fbpx
Wikipedia

Cənubi Amerika mədəniyyəti

Avqust 12, 2021

Yaranma tarixi

Tarixi tədqiqatlara görə Cənubi Amerikaya insanlar artıq e.ə. XI-X minilliklərdə Panama boğazından gəlmişlər. Kolumbiya çayları Kauki və Maqdolenanın axarı boyu, Ekvador sahili boyunca onlar Mərkəzi And vilayətinə daxil olmuş, daha sonra materikin bütün ərazisinə səpələnərək e.ə. VIII minillikdə Magellan boğazını əldə etmişlər. Bunu sübut edən əsas tapıntılar ovçuların düşərgə və daş silahlarının qalıqlarıdır.

Cənubi Amerikada ibtidai insanların mədəniyyəti bir-birindən ayrı şəkildə yaşayan tayfa qruplarının məişət və əmək fəaliyyətində təzahür edirdi. Onlar Cənubi Amerika və Odlu Torpaq rayonunun tropik meşəlikləri və düzənliklərində məskunlaşmışlar. Hündür dağlar, böyük çaylar, təsəvvürəgəlməz düzənliklərlə əhatələnmiş bu məkandan insanlar öz ibtidai məişətlərindən irəliyə addımlaya bilməmişlər.

Odlu Torpaq rayonu, Şərqi Braziliya, Argentina, Boliviya, Paraqvayda yaşayan tayfalar cəmiyyət və mədəniyyətin ibtidai inkişafında idilər. Onların həyat tərzi dinamik xarakter kəsb edirdi. Başlıca məşğuliyyət növlərinə dəniz ovu (delfin, molyuska, balıq ovu), quru ovu (meymun, tısbağa, yaquar) və yığıcıllıq (meyvə və giləmeyvələr, bitki kökləri və s.). Qədim tayfalar birlik halında yaşayırdılar. Hər bir ailənin ya öz örtüyü, ya da yumru formada koması vardı. Qida hazırlamaq üçün xüsusi qab-qacaqdan istifadə olunurdu: məsələn, molyuskaları balıqqulaqlarında bişirir, əti daş və kömürdə qızardır, balıq, quş və yumurtanı isə sobalarda hazırlayırdılar. Buranın sakinlərinin geyimi minimal idi. Lakin onlar bəzək-düzəyə biganə deyildilər: alt dodaqları və qulaqlarına taxta tıxaclar vururdular. Şərqi Kolumbiya, Venesuela, Argentina və Uruqvay düzlərində yaşayan insanların da həyat tərzi eyni idi. Onların evləri, komaları yox idi, ov zamanı xüsusi daşlardan istifadə edirdilər.

Orinoko və Amazonka çaylarının hövzələrində yerləşən Cənubi Amerikanın tropik meşələrinin sakinləri öz inkişaflarında nisbətən irəli getmişlər. XVI əsrdə burada çoxsaylı xalqlar – tupi quarani, aravaklar, kariblər yaşayırdılar. Bu xalqların etnik mənsubiyyəti haqqında indiyədək dəqiq məlumat yoxdur. Bu tayfa və xalqların dünyagörüşü ibtidai insan üçün tipik səciyyə kəsb edirdi. Həyat və məişət tərzi miflərlə, ruh və fövqəltəbii qüvvələrlə bağlı idi.

Mərkəzi And vilayəti müasir Peru, Boliviya (şərqi tropik rayonlar istisna olmaqla), Ekvadorun cənub hissəsi, Çilinin şimalı, şimal-qərbi Argentinanın ərazilərini əhatə edir. Aralıq vilayəti ərazisinə isə Mezoamerika və Mərkəzi And arasındakı torpaqlar daxil idi. Bu ərazilərin mədəniyyəti həmin xalqların yeni təkamülünü təzahür etdirirdi. Məhz bu regionda Çavin, San-Aqustin, Qarakas, Naska, Moçika, Tiuaunako, Tayron, Çemu, Çibça və inklərin unikal sivilizasiyaları çiçəklənmişdi.

"Çavin sivilizasiyası"

Mərkəzi Andda ilk sivilizasiya Çavin («Nizəli yaquarın oğulları») idi. Sivilizasiyanın mərkəzi olan Çavin şəhəri əriməyən buz parçaları və qarlı zirvələrlə əhatələnmiş bir yerdə yerləşirdi. Buraya yol 4100 m hündürlükdən keçirdi. Şəhərə giriş dağdan dəlilmiş tunelin içərisindən gedirdi. Çavin həm də dini mərkəz sayılırdı. Burada yalnız yüksək dərəcəli ruhanilər yaşayırdılar. Onların etiqad etdikləri əsas əşya pişik sülaləsindən olan heyvanlar idi. Çavin şəhərində ən möhtəşəm abidələr memarlıq və heykəltəraşlıq nümunələri idi. Çavinin məşhur memarlıq ansamblları eyvan, dini-ayinçilik meydançaları və daş tikililərdən ibarət idi.

Çavin heykəltəraşlığının yüksək plastikasından xəbər verən əsas abidələrdən biri Kasma düzənliyindən (Serro-Seçin) tapılmış 90 sayda kobud şəkildə yonulmuş daşlardır. Bu daşlarda dişlərini yaquar kimi qıcımış hərbçinin obrazı yaradılmışdı. Ətrafda isə ordunun qarşısında hərbi rəhbər və onun gözəl geyimdə xüsusi sarğıdan sallanmış cəsəd başları da təsvir olunurdu. Çox güman ki, bu heykəl fiqurları ehram fasadlarının çərçivələri idi. Burada məskunlaşan əhalinin əsas məşğuliyyəti təsərrüfatçılıq idi. Nəhəng suvarma sistemi yüksək məhsuldarlığa kömək edirdi. Bunlardan biri müasir Kaxamarka şəhəri yaxınlığında tapılmış iki hektar yarımlıq sahəni əhatə edən sistemdir. Onun əsas hissəsi qayadan kəsilmiş akvedukdur. Buraya daxil olan su divarları xüsusi petroqliflərlə bəzədilmiş tunellərdən keçib-gəlirdi. Çavinlər it və lamanı əhliləşdirir, onlara hansısa işi görməyi öyrədirdilər. Lamalar yük daşıyır, bundan əlavə, ət və yun verir, peyinindən yanacaq kimi istifadə olunurdu. Əmək alətləri daş və sümükdən hazırlanırdı. Metallardan yalnız qızıl istifadə olunurdu. Ondan müxtəlif ziynət əşyaları – sırğa, tac, muncuq və s. hazırlayırdılar. Qədim sənətkarlar yarıqiymətli daşları, balıqqulaqları və ağacı yüksək səviyyədə cilalayırdılar. Çavin mədəniyyəti cəhdlə və təşkilolunmuş şəkildə təşəkkül tapmağa başlamışdı. Bu mədəniyyətin əsas əlamətlərindən biri yaquara inam idi. Baxmayaraq ki bu heyvan And ərazisində olmamışdı, ona inamın köklərini bir çox tədqiqatçılar Olmek mədəniyyətində axtarmağa cəhd göstərirdilər. Çavin mədəniyyəti şəhərdən kənarda da vüsət tapmışdı. Onun izlərini Peru ərazisində də görmək mümkündür. Bu onların bədii üslubunda, spesifik ornamentlərində (keramikanın bəzədilməsi, rəngarəng parçalar, daş və sümükdən hazırlanmış məhsullar) öz əksini tapırdı. Çavin mədəniyyəti e.ə. təxminən 300-cü ildə yoxa çıxmışdır.

San-Aqustin mədəniyyəti

Çavin mədəniyyətilə yanaşı eyni vaxtda Aralıq vilayətində də ecazkar bir mədəniyyət inkişaf edərək möhkəmlənir. Bu mədəniyyət üçün yüksək kurqanlar, qəbir, yeraltı sərdabələr, qayalardan keçən su kanalları və s. səciyyəvidir. Bu mədəniyyətin ən məşhur və qeyri-adi abidələrindən ikibaşlı heykəllərin adını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu mədəniyyət təxminən e.ə.1000-ci ildən bizim erayadək mövcud olmuş San-Aqustin mədəniyyətidir. Memarlıq və heykəltəraşlıqda əllərində uşaq olan insan fiqurları üstünlük təşkil edirdi. San-Aqustin mədəniyyəti üçün tipik sayılan əsas elementlərdən biri bulaqlarda qurbağa və digər heyvanların iri təsvirlərinin verilməsi idi. Daşdakı naxışlarla suyun axma istiqaməti harmonik obraz yaratmaqla hinduların yüksək bədii zövqündən xəbər verirdi.

Parakas mədəniyyəti

Bu mədəniyyətlərlə yanaşı, nisbətən gənc mədəniyyətlər də inkişaf edirdi. Onların təşəkkül tarixi dəqiq məlum olmasa da, Çavin mədəniyyətinin süqutundan sonra bunlar özünəməxsus inkişaf prosesi keçirmişlər. Perunun cənub sahilində təşəkkül tapmış Parakas mədəniyyəti belələrindəndir. Parakas yarımadasındakı tapıntılar həmin mədəniyyəti bu cür adlandırmağa başlıca səbəb olmuşdur. Bura hinduların ölülər şəhəri idi. Ərazinin yeraltı tikililərində tapılmış mumiya özündə cismi olduğu kimi saxlamaqla, minilliklər keçməsinə baxmayaraq rəng və elastikliyini itirməmişdi. Hər bir Parakas mumiyası bir və ya bir neçə kəfənə sarınırdı. Kəfənin sayı ölmüş şəxsin vəziyyətindən xəbər verirdi. Çox kəfənə bükülmə şəxsin məşhur, tanınmış adam olduğunu sübut edirdi. Kəfənlər yun və ya pambıqdan toxunaraq müxtəlif rənglərdən (190-a yaxın çalar) ibarət naxışlarla bəzədilirdi. Boyalar təbii mənşəli idi. Naxışlardan ən sevimliləri balıq, həndəsi ornament, sfinks formalı allahlar, insan sifətli quş, heyvan və s. təsvirlər idi. Bəzi tədqiqatçılar bu fiqur və təsvirlərin qədim peru yazısı olduğu fərziyyəsini irəli sürürlər. Bütün bunlarla yanaşı, tədqiqatçıların hamısı Parakas kəfənlərinin qədim dünya mədəniyyətinin ən gözəl toxuculuq məmulatı olduğu ideyasınında yekdildirlər.

