Bu məqalə ağız boşluğundakı dil haqqındadır. Digər mənalar üçün Dil (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.
Dil (lat.lingua, yun.glossa) - qan damarları, sinirlər, vəzilər və limfoid ünsürlərlıə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi üzvdür. Məməli heyvanlarda dil çox inkişaf edərək olduqca həcmli, hərəkətli bir üzv təşkil edir. Dil məməli heyvanlarda bir neçə vəzifə: qida maddələrini qavramaq (qarışqayeyənlərdə), yalamaq (yırtıcılarda), əmmək, udmaq, dad bilmək, lamisə üzvü funksiyasını daşımaq və insanda danışmaq vəzifəsini ifa edir. İnsan qidanı çeynəyərkən onu ağız boşluğunda dil ilə hərəkət etdirir. Dil qan damarları, sinirlər, vəzlər və limfa ünsürləri ilə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi orqandır. Bizə qidanın dadını bildirən reseptorların xeyli hissəsi dilin üzərindədir. Dil insanlarda heyvanlardan fərqli olaraq həm də nitq üzvüdür. Ağız boşluğundan qida udlağa gedir. Sakit vaxtda dil yastı və uzunsov olur; ön ucu nazikləşərək dil zirvəsinə — lat.apex linguae və dal ucu enliləşərək dil kökünə lat.radix linguae keçir. Ən başlıca kütləsini zirvə ilə kök arasındakı cisimi — lat.corpus linguae təşkil edir. Yuxarı səthi — dil arxası — lat.dorsum linguae aşağı səthdən — lat.facies inferior linguae, sağ və sol kənar — lat.margo linguae (margo lateralis linguae — BNA) vasitəsilə ayrılır. Dil arxasının 2/3 hissəsi — ağız hissəsi — lat.pars oralis üfüqi vəziyyətdə ağız boşluğuna baxır, dal 1/3 hissəsi — udlaq hissəsi — lat.pars pharyngea isə şaquli vəziyyətdə olub unlağa tərəf çevrilmişdir.
Yer üzündə 6000-dən çox dil var. Müxtəlif xalqlar 6000 dil vasitəsilə bir-birləri ilə ünsiyyət qururlar. Bu dilləri təşkil edən minlərlə söz və bu sözləri cümlələrə çevirən dilşünaslıq qanunları bir-birindən çox fərqlənir. Uilyam Neyci və Riçard Anderson adlı iki psixoloqun ingilis dilində danışan ölkələrdəki tədqiqatlarına əsasən, təxmin edilir ki, təqribən bir insan məktəbə getməyə başlayarkən 13000, orta məktəbi bitirdikdə isə 60000 söz bilir. Mədəni, yetkin insanın söz ehtiyatı isə 120000-dir. Zehnimizdəki bu nəhəng lüğətin formalaşması üçün 1 yaşından 17 yaşına qədər hər gün 10 söz və ya oyaq keçirdiyimiz hər 90 dəqiqədə yeni bir söz öyrənməli, üstəlik, öyrəndiyimiz hər sözü bir daha heç unutmamalıyıq. Halbuki, biz şüurlu şəkildə buna heç səy göstərmirik. Sözlər biz fərqinə belə varmadan zehnimizdə mənaları ilə birlikdə qalırlar. Dil məsələsində möcüzələr öyrənmə ilə məhdudlaşmır. Başqa birisinin dediyi bir sözü saniyənin beşdə 1-i qədər qısa müddətdə anlayırıq. Bu müddət o qədər qısadır ki, qarşımızda danışan insan hələ sözünü bitirmədən mənasını qavrayırıq. Yazılan sözləri isə daha sürətlə anlayırıq: bir saniyənin səkkizdə 1-i qədər müddətdə. Beynimizin bir söz hasil etməsi də bu qədər sürətlidir və saniyənin dörddə 1-i qədər müddətdə bir cismin adını tapırıq. Saniyənin dörddə biri qədər müddətdə bu sözü demək üçün ağzımız və dilimiz proqramlaşır (Steven Pinker, Language Instinct: How the Mind Creates Language, , Harper Perennial, 1994) Elektron texnologiyalar insanın dil sürətinə çata bilmir. Belə ki, dövrümüzdə ən qabaqcıl texnologiya ilə