tarixi i inkişafında səs quruluşu və funksiyası baxımından geniş bir istifadə olunmuşdur. Uyğur dövründə -qına əlavəsi tərkibindəki nğ (ñ) səsinin ayrılması ilə damaq ahəngindən asılı olaraq -qıya, -qıa, -kiye şəkillərini almışdır. Qaraxanlı türkcəsində (n və y şəklində) -qına; -qiya -kiye şəklində qüvvətləndirmə, azaltma və miqdar ifadələri yaratmaqda istifadə olunmuşdur.

İstinadlar

  1. Ahmet Bican Ercilasun. Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. 342. ISBN ISBN 978-975-338-589-3.
  2. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. səh. 8. ISBN ISBN 975-16-0405-2.
  3. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. səh. 236. ISBN ISBN 975-16-0405-2.
  4. Kutadgu Bilig (541).
  5. Hacıeminoğlu (1996). səh. 187.
  6. Ercilasun (1984). səh. 126,129.
  7. Ercilasun (1984). səh. 133,135.
  8. Hacıeminoğlu (1996). səh. 188.
  9. A. von Gabain (1950). Alttürkische Grammatik. Leipzig. səh. 110.
  10. Kutadgu Bilig. səh. 334.
  11. M. Mansuroğlu. Das Karachanidische. I. səh. 106.
  12. Necmettin Hacıeminoğlu (2003). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay. səh. 15,16.
  13. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. səh. 359. ISBN ISBN 975-16-0405-2.
  14. Kutadgu Bilig. I. səh. 399.