Dəbdəbəli geyindirilmiş ölülər oturaq vəziyyətdə dizləri çənəyədək yönəlmiş, qolları sinəyə çarpazlanmış halda mumiyalaşdırılırdı. Ölülərin əksəriyyətində kəllə deformasiyaya uğramış, bəzilərində hətta cərrahiyyə izləri hiss olunmaqdadır. Tədqiqatçılar ölünün bu vəziyyətə salınmasını sehrli, magik amillərlə izah edirlər. Ola bilər ki, cərrahiyyə qurbanvermənin bir növü idi. Kahinlər kəllənin kəsilmiş hissəsindən beyini sıxır və iflici yaradan sümük qırıntılarını çıxara bilirdilər. Kəllə sümüklərindəki deşikləri, məsamələri, hindular qızıl lövhələrlə örtürdülər. Bu çətin cərrahiyyə prosesində daş və sümükdən hazırlanmış alətlərdən istifadə olunurdu. Tapılmış bu alətlər dövrü üçün çox irəliyə getmiş addım kimi dəyərləndirilir. Parakas mədəniyyətinin izləri artıq e.ə. 200-cü ilə yaxın vaxtda itməyə başlamışdı.

Naska mədəniyyəti

Peru sahil boyunun cənub hissəsində digər bir mədəni mərkəz Naska adlandırılırdı. Bu mədəniyyət təxminən b.e.-nın 100-500-cü illərini əhatə edir. Bu mədəniyyətin nümayəndələri özlərindən sonra saray, ehram, məbəd qoymasalar da, öz təsərrüfatçılıqları ilə məşhurlaşmışlar. 2000 il əvvəl boş torpaqlar üstünlük təşkil edirdi. Naskalılar təsərrüfatı dirçəltmək üçün yerin altından su tapmağa məcbur idilər. Buna görə onlar su ehtiyatı üçün nəhəng hovuzlar, arxlar tikir, birbaşa tarlalara su kanalları çəkirlər ki, bunlardan bir çoxuna indi də rast gəlmək mümkündür.

Naskalılar keramika məhsulları ilə də məşhur idilər. Keramika məhsulları dulus dairəsi vasitəsilə hazırlanırdı. Məhsulun üzəri şirə ilə örtüldükdən sonra rəngarəng boyalarla bəzədilirdi. Qabların bəzədilməsi üçün rəssamlar 11-ə yaxın rəngdən (qırmızı və sarı rənglərin bir neçə çaları, qəhvəyi, boz, çəhrayı, bənövşəyi, sümük rəngi) istifadə edirdilər. Onlar göy və yaşıl rəngi tanımırdılar. Müxtəlif rəng kompozisiyası bir-birilə vəhdət təşkil edərək gözü oxşayırdı. Naska dulusçuluğu – bütün Amerikada öz incəliyi ilə seçilir və fərqlənirdi. Ornamentlər də özünəməxsus idi: insan-yaquar-quş fiqurlarının fantastik birliyi antropolomorf təsvirlər üçün əhəmiyyət kəsb edirdi. Bitki, heyvan, balıq, quş və s. naskalıların ən çox sevdikləri süjetlər idi. Keramika ilə yanaşı, parça toxuculuğu da naskalıların başlıca mədəniyyət sahələrindən sayılırdı. Parçalar pambıq, yun və insan saçından toxunurdu. Toxuculuqda 200-dən artıq rəng çalarından istifadə olunurdu. Parçalardakı təsvirlər çox vaxt qablardakı motivləri təkrarlayırdı. Qədim ustalar toxuma, parça, xalça və toxuculuq iexnikasının digər növlərinə bələd idilər.

Naska mədəniyyətində memarlıq sənəti də özünəməxsus səviyyədə inkişaf etmişdi. Şəhərsalma, qala, məbəd, ictimai və yaşayış evləri – qədim Naska memarlığının əsas nümunələrindən hesab edilirdi. Naskanın ən gözəl şəhəri onun paytaxtı olan Kauaçi idi. Bu şəhər haqqında məlumat azlıq təşkil etsə də, məlumdur ki, şəhərin bir neçə min sakini var idi. Şəhərin ən məşhur abidəsi Eskakeriya adlanan müqəddəs yerdir. Abidənin mərkəzini on iki cərgə və hər cərgənin 12 dirəyi olan dördkünclü yer təşkil edir. Bu abidənin nə məqsəd daşıdığı indiyədək qəti məlum olmasa da, bir çox alimlər bunun təqvimlə bağlılığını təsdiqləyirlər.

Naska mədəniyyətinə ümumbəşəri şöhrət bəxş edən məşhur abidə Pampa-de-Naskadır. Uzunluğu 70 km., eni 2 km olan bu məşhur düzənlik çox da dərin olmayan xətt və daşlarla cərgələnmiş təsvirlərdən ibarətdir. Xətt və daşlar paralel şəkildə bir-birilə birləşərək müxtəlif fiqurlar və təsvirlər yaradırlar. Yer səthindən bu təsvirləri ayırd etmək mümkün deyil. Bunları ilk dəfə XX əsrin 30-cu illərində təyyarədən qeydə almışlar. Bu təsvirlər 120-200 metrlik quş, kərtənkələ, meymun, böcək, ilan, it və s-dən ibarətdir. Bunlardan bəziləri naskalıların allahları hesab edilirdi. Bu unikal nəhəng şəkil qalereyasındakı təsvirlərin cizgilərinin ölçü qeydiyyatını ilk dəfə alman riyaziyyatçısı professor Mariya Rayxe aparmışdı. Naska səhrasında 30 illik tədqiqatçılıq işindən sonra alim qədim naskalıların sivilizasiyasının bir çox cəhətləri haqqında maraqlı nəticələr əldə etmişdi. Əvvəla, məlum olmuşdu ki, bu təsvirlər keramik qablar üzərində çəkilən təsvirlərlə eynidir. Bu təsvirləri yer səthinə köçürmək üçün əvvəlcə onları kiçik miqyasda həyata keçirtmək lazım gəlmişdi. 1 mm belə qeyri-dəqiqlik təsvirdə səhvə yol verə bilərdi. Ona görə də, qədim naskalılar xüsusi ölçü alət və vahidlərinə malik olmuşlar. Alim sübut etmişdi ki, naskalıların əsas ölçü vahidi 1 m 10 sm-ə bərabər idi. Bunu 10 hissəyə bölməklə naskalılar 10-luq sistemin əsasını qoymuşlar. Ən geniş yayılmış vahid isə, 33 m 66 sm idi. Bu «qalereya»nın təxminən 14 əsr yaşı vardır. Lakin qalereyanın hansı məqsədi güdməsi naməlumdur. Bir şey həqiqətdir ki, təsvirlər qış və yayda günəşin vəziyyətinə uyğun çəkilmiş, bəzi bürc və ulduzların hərəkət mövqeyi ilə üst-üstə düşür. Eramızın V əsrinə doğru artıq bu mədəniyyətin süqutu hiss olunur.

Moçika mədəniyyəti

Peru sivilizasiyalarının həmyaşıdı olan mədəniyyətlərdən birinin adı Moçikadır. Moçika mədəniyyəti b.e.nın 400-800-cü illərində mövcud olmuşdur. Mədəniyyətin adı onun mərkəzi sayılan eyniadlı düzənliyin adından götürülmüşdü. Moçika mədəniyyətinin lokal səciyyə daşıdığı haqqında düşünmək səhv olardı. Bu mədəniyyətin təsir dairəsi 24 oazisi əhatə edirdi ki, bunlar da səhra zonaları ilə bir-birindən ayrı olan Çikama, Viru, Santa və d. çayların sahillərində yerləşirdi. Buranın çox yaxşı dəniz kənarı iqlimi vardı. Bu şəraitdə təsərrüfatçılıq inkişaf etmişdi. Buranın sakinləri aqronomik bilik və bacarığa malik idilər. Təsərrüfat sahəsində onlar çox irəliyə getmişlər. Gübrə hazırlığı nəticəsində moçikalılar kartof, balqabaq, pomidor yetişdirirdilər. Onlar torpağı taxta və tuncdan düzəldilmiş alətlərlə belləyir, səpinə hazırlayırdılar. Bu ərazidə, həmçinin lama, dəniz donuzu, ət də yüksək qiymətləndirilirdi. Bir çox məhsulu isə, dəniz verirdi – balıq, xərçəng, molyuska və s. Dəniz ovu moçikalıların şərəfli peşələrindən biri hesab edilirdi. Təsərrüfatçılıqda peşə, sənətkarlıq mühüm rol oynayırdı: toxuculuq, lələklərdən geyimlər (baş örtükləri və bəzəklər), zərgərlik işi əsas sənətkarlıq sahələrindən idi.