istehsal olunan kompüterlərin bir sözü eşitmə və anlama sürəti bizim sürətimizdən 5 dəfə yavaşdır və 15% səhv edirlər. Texnologiyanın dillə bağlı sürəti mikroprosessorun sürəti ilə mütənasib olmadığına görə, mikroprosessorun sürətinin artması ilə aradakı fərq dəyişmir. Bundan əlavə, kompüter proqramlarında olmayan bir söz (məsələn, xüsusi isim) dedikdə bu sözü hərfbəhərf kompüterdə kodlamaq lazımdır. Sözləri təşkil edən səsləri digər səslərdən ayırd etmə bacarığımız isə daha heyrətamizdir. Dildəki səslər dilşünaslıqda fonem adlanır. Aparılan təcrübələr süni şəkildə sürətləndirilmiş nitqdə saniyədə 40-50 fonem qavradığımızı göstərir. Ancaq nitq əvəzinə xışıltı kimi bir səs saniyədə 20 dəfə və daha çox təkrarlansa, artıq o səsi ayrı-ayrı eşitmirik, xışıltılı səs-küy kimi qavrayırıq. Bu, bizə göstərir ki, insan səsli ünsiyyətdə istifadə edilən nitq vahidlərini adi səs-küydən ayırd edən qabiliyyətlə yaradılıb. Dilin xüsusiyyətləri ilə bağlı diqqət çəkən digər cəhət isə budur ki, müəyyən sayda sözlə müxtəlif cür cümlə qurmaq mümkündür və insan bütün bu cümlələri anlama qabiliyyətinə malikdir. Hər dildə məhdud sayda söz var. Ancaq bir cümlənin uzunluğu üçün heç bir məhdudiyyət olmadığı kimi, sözlər və söz qrupları da saysız-hesabsız kombinasiyalarda birləşə bilər. Məsələn, 20 sözdən ibarət cümlənin fərqli şəkildə qurulma formalarına baxsaq, 100 kentilyon (1020) ehtimal ortaya çıxar. Bu cümlələri ardıcıl demək üçün təqribən kainatın ömründən 100 dəfə çox vaxt lazımdır. Ona görə, işlətdiyimiz və ya eşitdiyimiz hər hansı cümlə, əsasən, ilk dəfə qarşılaşdığımız cümlə olur. Halbuki, biz eşitdiyimiz bir cümlə ilə ilk dəfə qarşılaşsaq da, onu düzgün anlamaqda çətinlik çəkmirik.
Dilin əzələləri
Dilin əzələləri iki qrupa bölünür:
Dilin xüsusi və ya daxili əzələləri
Dilin xarici əzələləri
Dil boylama istiqamətdə yerləşmiş lifli arakəsmə -lat. septum linguae, vasitəsilə iki simmetrik hissəyə bölünür. Lifli arakəsmə dilin boylama şırımından başlayaraq şaquli istiqamətdə aşağıya doğru gedir. Dilin əzələləri cüt olub, arakəsmədən sağ və sol tərəflərdə yerləşirlər.
Dilin xüsusi əzələləri
Yuxarı boylama əzələ – lat. m.longitudinalis superior, dilaltı sümüyün kiçik buynuzlarından, dilin kökündən və qırtlaq qapağı qığırdağının ön səthindən başlayıb dilin zirvəsində qurtarır.Bu əzələ yığıldıqda dili qısaldır və onun zirvəsini yuxarıya qaldıraraq arxaya qatlayır.
Aşağı boylama əzələ – lat. m.longitudinalis inferior,dilin kökündən, dilaltı sümüyün kiçik buynuzlarından başlayıb çənəaltı-dil və dilaltı-dil əzələlərinin arası ilə önə doğru gedərək dilin zirvəsində qurtarır. Bu əzələ təqəllüsə gəldikdə dilin zirvəsini aşağı çəkir və dili qısaldır.
Dilin köndələn əzələsi – lat. m.transversus linguae dilin yuxarı və aşağı boylama əzələləri arasında dil arakəsməsindən başlayaraq köndələn istiqamətdə yanlara doğru gedir və dilin yan kənarlarında qurtarır. Dilin köndələn əzələsinin arxa liflərinin davamı yumşaq damağa keçir və damaq-dil əzələsi m. palatoglossus, adlanır. Dilin köndələn əzələsi yığıldıqda dil ensizləşərək uzanır, köndələn ölçüləri kiçilir, bu əzələ həmçinin dilə nov şəkli verir və dil arxasını qaldırır.