Avqust 09, 2021
qaraxanlı, türkcəsi, uzun, illər, bundan, əvvəl, yaranmış, türk, tayfalarının, ərazisində, istifadə, edilən, türk, dilinin, yaranmasında, əsas, oynayan, dillərdən, biri, bəzi, mənbələrə, görə, qaraxanlı, dövlətinin, tərkibində, yaranmışdır, dili, mahmud, qaşqa. Qaraxanli turkcesi uzun iller bundan evvel yaranmis turk tayfalarinin erazisinde istifade edilen ve turk dilinin yaranmasinda esas rol oynayan dillerden biri Bezi menbelere gore bu dil Qaraxanli dovletinin terkibinde yaranmisdir Bu dili Mahmud Qasqarli Divanu Lugat it Turk adli eserinde istifade etmisdir Qaraxanli dovleti suqut etdikde bu dilden qalan yegane eksponat ele mehz Mahmud Qasqarlinin eseridir Qaraxanli turkcesi ve ya Hakaniye lehcesi turk dilinin tarixinde danisilmis ve yazilmis olan tarixi dillerden biridir Turk dilinin tarixi qedim orta ve yeni olaraq uc dovre ayiran turkoloqlara gore qaraxanli turkcesi orta turkcesinin ilk dovrunu emele getirir Bele dusunen turkoloqlara gore X XV esrler arasi orta turkce dovrudur XIII esrden etibaren turk yazi dilinin simal serq ve cenub qerb iki ayri qol halinda inkisaf etdiyini nezere alaraq bir qisim turkoloqlar qaraxanli turkcesini qedim turkceye aid edirler Bu gune catan metnleri XI ve XII esre aid olan qaraxanli turkcesi qedim uygur turkcesi ile eyni dovre aiddir 1 Mundericat 1 Tarix 2 Elifba 3 Elave herfler 4 Eserler 5 Sesler 5 1 Saitler 5 2 Samitler 6 Sekilciler 6 1 Gelecek zaman sekilcileri 6 2 Sexs emr sonluqlari 6 3 Ad qisaltma qina elavesi 7 IstinadlarTarix RedakteV XI esrleri ehate edir Qedim turkce dovrunun uc hissesinden biridir Ligetin tesnifatina gore oz icinde uc dovre bolunur Mani ve Buddanin tercumeleri ile uygur yazi dilinin qurulusu Cagatay yazi dili dovru Qipcaq ve Oguz dil yadigarlari dovruHakaniye turkcesine qedim kasqar dili de deyile biler Bu erazideki turklerin XIV esrin evvellerine qeder istifade etdikleri edebi dildir Qaraxanli turkcesi ve qerbde xarezm turkcesi Teymurilerin dovrunde oz yerini cagatay turkcesine vermisdir Elifba RedakteQorunmus son Orta Baslangic Adi ALA LC Herf tercumesi Azerbaycancaﺍ ﺎ elif a a a e aﺀ hemze ˀ a e i u uﺏ ﺐ ﺒ ﺑ be b p bﭖ ﭗ ﭙ ﭘ pe p pﺕ ﺖ ﺘ ﺗ te t tﺙ ﺚ ﺜ ﺛ se s sﺝ ﺞ ﺠ ﺟ cim c c cﭺ ﭻ ﭽ ﭼ cim c cﺡ ﺢ ﺤ ﺣ ha ḥ hﺥ ﺦ ﺨ ﺧ hi ẖ x hﺩ ﺪ dal d dﺫ ﺬ zel z zﺭ ﺮ re r rﺯ ﺰ ze z zﮊ ﮋ je j jﺱ ﺲ ﺴ ﺳ sin s sﺵ ﺶ ﺸ ﺷ sin s sﺹ ﺺ ﺼ ﺻ sad ṣ sﺽ ﺾ ﻀ ﺿ dad z ḍ d zﻁ ﻂ ﻄ ﻃ ti ṭ tﻅ ﻆ ﻈ ﻇ zi ẓ zﻉ ﻊ ﻌ ﻋ ayin ʿ hﻍ ﻎ ﻐ ﻏ gayin ġ g gﻑ ﻒ ﻔ ﻓ fe f fﻕ ﻖ ﻘ ﻗ kaf ḳ q kﻙ ﻚ ﻜ ﻛ kef k g n k g g nﮒ ﮓ ﮕ ﮔ gef g g gﯓ ﯔ ﯖ ﯕ nef sagir kef n nﻝ ﻞ ﻠ ﻟ lam l lﻡ ﻢ ﻤ ﻣ mim m mﻥ ﻦ ﻨ ﻧ nun n nﻭ ﻮ vav v w o o o u u u v o o u u uﻩ ﻪ ﻬ ﻫ he h e a h e aﻻ ﻼ lamelif la laﻯ ﻰ ﻴ ﻳ ye y i i i y i i iElave herfler RedakteButun bu turk dillerinde istifade olunan herfler on sekkizdir Yaziya daxil olmayan lakin teleffuzde zeruri sayilmayan basqa yeddi herf daha var Bu herfler olmadan turk dilleri ola bilmez Bunlar پ pج cر jف fغ gك gڭ ngherfleridir Eserler RedakteHer ne qeder Qezneviler ve Selcuq ovladlari turkceye onem vermeyib farscaya daha cox ustunluk vermisler kimi gosterilse de diger turkler ve turk agsaqqallari milli dile qiymet verdiler ve bu dilde 21 eser yaratmisdilar 2 Qaraxanli dovletinin hakimiyyeti dovrunde ilk defe Hakaniye turkcesinde yazilmis Yusif Has Hacipin Yusuf Khas Hacib yazdigi ve Kutadgu Biliginin adli eseri ile eyni esrde yazilmis Mahmud Qasqarlinin meshur eseri Divan i Lugati t Turkdur Ibn Muhannanin danisdigi dord Ebu Hayyanin Ebu Musa Ǧabir ibn yayyan ve digerlerinin behs etdiyi Bilik adli bir eser teessuf ki bu gune qeder tapilmadi qaraxanlilar dovrunde Cucu adli bir turk sairi de yetismisdir Sesler RedakteSaitler Redakte Saitler turk dilinin her dovrunde oldugu kimi qaraxanli turkcesinde de olmusdur Qalin saitler Ince saitlera e ei io ou uSamitler Redakte Qaraxanli dili bu gunku yazi dili ile muqayise olunduqda bir nece samitden basqa digerlerinin istifade olundugunu gore bilerik Bu samitler b c c d ḍ f g g h ḥ j k l m n p r s s t v y z samitleridir Sekilciler RedakteGelecek zaman sekilcileri Redakte Qaraxanli turkcesinde gelecek zaman ga ge gay gey ve gu gu sekilcileri ile duzelir ol yag korgay ol evge bargay ol manga kelgey barġay men kimi sozun kokune elave olan elaveler Cigil Yagma Toxsi Argu yuxari Cine qeder Uygur dillerinde bir qaydadir 3 4 Qedim turkcede istifade olunan daci deci taci teci sekilcileri ise qaraxanli turkcesinde cox az istifade olunmusdur 5 6 Qaraxanli turkcesinde yaxin gelecek zaman deyilen ikinci bir gelecek zaman movcud olmusdur Yaxin gelecek zaman ġalir gelir galur gelur kimi sekilciler ile duzeldilmisdir 7 8 Sexs emr sonluqlari Redakte Qaraxanli dovru turkcesinde birinci sexs emr sonlugunda yin yin iken ikinci sexs ucun gil gil istifade olunmusdur 9 Bu dovrde ikinci sexs sonlugu daha istifade olunmus ve tedricen seir diline de kecmisdir Kutadgu Bilig bu movzuda yaxsi bir qaynaqdir Bu numunelerden de gorunduyu kimi bu emr sonluqlari qaraxanli dovrunun deyismez qramatik qaydasi olmusdur 10 11 Ad qisaltma qina elavesi Redakte Ilk defe olaraq Tonyukuk Yazisinda istifade olunan qina elavesi turkcenin tarixi i inkisafinda ses qurulusu ve funksiyasi baximindan genis bir istifade olunmusdur Uygur dovrunde qina elavesi terkibindeki ng n sesinin ayrilmasi ile damaq ahenginden asili olaraq qiya qia kiye sekillerini almisdir Qaraxanli turkcesinde n ve y seklinde qina qiya kiye seklinde quvvetlendirme azaltma ve miqdar ifadeleri yaratmaqda istifade olunmusdur 12 13 14 Istinadlar Redakte Ahmet Bican Ercilasun Baslangictan Gunumuze Turk Dili Tarihi Ankara Akcag Yayinlari 342 ISBN ISBN 978 975 338 589 3 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk I Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi seh 8 ISBN ISBN 975 16 0405 2 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk III Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi seh 236 ISBN ISBN 975 16 0405 2 Kutadgu Bilig 541 Hacieminoglu 1996 seh 187 Ercilasun 1984 seh 126 129 Ercilasun 1984 seh 133 135 Hacieminoglu 1996 seh 188 A von Gabain 1950 Altturkische Grammatik Leipzig seh 110 Kutadgu Bilig seh 334 M Mansuroglu Das Karachanidische I seh 106 Necmettin Hacieminoglu 2003 Karahanli Turkcesi Grameri Ankara TDK Yay seh 15 16 Atalay Besim 2006 Divanu Lugati t Turk III Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi seh 359 ISBN ISBN 975 16 0405 2 Kutadgu Bilig I seh 399 Menbe https az wikipedia org w index php title Qaraxanli turkcesi amp oldid 5856852, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.