İnklərə qədər Peru Moçika metallurqları ilə məşhur idi. Bu metallurqlar qızıl, tunc, gümüşlə işləyir, dəmir üzərində döymə, yarımqiymətli daş və sədəflərin inkrustasiyası ilə məşhur idilər. Bu texnika ilə sənətkarlar qızıl, taxta, balıqqulağı, sümük üzərində incə plastik cizgilər həkk edə bilirdilər. Moçika mədəniyyətində də keramika sənəti böyük nailiyyət hesab edilirdi. Keramika üzərində inam və əsatirlə bağlı süjetlər başlıca yer tuturdu. Moçika keramikası məişət üçün deyil, daha çox dini, estetik və ictimaisiyasi məqsədlər üçün hazırlanırdı. Yüksək ixtisaslı mütəxəssislər bu sahədə dövlət sifarişini yerinə yetirərək dərin məna kəsb edən mürəkkəb piktoqramlı bədii sənət əsərləri yaradırdılar. Moçika sənətkarlarının işi o qədər kamil səviyyə kəsb edirdi ki, sanki rəsmlər canlıdır. Bu, təsvirlərin dinamikliyi ilə bağlıdır. Keramika məhsullarındakı süjetlər moçikalıların ictimai quruluşu haqqında təsəvvür yaradırdı. İctimai pillənin zirvəsinn ali hökmdar, iki-dörd müavin-köməkçi təşkil edirdi. İdarəçilik onların arasında bölünmüşdü: dövlət, ordu, məhkəmə hakimiyyəti, kahinlər bu idarəçiliyin əsas istiqamətləri idi.

Qanun bu ölkədə qəddar səciyyə kəsb edirdi. Kiçik bir qanun pozuntusu bədənin hansı bir hissəsinin (əl-qol, ayaq, burun və ya dodaq) kəsilməsi ilə nəticələnirdi. cəzanın ağır növü daşlarla öldürmə idi. Bütün bu proses kütləvi formada həyata keçirilirdi. Əhalinin çox hissəsini azad cəmiyyət üzvləri olan təsərrüfatçı və sənətkarlar təşkil edirdi. Aşağı hissədə nökərlər, torpağa mənsub olmayan azad adamlar, ən aşağıda isə, qullar dururdu. Əhalinin müxtəlif təbəqəsindən olanların sosial mənsubiyyətini geyimə görə təyin etmək mümkün idi: zəngin insanlar bərli-bəzəkli, sırafilər sadə geyimli, qullar isə, ayaqları yalın idilər.

Bütün hindular kimi, moçikalılar da dinə inanırdılar. Onlar yaquarı ilahi varlıq saysalar da, ona itaət ayinçiliyi gecə sehrli göy cisimlərinə etiqadla əvəz olunurdu. Baş allah Ai Apeka (yaradan) adlanan Allah – insandır. Kainatı o yaratmış, Qaranlıq və Xaosla mübarizə aparan da odur! Yaradanın sadiq dostları şahin, dəniz maralı və itdir. Aİ Apeka allahının şərəfinə ucaldılan tikililərdən biri «Günəş Ehramı»dır. Pilləli monumental tikinti olan bu ehran Moçi çayı düzənliyindəki yerdə salınmışdı. Ehramın ümumi sahəsi 342 x 159 m, hündürlüyü 48 m çatırdı. Bu ehramı digəri – «Ay Ehramı» tamamlayırdı. Ehramın daxili divarları çoxsaylı təsvirlərlə əhatələnmişdi. Belə təsvirlərdən birini əşyaların insanlarla müharibəsi təşkil edirdi. Allaha qurban edilmişəsirlərin portretləri də belələrindən idi. Moçikalıların yazı mədəniyyətinin olub-olmaması haqqında qəti fikir söyləmək mümkün deyil. Bəzi tədqiqatçıların fikrinə görə, kemarik qablardakı təsvirlər qədim moçikalıların yazısını əvəz edirdi. Yüksək zirvəyə qalxan Moçika mədəniyyəti b.e.-nın IX əsrinin əvvəlində tarixin səhifəsindən silinir.

Tiauanako mədəniyyəti

Cənubi Amerika regionunda əhəmiyyətli dərəcədə geniş yayılmış mədəniyyətlərdən biri də Tiauanako mədəniyyətidir. Onun yayım sahələri Mərkəzi və Cənubi And ərazisi, mərkəzi Boliviyanın dəniz səviyyəsindən 4 min metr hündürlükdə yerləşən Tiauanako şəhəri idi. Bu şəhəri, adətən, «Amerika Tibeti» adlandırırdılar. Şəhərin ümumi ərazisi 450 min kv.m-r təşkil edirdi. Onun tikililəri daş hörgü ilə həyata keçirilirdi. Şəhərin ən təsirli tikililərindən bir uzunluğu 250 m., hündürlüyü 15 m. olan Akapana adlı ehram idi.Tiauanakanın ən maraqlı tikililərindən biri «Yarıdoldurulmuş ehram»dır. Onun dərinliyi iki metri əhatə edir. Şəhərin ən dəbdəbəli abidələrindən biri Kalasasaya sarayıdır. Ən böyük abidələrdən sayılan həmin sarayın sahəsi 128 x 118 m-ri təşkil edirdi. Sarayın həyəti yer səthindən hündürdə yerləşirdi. Qədim sakinlər saraya altı pilləli monumental pilləkənlə böyük daş qapıdan daxil olurdu. Bu memarlıq kompleksi qızıl ilə bəzədilmişdi. Hətta sarayın tikintisinə işlənmiş mismarlar da qızıldan idi.

Şəhərin monumental heykəltəraşlığı da diqqəti cəlb edirdi. Ölçü xüsusiyyətlərinə görə o, Olmek memarlığını da ötüb keçirdi. Bunlardan məşhuru «Bennetta Monoliti» adlanan heykəl idi. Heykəlin başı çəhrayı daşdan hazırlanmışdı. Heykəlin qolları sinəyə qoyulmuş, qarın geniş kəmərlə bağlanmış, gözlər isə önə zillənmiş formadadır. Bu onun ağlaması təsəvvürünü yaradır. Digər Tiauanako heykəli «Günəş Qapısı» (İnti-Lunku) adlanırdı. Heykəl andezit daşının parçalarından olub, hündürlüyü 3 m., eni isə 4m. təşkil edirdi. Onların hər birinin ümumi çəkisi 10 ton idi. Qapının üst hissəsi zəngin relyeflərlə bəzədilmişdi. Bu cür heykəllərin və buradakı təsvirlərin süjetlərinin mahiyyətini mifoloji süjet təşkil edirdi.

Bu xalqın ilahi dünyasını əsatirlərə uyğun olaraq Dünyanın Yaradıcısı sayılan Kon-Tiki Virakoça idarə edirdi. Əsatirlərə görə kainatın əlçatmaz dərinliyində yerləşərək bu allah işığı və yeri yaratmışdı. Yer boş olmasın deyə, o insanları yaratmış və onlar da Tiauanako şəhərini tikmişlər. Virakoçanın əmrlərinə tabe olmaq istəməyən insanları hirslənmiş allah daşa çevirmiş, 60 gün davam edən Nuh əyyamını yaratmışdı. Su qurtarıb yer quruduqdan sonra Allah-Yaradan «səmanı» — Günəş, Ay, Venera, digər planet, ulduz və bürclər, daha sonra yeni kişi və qadınları yaratmışdır. Bütün bunlardan sonra o, heyvan aləmini yaradır.

B.e.-nın I minilliyinin sonunda Tiauanakoda nəhəng və savadlı idarəetmə forması meydana gəlir. Sənətkarlar, kəndli və tacirləri titulu olmayan insanlar adlandırırdılar. Bu şəhərdə tunc, qızıl, gümüşü məharətlə emal edirdilər. Tiauanakan sənətkarları müxtəlif formalarda çini məhsulları hazırlayırdılar. Keramika üzərindəki təsvirlər polixrom, naturalist, stilizə olunmuş şəkildə idi. Ornamentlərin çoxu yunan üslubunu xatırladırdı. Kişi və qadın geyimləri də bu üslubda hazırlanırdı. Geyimin ən geniş yayılmış növü panço idi. Bir çox pançolardan keçən tündrəngli xətlər həmin geyimin dövlət qulluqçularına mənsub olması fərziyyəsini verir. Artıq XII əsrin əvvəllərində Tiauanako dövləti süquta uğrayır və Cənubi Amerika mədəniyyətindən daha bir sivilizasiya məhv olub gedir.

Tayron sivilizasiyası

Cənubi Amerikanın Serra-Nevada-de-Santa-Marta dağı ərazisində tayronlar adlı tayfaların məskunlaşması daha bir sivilizasiyadan xəbər verirdi. Tayron, «sənətkarın qızıl işləri» mənasını verirdi. Tayronlar təsərrüfat, bağçılıq, balıqçılıq, arıçılıq ilə məşğul olurdular. Onlar həm də mahir inşaatçılar idi. Onların şəhərləri kiyafət qədər nəhəng idi. Şəhərlər bir neçə kvadrat kilometri əhatə edirdi. Şəhərlərin hər birinin mərkəzində ehram dururdu. Tayron memarlığına evin altında hündür daş platformanın otaqlara aparan uzun pilləkənlər, arxlar, kanallar, körpülərin tikilməsi səciyyəvi əhəmiyyət kəsb edirdi. Tayron sənətkarları rəngarəng keramika (heykəl, zoomorf külqabı, dəfn üçün urna, antropomorf vazalar), pambıqdan geyim, lələklərdən baş geyimləri hazırlayırdılar. Bunların içərisində ən çox şöhrət qazanmışları zərgərlik bəzəkləri olan burun asılqanları, bilərzik, böyük amulet, üzüklər idi. Bu bəzək əşyalarını tayronlar qola, ayaqlara geyindirirdilər. Tayron sivilizasiyasının tarixi eramızın 600-1100-cü ilərini əhatə edirdi.