Dilin şaquli əzələsi – lat. m.verticalis linguae, dilin yanlarında, dil arxasının selikli qişası ilə dilin aşağı səthinin selikli qişası arasında yerləşir və yığıldıqda dili yastılaşdırır.
Dilin xarici əzələləri
Biz-dil əzələsi – lat. m.styloglossus, gicgah sümüyünün bizəbənzər çıxıntısından və biz-çənə bağından başlayıb önə, içəri və aşağıya gedərək dilin zirvəsində qurtarır. Bu əzələnin lifləri dilaltı- dil və damaq- dil əzələlərinin lifləri ilə çarpazlaşır. Funksiyası: dili arxaya və yuxarı çəkir.
Dilaltı-dil əzələsi – lat. m.hyoglossus, dilaltı sümüyün böyük buynuzundan və cismindən başlayıb önə və yuxarıya gedərək dilin bayır kənarına bağlanır. Burada onun lifləri m.styloglossus və m.transversus linguae lifləri ilə çarpazlaşır. Funksiyası: dili arxaya və aşağı çəkir.
Çənəaltı-dil əzələsi – lat. m.genioglossus, dil əzələlərinin ən böyüyüdür. Nitqin yaranması ilə əlaqədar olaraq yalnız insanda yaxşı inkişaf etmişdir. Bu əzələ çənə sümüyünün çənəaltı tinindən başlayıb arxaya və yuxariya gedir. Əzələ lifləri yelpik şəklində yayılaraq hər iki tərəfdən dilin kütləsinə daxil olur. Funksiyası: dili önə və aşağı çəkir.
Prof. V.B.Şadlinski, prof. Ş.İ.Qasımov, prof. N.T.Mövsümov İnsan Anatomiyası, II cild, "Müəllim" nəşriyyatı, Bakı-2012
Avqust 06, 2021
anatomiya, məqalə, ağız, boşluğundakı, haqqındadır, digər, mənalar, üçün, dəqiqləşdirmə, səhifəsinə, baxın, lingua, glossa, damarları, sinirlər, vəzilər, limfoid, ünsürlərlıə, zəngin, selikli, qişa, ilə, örtülmüş, əzələvi, üzvdür, məməli, heyvanlarda, çox, ink. Bu meqale agiz boslugundaki dil haqqindadir Diger menalar ucun Dil deqiqlesdirme sehifesine baxin Dil lat lingua yun glossa qan damarlari sinirler veziler ve limfoid unsurlerlie zengin ve selikli qisa ile ortulmus ezelevi uzvdur Memeli heyvanlarda dil cox inkisaf ederek olduqca hecmli hereketli bir uzv teskil edir Dil memeli heyvanlarda bir nece vezife qida maddelerini qavramaq qarisqayeyenlerde yalamaq yirticilarda emmek udmaq dad bilmek lamise uzvu funksiyasini dasimaq ve insanda danismaq vezifesini ifa edir Insan qidani ceyneyerken onu agiz boslugunda dil ile hereket etdirir Dil qan damarlari sinirler vezler ve limfa unsurleri ile zengin ve selikli qisa ile ortulmus ezelevi orqandir Bize qidanin dadini bildiren reseptorlarin xeyli hissesi dilin uzerindedir Dil insanlarda heyvanlardan ferqli olaraq hem de nitq uzvudur Agiz boslugundan qida udlaga gedir Sakit vaxtda dil yasti ve uzunsov olur on ucu nazikleserek dil zirvesine lat apex linguae ve dal ucu enlileserek dil kokune lat radix linguae kecir En baslica kutlesini zirve ile kok arasindaki cisimi lat corpus linguae teskil edir Yuxari sethi dil arxasi lat dorsum linguae asagi sethden lat facies inferior linguae sag ve sol kenar lat margo linguae margo lateralis linguae BNA vasitesile ayrilir Dil arxasinin 2 3 hissesi agiz hissesi lat pars oralis ufuqi veziyyetde agiz bosluguna baxir dal 1 3 hissesi udlaq hissesi lat pars pharyngea ise saquli veziyyetde olub unlaga teref cevrilmisdir DilInsanin diliLatinca LinguaYunanca GlossaIltihabi GlossitisQrey subyekt 242 1125Arteriya Dil arteriyasiVena Dil venasiSinir Dil siniri tebil teli dil udlaq siniri azan sinirMeSH