Çimu mədəniyyəti

Moçika və Tiauanako sivilizasiyalarının müasirlərindən biri də Çimu mədəniyyəti idi. Çimu mədəniyyəti Peru zolağının bütün ərazisini əhatə edirdi. Deyilənlərə görə çimu xalqı şimaldan dəniz yolu ilə buraya gəlib çıxmışlar. Buraya gələnlərə Takaynamo başçılıq edirdi. Takaynamo Moçe düzənliyində sahilə düşür və burada müqəddəs bir yer tikdirərək dini ayinləri icra edir. Yerli əhali ona itaət etməyə başlayır. Çimu bir neçə min kilometr ərazini əhatə edirdi. Bu ərazi Cənubi Amerikada ən nəhəng dövlətlərdən sayılırdı. Zəbt olunmuş torpaqlarda Çimu hakimləri yerli knyazların idarəetmə işlərinə nəzarət edirdilər. cəmiyyətin bu təbəqəsindən olanları «yüksək nəsildən olanlar», əks tərəfi isə, «nökərlər» adlandırırdılar.

Çimu dövlətində çoxlu şəhərlər var idi, onların bir çoxunun qalıqları hələ indiyədək qalmaqdadır. Apurlek, Fado, Çakma və s. belələrindəndir. Dövlətin paytaxtı ağ-yaşıl rəngli gözəl şəhər Çan-Çan şəhəri idi. Tərcümədə onun adı «İlanlar şəhəri»dir. Çünki ilan bu şəhərdə ən müqəddəs varlıq hesab edilir və ona etiqad olunurdu. Bu şəhər günəş və Ay adlanan (Palma-de-los-Moçika) dini ərazinin yaxınlığında yerləşirdi. Şəhər on kvartala bölünmüşdü. Hər kvartalın özünün müqəddəs yerləri, parkları, planlaşdırılmış küçələri, ictimai binaları, bağ və su anbarları mövcud idi. Binalar meandra adlanan ornamentlərlə bəzədilirdi. «Meandra» spiral forması yaradan düz xətt uclarının əyri və sınmış şəkildə həndəsi təsviridir.

Çimunun müdafiə tikililəri də mədəniyyət abidələri kimi möhtəşəm və yaraşıqlı idi. Belələrindən ən məşhuru Paramonqa qalası idi. Bu qala dövlətin Cənubi sərhədlərini qoruyurdu. Qala gur və tez axan iki çayın arasındakı Kordilyer təpəsində tikilmişdi. Qala ehram kimi pilləli tikiliyə uyğun inşa edilmişdi. Müdafiə valında qapı yerləşirdi ki, bu da cəld barrikada qurmağa imkan verirdi. Buradan da növbəti qala hissəsinə çox yaxşı şəkildə möhkəmləndirilmiş yol gedirdi. Tikilinin mərkəzi üçüncü hissədə qalın divarlar, künclər düşmən üçün keçilməz idi. Həqiqətdə isə, Peru ayrıca Çimu memarlığının möhtəşəm və ecazkar tikililərindən biri Böyük Peru divarlarıdır. Bu tikili öz başlancığını dəniz sahillərindən götürərək Suçimansilo adlanan hündür dağərazisinə qədər gedib çıxırdı. Onun eni 5. m, hündürlüyü 3 m. uzunluğu 100 km-ə çatırdı. Divarlar daşdan hörülmüşdü. Çoxkilometrli divar məşhur Çin səddini xatırladırdı.

Çimulular memarlıqla yanaşı, metallurgiyada da nailiyyətlər əldə etmişlər. İlk dəfə onlar metalı əritmiş və Cənubi Amerikada bürüncü kəşf etmişlər. Metaldan hazırlanmış bıçaq, çəngəllər və d. məmulatlar ziynət əşyaları kimi yüksək qiymətləndirilirdi. Gümüşə üçtünlük verən çimulular onu Ayın nişanəsi adlandırmaqla ali allah kimi ona itaət edirdilər. Keramikaya gəlincə isə, bu sənət çimululara şöhrət gətirmişdi. O, praktiki səciyyə kəsb etsə də, bəzəyi adi idi. Çimu sənətkarlarının bədii fəaliyyətinin əsas növlərindən biri zadəganlar üçün sarı, yaşıl və göy rəngli lələklərdən libasların tikilməsi idi. Pambıq parçadan, üzəri orcinal applikasiyalarla bəzədilmiş çiyinlik və yağmurluq daha yüksək qiymətləndirilirdi.

Çimu dövlətinin bütün həyatı «Si» işarəsi altında yaşanılırdı. Bu, gecə səmasının adı idi. Səhrada günəş düşmən, Ay isə, çay və dənizləri idarə edən dost idi. O, Günəşin üzünü bağlayarkən öz möhtəşəmliyini sübut edirdi. Ona görə də, Günəşin tutulması Çimuda bayramla müşayiət olunurdu. 1476-cı ildə sonuncu hökmdar Çimo Kapak inklərin ordusuna məğlub olub, qəsbkarların ərazisinə birləşdirilmişdi.

Çibça sivilizasiyası

Aralıq vilayətinin digər məşhur mədəniyyətindən biri Çibça sivilizasiyası (b.e.-nın 1200-1500) idi. Çibçanın iqtisadi əsasını təsərrüfatçılıq təşkil edirdi. Onlar qarğıdalı, kartof, lobya, pomidor, ananas, tütün əkib becərirdilər. Əti yalnız ovçuluq yolu ilə əldə edirdilər. Təsərrüfatda mübadilə əsas rol oynayan vasitələrdən idi. Onun başlıca əşyası duz, kətan, zümrüd, qızıl idi. Bu qiymətli daşlar Çivore, Sumundoki şaxtalarından çıxarılırdı. Bu ərazidə qızıl olmadığından onu uzaq yerlərdən gətirirdilər. Çibçalıları muisklər də adlandırırdılar. Onlar qızılın aşılanmasında diqqəti cəlb edən nəticələr əldə etmişlər. Məhz bu ərazi ilk yer idi ki, Kolumbaqədərki Amerikada qızıldan texuelos adlanan dairəciklər hazırlayırdılar ki, bu da pul funksiyasını yerinə yetirirdi. Əlbəttə, bunları tam mənasında pul adlandırmaq düzgün olmazdı. Hər şeydən öncə, onlar bəzək əşyası idi. Hər dörd gündən bir muisklərin iri əhali məntəqələrində ticarət evləri qurulurdu. Xarici ticarət də çiçəklənirdi. Xarici ticarətin inkişafı üçün Duz Yolu adlandırılan yol tikildi. Çünki duz eksportun əsas vasitəsi hesab olunurdu.

Avropalıların bu ərazilərə gəlişinə qədər tayfa ittifaqları adlanan dövlət birlikləri fəaliyyət göstərirdi. Əhalinin əsas və istehsal qüvvəsi kəndli, sənətkar, kömürçü çibçalar təşkil edirdi. Onlar düzləri becərir, keramika hazırlayır, pambıqdan müxtəlif növ parça toxuyurdular.

Rəhbər və kahinlər cəmiyyətin elitası hesab olunurdu. Onları təkcə gözəl həyat tərzinə görə deyil, həm də yaraşıqlı geyimlərinə görə də tanıyırdılar. Tac və sinə üçün zinyət əşyası yalnız ali hökumət rəhbərinə məxsus olan predmet idi. Onun sarayı qızıl təbəqə ilə, divar yazıları ilə bəzədilirdi. Hakim ölərkən taxta onun böyük bacısının oğlu sahib olurdu. Qanuni varis olmadıqda isə, hakim özü istədiyi şəxsi taxta seçirdi. Taxta seçilən namizədlər xüsusi sınağa cəlb olunurdular. Tacqoyma mərasimi dini dünyagörüşlə bağlı idi. Məlum olduğu kimi, Kolumbun məlumatına görə hindular Günəş aə Aya etiqad edirdilər. Onların təsəvvürünə görə Günəş və Ay insanlardan çox - çox qədimlərdə mövcud olmuşlar. Daha sonralar kişi gildən, qadın isə, otdan yaranmışdı. Bu dini təsəvvürlər çibçaların dini adət-ənənələrinin əsasını təşkil edirdi.

İnklərin sivilizasiyası

«İnka» - terminin mənşəyi «günəş» sözündən götürülmüşdü. Onların mədəniyyətinin tarixi 1200-1572-ci illəri əhatə edir. İnklərin ölkəsi materikin cənub-qərbindən başlayaraq cənuba doğru bir-neçə min kilometrə qədər uzanırdı. Özünün çiçəklənmə çağında həmin ərazidə 15-16 milyon adam yaşayırdı. Bu xalqın mənşəyi haqqındakı əfsanədə deyilir ki, Günəş Allahı İnti kədərlə yer üzərində insanların həyatını müşahidə edirdi: insanlar vəhşi heyvanlardan da əcaib formada yaşayırdı. Günəş Allahının onlara yazığı gəldiyindən öz övladlarını – oğlu Manko Kapaka və qızı Mama Oklonu yerə göndərir. Təmiz qızıldan onlara əsa verən İlahi Ata əsasının çətinlik çəkmədən yerə girdiyi ərazidə məskunlaşmağı əmr edir. Bu hadisə Kusko düzənliyində baş verdiyi üçün Günəş Allahının əmrinə görə burada salınan şəhərə Kasko adı verildi… Burada məskunlaşmış insanlara din və qanunlar verildi, təsərrüfatla məşğkl olmaq öyrədildi. Manko Kapak dövlət yatarmaqla onun ilk İnki – yəni hakimi oldu, Mama Oklo isə onun arvadı oldu. Çətin təbii şərait (hava çatışmazlığı, aşağı atmosfer təzyiqi, torpaqların az məhsuldarlığı) və insanların durmadan sayının artması yaşamaq, ərazini genişləndirmək uğrunda mübarizəni zəruri etdi. Bu zaman inklər yerli əhalini qəsb olunmuş torpaqlara yerləşdirdilər, onların ərazisinə isə, imperiyanın mərkəzi rayonlarından gələnləri məskunlaşdırdılar. Dövlət dili keçua dili elan edilmışdi.

İnklər öz dövlətlərini Tauantinsuyu – «Dörd torpaq hissə torpağı» adlandırdılar. Çünki dövlət, həqiqətən də 4 hissəyə – əyalətə bölünürdü. Əyalətlər də dairələrə bölünərək İnk məmuru tərəfindən idarə olunurdu. Dairəyə bir neçə kənd daxil idi. Bunların hər biri bir və ya bir neçə nəslə məxsus idi. İmperiyanın bütün torpaqları üç hissəyə bölünürdü: tayfaların torpaqları, «Günəşin torpaqları» (buradan gələn gəlir kahinlər və qurbanvermə mərasimlərinə xərclənirdi), dövlət və İnklərin torpaqları (dövlət apparatı, hərbçi, inşaatçılar və d. təminatı üçün).

Bu ölkədə aclıqdan ölən yox idi. İşləmək qabiliyyəti olmayanları dövlət ən zəruri minimumlarla təmin edirdi. İnklərin təsərrüfatının əsasını heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. Onlar da Peruda yetişdirilən məhsulları istehsal edirdilər. Təbii şərait onları suvarma qurğuları – kanal, arx və s. tikməyə məcbur edirdi. Torpaq əl ilə, insanın boyu hündürlüyündə taxtalarla şumlanırdı. Sənətkarlıq yaxşı təşkil olunmuşdu. Mahir dulusçular, silah hazırlayanlar, zərgərlər, toxucular Kuskoda yaşayıb-yaradırdılar. İnkanın təminatı ilə çalışaraq ictimai qulluqçular hesab olunurdular. İnklər metallurgiya sahəsində də nailiyyətlər əldə etmişlər. Toxuculuq sənətlər içərisində xüsusi yer tuturdu. Bu ölkədə alver münasibətlərini, dövlət mübadiləsi əvəz edirdi. Müxtəlif iqlim zonalarından olanları müxtəlif məmulatlarla təmin edirdilər. Mübadilənin əsas forması kimi hər on gündən bir yarmarkalar təşkil olunurdu.

İmperiyanın başçısı və onun həyatının tənzimləyicisi "Günəşin oğlu" hesab olunan İntip Koridir (digər adı Sapa İnkadır, yəni Yeganə İnka). Belə hesab olunurdu ki, o, torpağa Günəşin tapşırığını yerinə yetirmək üçün gəlmişdir. İnka imperiyanın mütləq hökmdarı idi. O, öz əlində bütün iqtisadi, siyasi, qanunverici, hərbi hakimiyyəti cəmləşdirirdi. Uzun bir müddət o həm də ali kahin hesab olunurdu. Onun bahalı geyimi, qızıl və gümüşdən olan qab-qacağı ikinci dəfə istifadə olunurdu. İnka qırmızı ağacdan olan taxt-tacda əyləşirdi. Hüzuruna gələnlər onun üzünü görə bilmirdilər, çünki o pərdə ilə örtülmüşdü. Onu qızıl və gümüşdən hazırlanmış xüsusi xərəkdə gəzdirirdilər. Öldükdən sonra İnkanın cəsədini balzamlayırdılar. Mumiyanı qızıl taxt-taca əyləşdirir, yanında isə, imperatorun qızıldan heykəlini qoyurdular. Hökumətin yuxarı pilləsini İnkanın qan qohumları təşkil edirdi. Bütün yüksək dövlət yerlərini onlar tuturdular. Aşağı kateqoriyaya isə tabe olan xalqların rəhbərləri, onların ailələri, öz güc və qabiliyyətinə görə buraya daxil olan müxtəlif rütbəli qulluqçular daxil idi.

İnk imperiyasının hər biri 40000 adamdan ibarət olan dörd ordu birliyi mövcud idi. Bu ordu Kolumba qədərki Amerikada ən nəhəng ordusu idi. Hərbi hazırlıq 10 yaşdan 18-ə qədər davam edirdi. Ordunun yüksək intizamı, tələbi var idi. Döyüş zamanı silahdan əlavə, psixoloji vasitələrdən də – qorxulu səslər, fleyta və təbillərin səsindən və s. istifadə olunurdu.

İnklər cəmiyyətinin əsasını başçısı ata hesab edilən ailə təşkil edirdi. Ailələr manqalara bölünürdü: bir manqa 5 ailəni, iki manqa – 10 ailəni, üç manqa 50, dörd manqa 100 ailəni təşkil edirdi. İnklərin imperiyasında vətəndaşların on yaş kateqoriyası qanuniləşdirilmişdi. Kişilər üçün birinci üç qrup 9 yaşına qədər oğlanlar, dördüncü qrup 9 yaşdan 12-ə qədər (ovçuluq); beşinci 12 yaşdan 18-ə qədər (heyvanların ovlanması); altıncısı 18 yaşdan 25-ə qədər (hərbi və ya kuryer xidməti); yeddinci 25 yaşdan 50-ə qədər (ictimai işlərdə xidmət); səkkizinci 50 yaşdan 80-ə qədər (uşaqların tərbiyəsi); doqquzuncu 80 yaş və ondan sonrakı («kar ağsaqqallar»), onuncu qrupu xəstələr təşkil edirdi. Qadınların yaş kateqoriya təsnifatı kişilərdən fərqlənsə də, eyni prinsiplərə xas idi. Bir yaş kateqoriyasından digərinə keçid zamanı insanın adı dəyişdirilirdi. İnk cəmiyyətində təmizlik, səliqə-sahmana xüsusi diqqət yetirilirdi. Kişilər yetkinlik əlaməti kimi dizə qədər qısa yubkalar, qolsuz köynəklər, qadınlar isə, sadə uzun yun paltarlar geyinirdilər. Qadınlar paltarın ortasını zövqlə bəzədilmiş geniş kəmərlə bağlayırdılar. Ayaqqabalır lama yunundan hazırlanan səndəllər idi. Soyuq havada inklərin hamısı uzun və isti yağmurluqlar geyinirdilər.

Tauantinsuy qanunları yazılmamış olsalar da, onlar mülki və cinayət növlərinə bölünürdü. Allaha iftira, allahsızlıq, işsizlik, tənbəllik, yalançılıq, oğurluq, adamöldürmə ən ağır cinayətlər hesab olunurdu. Günahlarını tayfa rəhbərləri və yuxarı cəmiyyətin nümayəndələrindən olan hakimlər mühakimə edirdi. Qanunların əsasında dəqiq prinsiplər başlıca yer tuturdu. cəzalara qovulma, döyülmə, ən yüksək cəza isə, ölüm cəzası idi. Buraya asılma, dörd hissəyə bölünmə, daşla vurma və d. daxil idi. İnam, etiqad da inklərin qoruyub saxladıqları əsas mənəvi ünsürlərdən biri idi. İnklərin dünyagörüşünə görə Kainatın ali Yaradıcısı Kon-Tiki Virakoçadır. Dünyanı yaradırkən Ali Yaradıcı olan Virakoça üç əsas ünsürdən – torpaq, su və oddan istifadə etmişdi. İnklərə görə Kosmos üç səviyyədən ibarətdir: ali təbəqə – səmadır. Buranın əsas sakinləri Günəş, onun arvadı, bacısı Aydır. İkinci təbəqə orta təbəqədir ki, burada heyvan və bitkilər, insanlar yaşayırlar. Üçüncü təbəqə ölülər və yeni yaradılacaqların məskənidir. Sonuncu iki təbəqə bir-birilə mağara, şaxta, bulaq vasitəsilə əlaqə saxlayaraq, yuxarı aləm ilə münasibət İnkanın vasitəsilə həyata keçirilir.

Rəsmi dövlət ideologiyasını Günəş (İnti) ayini təşkil edirdi. Onun üçün hər gün qurban kimi ağ lamaların ocaqda yandırılması ayini keçirilirdi. Bundan başqa, imperatorun şərəfinə 10 yaşına qədər gözəl uşaqların qurban verməsi ayini də icra edilirdi. İkinci dərəcəli allahlara Qadınların himayədarı Mama Kilya, İldırım və fırtına allahı İlyapa və d. aid idi. Müqəddəs qüvvələr içərisində ruhlar əsas yer tuturdu. Onlar qaya, mağara, ağac, bulaq, daş və əcdadların mumiyalarında məskunlaşmışlar. Ruhlara dua oxunur, səcdəedilir, qurban kəsilirdi. Bütün dini ənənə və mərasimlər kahinlərin ixtiyarında idi. Hər il ölkə boyu 4-5 yaşlı gözəl qızlar seçilərək monastırlara göndərilirdilər. Burada onlara musiqi, oxumaq, tikiş, yemək hazırlamaq öyrədilirdi.

İmperiyanın paytaxtı və rəmzi Kusko şəhəri idi. Bu şəhər daş və qızıldan tikilmiş nağılvari bir yer idi. Şəhərdə İnkanın iqamətgahı yerləşirdi. Ali hakimiyyət orqanları, ayin mərkəzləri, şəhər xidmətləri, məhz burada yerləşirdi. Kusko şəhəri ən vacib təsərrüfat və mədəni bir mərkəz idi. Ən zəruri tədris müssisələrində 4 il ərzində inkalılara bütün elmlər öyrədilirdi. Bu şəhərdə XVI əsrdə 200 min sakin, 25 ev mövcud idi. Evlər parlaq boyalarla rənglənir, mərmər və yaşma daşı ilə bəzədilirdi. Evlərin qapı və pəncərələri qızıl çərçivələrlə bəzədilirdi. Şəhərin su kanalı və kanalizasiyası da mövcud idi. Kusko şəhərinin yerləşdiyi düzənlik hər tərəfdən dağlarla əhatə olunsa da, cənub-şərqdə giriş üçün yer mövcud idi. Kuskonun mərkəzində «Şənlik meydanı» yerləşirdi. Meydan bəşər tarixində ən böyük (uzunluğu 350 addım) qızıl zəncirlə sərhədlənmişdi. Yaxın küçələr müqəddəs yer və məbədlərlə əhatələnmişdi. Bunlardan ən başlıcası Günəş məbədi idi. Məbədin divarları qızıl lövhələrlə bəzədilmişdi. Divarların içərisində xalçalarla örtülmüş qızıl taxtlarda vəfat etmiş imperiya hakimlərinin mumiyaları yerləşdirilmişdi. Yaxınlıqdakı məbədlərdən biri də gümüş ilə üzlənmiş Ay məbədi idi. Məbədin mehrabında İnkanın həyat yoldaşının musiyası mühafizə olunurdu. Bina kompleksinin digər tərəfində İldırım, Şimşək və Göy qurşağının müqəddəs yerləri – pirləri də yerləşirdi. Ondan bir qədər aralıda isə, Kuskonun yarıtəbii, yarısüni olan fantastik bağı yerləşirdi.