TongueDorlands Elsevier Tonguebaxmuzakireredakte Mundericat 1 Dil haqqinda bilmediklerimiz 2 Dilin ezeleleri 2 1 Dilin xususi ezeleleri 2 2 Dilin xarici ezeleleri 3 Hemcinin bax 4 MenbeDil haqqinda bilmediklerimiz RedakteYer uzunde 6000 den cox dil var Muxtelif xalqlar 6000 dil vasitesile bir birleri ile unsiyyet qururlar Bu dilleri teskil eden minlerle soz ve bu sozleri cumlelere ceviren dilsunasliq qanunlari bir birinden cox ferqlenir Uilyam Neyci ve Ricard Anderson adli iki psixoloqun ingilis dilinde danisan olkelerdeki tedqiqatlarina esasen texmin edilir ki teqriben bir insan mektebe getmeye baslayarken 13000 orta mektebi bitirdikde ise 60000 soz bilir Medeni yetkin insanin soz ehtiyati ise 120000 dir Zehnimizdeki bu neheng lugetin formalasmasi ucun 1 yasindan 17 yasina qeder her gun 10 soz ve ya oyaq kecirdiyimiz her 90 deqiqede yeni bir soz oyrenmeli ustelik oyrendiyimiz her sozu bir daha hec unutmamaliyiq Halbuki biz suurlu sekilde buna hec sey gostermirik Sozler biz ferqine bele varmadan zehnimizde menalari ile birlikde qalirlar Dil meselesinde mocuzeler oyrenme ile mehdudlasmir Basqa birisinin dediyi bir sozu saniyenin besde 1 i qeder qisa muddetde anlayiriq Bu muddet o qeder qisadir ki qarsimizda danisan insan hele sozunu bitirmeden menasini qavrayiriq Yazilan sozleri ise daha suretle anlayiriq bir saniyenin sekkizde 1 i qeder muddetde Beynimizin bir soz hasil etmesi de bu qeder suretlidir ve saniyenin dordde 1 i qeder muddetde bir cismin adini tapiriq Saniyenin dordde biri qeder muddetde bu sozu demek ucun agzimiz ve dilimiz proqramlasir Steven Pinker Language Instinct How the Mind Creates Language Harper Perennial 1994 Elektron texnologiyalar insanin dil suretine cata bilmir Bele ki dovrumuzde en qabaqcil texnologiya ile istehsal olunan komputerlerin bir sozu esitme ve anlama sureti bizim suretimizden 5 defe yavasdir ve 15 sehv edirler Texnologiyanin dille bagli sureti mikroprosessorun sureti ile mutenasib olmadigina gore mikroprosessorun suretinin artmasi ile aradaki ferq deyismir Bundan elave komputer proqramlarinda olmayan bir soz meselen xususi isim dedikde bu sozu herfbeherf komputerde kodlamaq lazimdir Sozleri teskil eden sesleri diger seslerden ayird etme bacarigimiz ise daha heyretamizdir Dildeki sesler dilsunasliqda fonem adlanir Aparilan tecrubeler suni sekilde suretlendirilmis nitqde saniyede 40 50 fonem qavradigimizi gosterir Ancaq nitq evezine xisilti kimi bir ses saniyede 20 defe ve daha cox tekrarlansa artiq o sesi ayri ayri esitmirik xisiltili ses kuy kimi qavrayiriq Bu bize gosterir ki insan sesli unsiyyetde istifade edilen nitq vahidlerini adi ses kuyden ayird eden qabiliyyetle yaradilib Dilin xususiyyetleri ile bagli diqqet ceken diger cehet ise budur ki mueyyen sayda sozle muxtelif cur cumle qurmaq mumkundur ve insan butun bu cumleleri anlama qabiliyyetine malikdir Her dilde mehdud sayda soz var Ancaq bir cumlenin uzunlugu ucun hec bir mehdudiyyet olmadigi kimi sozler ve soz qruplari da saysiz hesabsiz kombinasiyalarda birlese biler Meselen 20 sozden ibaret cumlenin ferqli sekilde qurulma formalarina baxsaq 100 kentilyon 1020 ehtimal ortaya cixar Bu cumleleri ardicil demek ucun teqriben