Kuskoda bir çox maraqlı şeylər mövcuddur. Onlardan biri Cənubi Amerikanın möcüzəsi hesab edilən Maçu-Pikçu qalası (1500-cü il) hesab edilirdi. Maçu-Pikçudakı bütün binalar müxtəlif hündürlüklərdə yerləşirdi. Ona görə də qalanın 100 mərtəbəsi vardı. Onunla bir yerdə Günəş məbədi, «Üç pəncərə» məbədi və ali kahin sarayı yerləşirdi. Bura şəhərin birinci hissəsini təşkil edirdi. İkinci hissə isə, Şah kvartalı, Şahzadə sarayı, İnkanın sarayından ibarət idi. Şəhər-qalanın üçüncü hissəsini sıravi sakinlərin yaşayış evləri yerlən kvartal təşkil edirdi.

Tauantinsuyunun bütün yaşayış məntəqələrini bir-birilə çox ağıllı sistem əsasında düşünülmüş və salınmış yollar təşkil edirdi. Əsas iki yol mövcud idi. Bunlardan biri ekvatorun yaxınlığından (müasir Ekvador), imperiyasının şimalında başlanan Maule çayında qurtaran yoldur. Bu yolun uzunluğunun ümumi məsafəsi 5250 km idi. İkinci yol, şimal sahili (Tumbes) cənubla birləşdirilirdi. Hər iki yol dağ yüksəklikləri, bataqlıq, cəngəllik, çaylarından keçib uzanırdı. Bu inklərin ən böyük mədəni nailiyyətlərindən idi.

İnklərin mədəniyyətində kipu adlanan yazı növü mühüm hadisə idi. Kipu poçt vasitəsilə düyünlərlə ötürülən informasiya idi. Düyünlərin sayı hadisələrin məzmun və mədəniyyətindən xəbər verirdi. Yoğun düyün və ona bağlanmış kiçik düyünlərin sayı kəmiyyət göstəricilərini ifadə edirdi. İplərin rəngi rəmzi səciyyə kəsb edirdi. Ağ rəngli ip gümüş və dünyanı, sarı ip qızılı, qara ip xəstəlik və zamanı, qırmızı ip ordunu və s. ifadə etdirirdi. Müasir günə qədər gəlib-çatmış kipunun uzunluğu 165 sm., enini 6 sm. təşkil edir. İnklərin özünəxas ədəbiyyat, musiqi və rəqsləri də var idi. Bu xalqın dini və kübar himn, əfsanə, əsatir, ballada, dua, kiçik həcmli epik əsərləri, şer, təmsil və s. mövcud idi. Dünya dramaturgiyasının incilərindən biri kimi şerlərdə təcəssüm tapan «Apu-Olyantay» adlı dramı idi. Bu dram əsəri indi də Latın Amerikasının teatrlarında tamaşaya qoyulur. İnklər, həm də mahir musiqiçilər idi. Onların qammasında yalnız beş səs – do, re, fa, sol, lya mövcud idi. Bu səslər altında inklər mahnı oxuyur, rəqs edirdilər. Rəqsin bir-neçə növü – hərbi kişi, çoban, xalq və s. rəqsləri mövcud idi.

İnklərin özünəxas elmi bilikləri də vardı. Riyaziyyat, astronomiya, mühəndis, tibb sahələri üzrə biliklər mühüm yer tuturdu. Riyaziyyat əsas elm sahəsi sayılırdı. O, statistikanın inkişafına təkan vermişdi. Riyaziyyat el-mi astronomiyada da tətbiq olunurdu. Perunun butun ərazilərində qurulan rəsədxanalarda günəşin vəziyyəti müşahidə edilir, Günəş, Ay, Venera, Saturn, Mars, Merkuri, bürclərin sırası izlənilir, əldə edilən biliklər qeydə alınırdı. Bütün bu irəliləyişlərə baxmayaraq nəhəng Günəş hakimiyyəti sivilizasiyası avropalıların Amerikanı qəsb etməsindən sonra süquta uğradı.

Beləliklə, Kolumba qədər Cənubi Amerika mədəniyyəti üç əsas mərhələni keçmişdi: hindu tayfalarının yaratdığı ibtidai mədəniyyət; nisbətən yüksək səviyyəli, ilk sinifli cəmiyyətə qədərki mədəniyyət; nəhayət yüksək inkişafıolan sinifli cəmiyyətin mədəniyyəti.

Mənbə

  • Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, 2010.

Avqust 12, 2021
cənubi, amerika, mədəniyyəti, mündəricat, yaranma, tarixi, çavin, sivilizasiyası, aqustin, mədəniyyəti, parakas, mədəniyyəti, naska, mədəniyyəti, moçika, mədəniyyəti, tiauanako, mədəniyyəti, tayron, sivilizasiyası, çimu, mədəniyyəti, çibça, sivilizasiyası, ink. Mundericat 1 Yaranma tarixi 1 1 Cavin sivilizasiyasi 1 2 San Aqustin medeniyyeti 1 3 Parakas medeniyyeti 1 4 Naska medeniyyeti 1 5 Mocika medeniyyeti 1 6 Tiauanako medeniyyeti 1 7 Tayron sivilizasiyasi 1 8 Cimu medeniyyeti 1 9 Cibca sivilizasiyasi 1 10 Inklerin sivilizasiyasi 2 MenbeYaranma tarixi RedakteTarixi tedqiqatlara gore Cenubi Amerikaya insanlar artiq e e XI X minilliklerde Panama bogazindan gelmisler Kolumbiya caylari Kauki ve Maqdolenanin axari boyu Ekvador sahili boyunca onlar Merkezi And vilayetine daxil olmus daha sonra materikin butun erazisine sepelenerek e e VIII minillikde Magellan bogazini elde etmisler Bunu subut eden esas tapintilar ovcularin duserge ve das silahlarinin qaliqlaridir Cenubi Amerikada ibtidai insanlarin medeniyyeti bir birinden ayri sekilde yasayan tayfa qruplarinin meiset ve emek fealiyyetinde tezahur edirdi Onlar Cenubi Amerika ve Odlu Torpaq rayonunun tropik meselikleri ve duzenliklerinde meskunlasmislar Hundur daglar boyuk caylar tesevvuregelmez duzenliklerle ehatelenmis bu mekandan insanlar oz ibtidai meisetlerinden ireliye addimlaya bilmemisler Odlu Torpaq rayonu Serqi Braziliya Argentina Boliviya Paraqvayda yasayan tayfalar cemiyyet ve medeniyyetin ibtidai inkisafinda idiler Onlarin heyat terzi dinamik xarakter kesb edirdi Baslica mesguliyyet novlerine deniz ovu delfin molyuska baliq ovu quru ovu meymun tisbaga yaquar ve yigicilliq meyve ve gilemeyveler bitki kokleri ve s Qedim tayfalar birlik halinda yasayirdilar Her bir ailenin ya oz ortuyu ya da yumru formada komasi vardi Qida hazirlamaq ucun xususi qab qacaqdan istifade olunurdu meselen molyuskalari baliqqulaqlarinda bisirir eti das ve komurde qizardir baliq qus ve yumurtani ise sobalarda hazirlayirdilar Buranin sakinlerinin geyimi minimal idi Lakin onlar bezek duzeye bigane deyildiler alt dodaqlari ve qulaqlarina taxta tixaclar vururdular Serqi Kolumbiya Venesuela Argentina ve Uruqvay duzlerinde yasayan insanlarin da heyat terzi eyni idi Onlarin evleri komalari yox idi ov zamani xususi daslardan istifade edirdiler Orinoko ve Amazonka caylarinin hovzelerinde yerlesen Cenubi Amerikanin tropik meselerinin sakinleri oz inkisaflarinda nisbeten ireli getmisler XVI esrde burada coxsayli xalqlar tupi quarani aravaklar karibler yasayirdilar Bu xalqlarin etnik mensubiyyeti haqqinda indiyedek deqiq melumat yoxdur Bu tayfa ve xalqlarin dunyagorusu ibtidai insan ucun tipik seciyye kesb edirdi Heyat ve meiset terzi miflerle ruh ve fovqeltebii quvvelerle bagli idi Merkezi And vilayeti muasir Peru Boliviya serqi tropik rayonlar istisna olmaqla Ekvadorun cenub hissesi Cilinin simali simal qerbi Argentinanin erazilerini ehate edir Araliq vilayeti erazisine ise Mezoamerika ve Merkezi And arasindaki torpaqlar daxil idi Bu erazilerin medeniyyeti hemin xalqlarin yeni tekamulunu tezahur etdirirdi Mehz bu regionda Cavin San Aqustin Qarakas Naska Mocika Tiuaunako Tayron Cemu Cibca ve inklerin unikal sivilizasiyalari ciceklenmisdi Cavin sivilizasiyasi Redakte Merkezi Andda ilk sivilizasiya Cavin Nizeli yaquarin ogullari idi Sivilizasiyanin merkezi olan Cavin seheri erimeyen buz parcalari ve qarli zirvelerle ehatelenmis bir yerde yerlesirdi Buraya yol 4100 m hundurlukden kecirdi Sehere giris dagdan delilmis tunelin icerisinden gedirdi Cavin hem de dini merkez sayilirdi Burada yalniz yuksek dereceli ruhaniler yasayirdilar Onlarin etiqad etdikleri esas esya pisik sulalesinden olan heyvanlar idi Cavin seherinde en mohtesem abideler memarliq ve heykelterasliq numuneleri idi Cavinin meshur memarliq ansambllari eyvan dini ayincilik meydancalari ve das tikililerden ibaret idi Cavin heykelterasliginin yuksek plastikasindan xeber veren esas abidelerden biri Kasma duzenliyinden Serro Secin tapilmis 90 sayda kobud sekilde yonulmus daslardir Bu daslarda dislerini yaquar kimi qicimis herbcinin obrazi yaradilmisdi Etrafda ise ordunun qarsisinda herbi rehber ve onun gozel geyimde xususi sargidan sallanmis cesed baslari da tesvir olunurdu Cox guman ki bu heykel fiqurlari ehram fasadlarinin cerciveleri idi Burada meskunlasan ehalinin esas mesguliyyeti teserrufatciliq idi Neheng suvarma sistemi yuksek mehsuldarliga komek edirdi Bunlardan biri muasir Kaxamarka seheri yaxinliginda tapilmis iki hektar yarimliq saheni ehate eden sistemdir Onun esas hissesi qayadan kesilmis akvedukdur Buraya daxil olan su divarlari xususi petroqliflerle bezedilmis tunellerden kecib gelirdi Cavinler it ve lamani ehlilesdirir onlara hansisa isi gormeyi oyredirdiler Lamalar yuk dasiyir bundan elave et ve yun verir peyininden yanacaq kimi istifade olunurdu Emek aletleri das ve sumukden hazirlanirdi Metallardan yalniz qizil istifade olunurdu Ondan muxtelif ziynet esyalari sirga tac muncuq ve s hazirlayirdilar Qedim senetkarlar yariqiymetli daslari baliqqulaqlari ve agaci yuksek seviyyede cilalayirdilar Cavin medeniyyeti cehdle ve teskilolunmus sekilde tesekkul tapmaga baslamisdi Bu medeniyyetin esas elametlerinden biri yaquara inam idi Baxmayaraq ki bu heyvan And erazisinde olmamisdi ona inamin koklerini bir cox tedqiqatcilar Olmek medeniyyetinde axtarmaga cehd gosterirdiler Cavin medeniyyeti seherden kenarda da vuset tapmisdi Onun izlerini Peru erazisinde de gormek mumkundur Bu onlarin bedii uslubunda spesifik ornamentlerinde keramikanin bezedilmesi rengareng parcalar das ve sumukden hazirlanmis mehsullar oz eksini tapirdi Cavin medeniyyeti e e texminen 300 cu ilde yoxa cixmisdir San Aqustin medeniyyeti Redakte Cavin medeniyyetile yanasi eyni vaxtda Araliq vilayetinde de ecazkar bir medeniyyet inkisaf ederek mohkemlenir Bu medeniyyet ucun yuksek kurqanlar qebir yeralti serdabeler qayalardan kecen su kanallari ve s seciyyevidir Bu medeniyyetin en meshur ve qeyri adi abidelerinden ikibasli heykellerin adini xususi qeyd etmek lazimdir Bu medeniyyet texminen e e 1000 ci ilden bizim erayadek movcud olmus San Aqustin medeniyyetidir Memarliq ve heykelterasliqda ellerinde usaq olan insan fiqurlari ustunluk teskil edirdi San Aqustin medeniyyeti ucun tipik sayilan esas elementlerden biri bulaqlarda qurbaga ve diger heyvanlarin iri tesvirlerinin verilmesi idi Dasdaki naxislarla suyun axma istiqameti harmonik obraz yaratmaqla hindularin yuksek bedii zovqunden xeber verirdi Parakas medeniyyeti Redakte Bu medeniyyetlerle yanasi nisbeten genc medeniyyetler de inkisaf edirdi Onlarin tesekkul tarixi deqiq melum olmasa da Cavin medeniyyetinin suqutundan sonra bunlar ozunemexsus inkisaf prosesi kecirmisler Perunun cenub sahilinde tesekkul tapmis Parakas medeniyyeti belelerindendir Parakas yarimadasindaki tapintilar hemin medeniyyeti bu cur adlandirmaga baslica sebeb olmusdur Bura hindularin oluler seheri idi Erazinin yeralti tikililerinde tapilmis mumiya ozunde cismi oldugu kimi saxlamaqla minillikler kecmesine baxmayaraq reng ve elastikliyini itirmemisdi Her bir Parakas mumiyasi bir ve ya bir nece kefene sarinirdi Kefenin sayi olmus sexsin veziyyetinden xeber verirdi Cox kefene bukulme sexsin meshur taninmis adam oldugunu subut edirdi Kefenler yun ve ya pambiqdan toxunaraq muxtelif renglerden 190 a yaxin calar ibaret naxislarla bezedilirdi Boyalar tebii menseli idi Naxislardan en sevimlileri baliq hendesi ornament sfinks formali allahlar insan sifetli qus heyvan ve s tesvirler idi Bezi tedqiqatcilar bu fiqur ve tesvirlerin qedim peru yazisi oldugu ferziyyesini ireli sururler Butun bunlarla yanasi tedqiqatcilarin hamisi Parakas kefenlerinin qedim dunya medeniyyetinin en gozel toxuculuq memulati oldugu ideyasininda yekdildirler Debdebeli geyindirilmis oluler oturaq veziyyetde dizleri ceneyedek yonelmis qollari sineye carpazlanmis halda mumiyalasdirilirdi Olulerin ekseriyyetinde kelle deformasiyaya ugramis bezilerinde hetta cerrahiyye izleri hiss olunmaqdadir Tedqiqatcilar olunun bu veziyyete salinmasini sehrli magik amillerle izah edirler Ola biler ki cerrahiyye qurbanvermenin bir novu idi Kahinler kellenin kesilmis hissesinden beyini sixir ve iflici yaradan sumuk qirintilarini cixara bilirdiler Kelle sumuklerindeki desikleri mesameleri hindular qizil lovhelerle orturduler Bu cetin cerrahiyye prosesinde das ve sumukden hazirlanmis aletlerden istifade olunurdu Tapilmis bu aletler dovru ucun cox ireliye getmis addim kimi deyerlendirilir Parakas medeniyyetinin izleri artiq e e 200 cu ile yaxin vaxtda itmeye baslamisdi Naska medeniyyeti Redakte Peru sahil boyunun cenub hissesinde diger bir medeni merkez Naska adlandirilirdi Bu medeniyyet texminen b e nin 100 500 cu illerini ehate edir Bu medeniyyetin numayendeleri ozlerinden sonra saray ehram mebed qoymasalar da oz teserrufatciliqlari ile meshurlasmislar 2000 il evvel bos torpaqlar ustunluk teskil edirdi Naskalilar teserrufati dirceltmek ucun yerin altindan su tapmaga mecbur idiler Buna gore onlar su ehtiyati ucun neheng hovuzlar arxlar tikir birbasa tarlalara su kanallari cekirler ki bunlardan bir coxuna indi de rast gelmek mumkundur Naskalilar keramika mehsullari ile de meshur idiler Keramika mehsullari dulus dairesi vasitesile hazirlanirdi Mehsulun uzeri sire ile ortuldukden sonra rengareng boyalarla bezedilirdi Qablarin bezedilmesi ucun ressamlar 11 e yaxin rengden qirmizi ve sari renglerin bir nece calari qehveyi boz cehrayi benovseyi