kainatin omrunden 100 defe cox vaxt lazimdir Ona gore isletdiyimiz ve ya esitdiyimiz her hansi cumle esasen ilk defe qarsilasdigimiz cumle olur Halbuki biz esitdiyimiz bir cumle ile ilk defe qarsilassaq da onu duzgun anlamaqda cetinlik cekmirik Dilin ezeleleri RedakteDilin ezeleleri iki qrupa bolunur Dilin xususi ve ya daxili ezeleleri Dilin xarici ezeleleriDil boylama istiqametde yerlesmis lifli arakesme lat septum linguae vasitesile iki simmetrik hisseye bolunur Lifli arakesme dilin boylama sirimindan baslayaraq saquli istiqametde asagiya dogru gedir Dilin ezeleleri cut olub arakesmeden sag ve sol tereflerde yerlesirler Dilin xususi ezeleleri Redakte Yuxari boylama ezele lat m longitudinalis superior dilalti sumuyun kicik buynuzlarindan dilin kokunden ve qirtlaq qapagi qigirdaginin on sethinden baslayib dilin zirvesinde qurtarir Bu ezele yigildiqda dili qisaldir ve onun zirvesini yuxariya qaldiraraq arxaya qatlayir Asagi boylama ezele lat m longitudinalis inferior dilin kokunden dilalti sumuyun kicik buynuzlarindan baslayib cenealti dil ve dilalti dil ezelelerinin arasi ile one dogru gederek dilin zirvesinde qurtarir Bu ezele teqelluse geldikde dilin zirvesini asagi cekir ve dili qisaldir Dilin kondelen ezelesi lat m transversus linguae dilin yuxari ve asagi boylama ezeleleri arasinda dil arakesmesinden baslayaraq kondelen istiqametde yanlara dogru gedir ve dilin yan kenarlarinda qurtarir Dilin kondelen ezelesinin arxa liflerinin davami yumsaq damaga kecir ve damaq dil ezelesi m palatoglossus adlanir Dilin kondelen ezelesi yigildiqda dil ensizleserek uzanir kondelen olculeri kicilir bu ezele hemcinin dile nov sekli verir ve dil arxasini qaldirir Dilin saquli ezelesi lat m verticalis linguae dilin yanlarinda dil arxasinin selikli qisasi ile dilin asagi sethinin selikli qisasi arasinda yerlesir ve yigildiqda dili yastilasdirir Dilin xarici ezeleleri Redakte Biz dil ezelesi lat m styloglossus gicgah sumuyunun bizebenzer cixintisindan ve biz cene bagindan baslayib one iceri ve asagiya gederek dilin zirvesinde qurtarir Bu ezelenin lifleri dilalti dil ve damaq dil ezelelerinin lifleri ile carpazlasir Funksiyasi dili arxaya ve yuxari cekir Dilalti dil ezelesi lat m hyoglossus dilalti sumuyun boyuk buynuzundan ve cisminden baslayib one ve yuxariya gederek dilin bayir kenarina baglanir Burada onun lifleri m styloglossus ve m transversus linguae lifleri ile carpazlasir Funksiyasi dili arxaya ve asagi cekir Cenealti dil ezelesi lat m genioglossus dil ezelelerinin en boyuyudur Nitqin yaranmasi ile elaqedar olaraq yalniz insanda yaxsi inkisaf etmisdir Bu ezele cene sumuyunun cenealti tininden baslayib arxaya ve yuxariya gedir Ezele lifleri yelpik seklinde yayilaraq her iki terefden dilin kutlesine daxil olur Funksiyasi dili one ve asagi cekir Hemcinin bax Redakte Vikianbarda Dil ile elaqeli mediafayllar var Mede Hezm sistemi Agiz bosluguMenbe RedakteBoyuk Sovet Ensiklopediyasi olu kecid Prof V B Sadlinski prof S I Qasimov prof N T Movsumov Insan Anatomiyasi II cild Muellim nesriyyati Baki 2012Menbe https az wikipedia org w index php title Dil anatomiya amp oldid 5725694, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