sumuk rengi istifade edirdiler Onlar goy ve yasil rengi tanimirdilar Muxtelif reng kompozisiyasi bir birile vehdet teskil ederek gozu oxsayirdi Naska dulusculugu butun Amerikada oz inceliyi ile secilir ve ferqlenirdi Ornamentler de ozunemexsus idi insan yaquar qus fiqurlarinin fantastik birliyi antropolomorf tesvirler ucun ehemiyyet kesb edirdi Bitki heyvan baliq qus ve s naskalilarin en cox sevdikleri sujetler idi Keramika ile yanasi parca toxuculugu da naskalilarin baslica medeniyyet sahelerinden sayilirdi Parcalar pambiq yun ve insan sacindan toxunurdu Toxuculuqda 200 den artiq reng calarindan istifade olunurdu Parcalardaki tesvirler cox vaxt qablardaki motivleri tekrarlayirdi Qedim ustalar toxuma parca xalca ve toxuculuq iexnikasinin diger novlerine beled idiler Naska medeniyyetinde memarliq seneti de ozunemexsus seviyyede inkisaf etmisdi Sehersalma qala mebed ictimai ve yasayis evleri qedim Naska memarliginin esas numunelerinden hesab edilirdi Naskanin en gozel seheri onun paytaxti olan Kauaci idi Bu seher haqqinda melumat azliq teskil etse de melumdur ki seherin bir nece min sakini var idi Seherin en meshur abidesi Eskakeriya adlanan muqeddes yerdir Abidenin merkezini on iki cerge ve her cergenin 12 direyi olan dordkunclu yer teskil edir Bu abidenin ne meqsed dasidigi indiyedek qeti melum olmasa da bir cox alimler bunun teqvimle bagliligini tesdiqleyirler Naska medeniyyetine umumbeseri sohret bexs eden meshur abide Pampa de Naskadir Uzunlugu 70 km eni 2 km olan bu meshur duzenlik cox da derin olmayan xett ve daslarla cergelenmis tesvirlerden ibaretdir Xett ve daslar paralel sekilde bir birile birleserek muxtelif fiqurlar ve tesvirler yaradirlar Yer sethinden bu tesvirleri ayird etmek mumkun deyil Bunlari ilk defe XX esrin 30 cu illerinde teyyareden qeyde almislar Bu tesvirler 120 200 metrlik qus kertenkele meymun bocek ilan it ve s den ibaretdir Bunlardan bezileri naskalilarin allahlari hesab edilirdi Bu unikal neheng sekil qalereyasindaki tesvirlerin cizgilerinin olcu qeydiyyatini ilk defe alman riyaziyyatcisi professor Mariya Rayxe aparmisdi Naska sehrasinda 30 illik tedqiqatciliq isinden sonra alim qedim naskalilarin sivilizasiyasinin bir cox cehetleri haqqinda maraqli neticeler elde etmisdi Evvela melum olmusdu ki bu tesvirler keramik qablar uzerinde cekilen tesvirlerle eynidir Bu tesvirleri yer sethine kocurmek ucun evvelce onlari kicik miqyasda heyata kecirtmek lazim gelmisdi 1 mm bele qeyri deqiqlik tesvirde sehve yol vere bilerdi Ona gore de qedim naskalilar xususi olcu alet ve vahidlerine malik olmuslar Alim subut etmisdi ki naskalilarin esas olcu vahidi 1 m 10 sm e beraber idi Bunu 10 hisseye bolmekle naskalilar 10 luq sistemin esasini qoymuslar En genis yayilmis vahid ise 33 m 66 sm idi Bu qalereya nin texminen 14 esr yasi vardir Lakin qalereyanin hansi meqsedi gudmesi namelumdur Bir sey heqiqetdir ki tesvirler qis ve yayda gunesin veziyyetine uygun cekilmis bezi burc ve ulduzlarin hereket movqeyi ile ust uste dusur Eramizin V esrine dogru artiq bu medeniyyetin suqutu hiss olunur Mocika medeniyyeti Redakte Peru sivilizasiyalarinin hemyasidi olan medeniyyetlerden birinin adi Mocikadir Mocika medeniyyeti b e nin 400 800 cu illerinde movcud olmusdur Medeniyyetin adi onun merkezi sayilan eyniadli duzenliyin adindan goturulmusdu Mocika medeniyyetinin lokal seciyye dasidigi haqqinda dusunmek sehv olardi Bu medeniyyetin tesir dairesi 24 oazisi ehate edirdi ki bunlar da sehra zonalari ile bir birinden ayri olan Cikama Viru Santa ve d caylarin sahillerinde yerlesirdi Buranin cox yaxsi deniz kenari iqlimi vardi Bu seraitde teserrufatciliq inkisaf etmisdi Buranin sakinleri aqronomik bilik ve bacariga malik idiler Teserrufat sahesinde onlar cox ireliye getmisler Gubre hazirligi neticesinde mocikalilar kartof balqabaq pomidor yetisdirirdiler Onlar torpagi taxta ve tuncdan duzeldilmis aletlerle belleyir sepine hazirlayirdilar Bu erazide hemcinin lama deniz donuzu et de yuksek qiymetlendirilirdi Bir cox mehsulu ise deniz verirdi baliq xerceng molyuska ve s Deniz ovu mocikalilarin serefli peselerinden biri hesab edilirdi Teserrufatciliqda pese senetkarliq muhum rol oynayirdi toxuculuq leleklerden geyimler bas ortukleri ve bezekler zergerlik isi esas senetkarliq sahelerinden idi Inklere qeder Peru Mocika metallurqlari ile meshur idi Bu metallurqlar qizil tunc gumusle isleyir demir uzerinde doyme yarimqiymetli das ve sedeflerin inkrustasiyasi ile meshur idiler Bu texnika ile senetkarlar qizil taxta baliqqulagi sumuk uzerinde ince plastik cizgiler hekk ede bilirdiler Mocika medeniyyetinde de keramika seneti boyuk nailiyyet hesab edilirdi Keramika uzerinde inam ve esatirle bagli sujetler baslica yer tuturdu Mocika keramikasi meiset ucun deyil daha cox dini estetik ve ictimaisiyasi meqsedler ucun hazirlanirdi Yuksek ixtisasli mutexessisler bu sahede dovlet sifarisini yerine yetirerek derin mena kesb eden murekkeb piktoqramli bedii senet eserleri yaradirdilar Mocika senetkarlarinin isi o qeder kamil seviyye kesb edirdi ki sanki resmler canlidir Bu tesvirlerin dinamikliyi ile baglidir Keramika mehsullarindaki sujetler mocikalilarin ictimai qurulusu haqqinda tesevvur yaradirdi Ictimai pillenin zirvesinn ali hokmdar iki dord muavin komekci teskil edirdi Idarecilik onlarin arasinda bolunmusdu dovlet ordu mehkeme hakimiyyeti kahinler bu idareciliyin esas istiqametleri idi Qanun bu olkede qeddar seciyye kesb edirdi Kicik bir qanun pozuntusu bedenin hansi bir hissesinin el qol ayaq burun ve ya dodaq kesilmesi ile neticelenirdi cezanin agir novu daslarla oldurme idi Butun bu proses kutlevi formada heyata kecirilirdi Ehalinin cox hissesini azad cemiyyet uzvleri olan teserrufatci ve senetkarlar teskil edirdi Asagi hissede nokerler torpaga mensub olmayan azad adamlar en asagida ise qullar dururdu Ehalinin muxtelif tebeqesinden olanlarin sosial mensubiyyetini geyime gore teyin etmek mumkun idi zengin insanlar berli bezekli sirafiler sade geyimli qullar ise ayaqlari yalin idiler Butun hindular kimi mocikalilar da dine inanirdilar Onlar yaquari ilahi varliq saysalar da ona itaet ayinciliyi gece sehrli goy cisimlerine etiqadla evez olunurdu Bas allah Ai Apeka yaradan adlanan Allah insandir Kainati o yaratmis Qaranliq ve Xaosla mubarize aparan da odur Yaradanin sadiq dostlari sahin deniz marali ve itdir AI Apeka allahinin serefine ucaldilan tikililerden biri Gunes Ehrami dir Pilleli monumental tikinti olan bu ehran Moci cayi duzenliyindeki yerde salinmisdi Ehramin umumi sahesi 342 x 159 m hundurluyu 48 m catirdi Bu ehrami digeri Ay Ehrami tamamlayirdi Ehramin daxili divarlari coxsayli tesvirlerle ehatelenmisdi Bele tesvirlerden birini esyalarin insanlarla muharibesi teskil edirdi Allaha qurban edilmisesirlerin portretleri de belelerinden idi Mocikalilarin yazi medeniyyetinin olub olmamasi haqqinda qeti fikir soylemek mumkun deyil Bezi tedqiqatcilarin fikrine gore kemarik qablardaki tesvirler qedim mocikalilarin yazisini evez edirdi Yuksek zirveye qalxan Mocika medeniyyeti b e nin IX esrinin evvelinde tarixin sehifesinden silinir Tiauanako medeniyyeti Redakte Cenubi Amerika regionunda ehemiyyetli derecede genis yayilmis medeniyyetlerden biri de Tiauanako medeniyyetidir Onun yayim saheleri Merkezi ve Cenubi And erazisi merkezi Boliviyanin deniz seviyyesinden 4 min metr hundurlukde yerlesen Tiauanako seheri idi Bu seheri adeten Amerika Tibeti adlandirirdilar Seherin umumi erazisi 450 min kv m r teskil edirdi Onun tikilileri das horgu ile heyata kecirilirdi Seherin en tesirli tikililerinden bir uzunlugu 250 m hundurluyu 15 m olan Akapana adli ehram idi Tiauanakanin en maraqli tikililerinden biri Yaridoldurulmus ehram dir Onun derinliyi iki metri ehate edir Seherin en debdebeli abidelerinden biri Kalasasaya sarayidir En boyuk abidelerden sayilan hemin sarayin sahesi 128 x 118 m ri teskil edirdi Sarayin heyeti yer sethinden hundurde yerlesirdi Qedim sakinler saraya alti pilleli monumental pillekenle boyuk das qapidan daxil olurdu Bu memarliq kompleksi qizil ile bezedilmisdi Hetta sarayin tikintisine islenmis mismarlar da qizildan idi Seherin monumental heykelterasligi da diqqeti celb edirdi Olcu xususiyyetlerine gore o Olmek memarligini da otub kecirdi Bunlardan meshuru Bennetta Monoliti adlanan heykel idi Heykelin basi cehrayi dasdan hazirlanmisdi Heykelin qollari sineye qoyulmus qarin genis kemerle baglanmis gozler ise one zillenmis formadadir Bu onun aglamasi tesevvurunu yaradir Diger Tiauanako heykeli Gunes Qapisi Inti Lunku adlanirdi Heykel andezit dasinin parcalarindan olub hundurluyu 3 m eni ise 4m teskil edirdi Onlarin her birinin umumi cekisi 10 ton idi Qapinin ust hissesi zengin relyeflerle bezedilmisdi Bu cur heykellerin ve buradaki tesvirlerin sujetlerinin mahiyyetini mifoloji sujet teskil edirdi Bu xalqin ilahi dunyasini esatirlere uygun olaraq Dunyanin Yaradicisi sayilan Kon Tiki Virakoca idare edirdi Esatirlere gore kainatin elcatmaz derinliyinde yerleserek bu allah isigi ve yeri yaratmisdi Yer bos olmasin deye o insanlari yaratmis ve onlar da Tiauanako seherini tikmisler Virakocanin emrlerine tabe olmaq istemeyen insanlari hirslenmis allah dasa cevirmis 60 gun davam eden Nuh eyyamini yaratmisdi Su qurtarib yer quruduqdan sonra Allah Yaradan semani Gunes Ay Venera diger planet ulduz ve burcler daha sonra yeni kisi ve qadinlari yaratmisdir Butun bunlardan sonra o heyvan alemini yaradir B e nin I minilliyinin sonunda Tiauanakoda neheng ve savadli idareetme formasi meydana gelir Senetkarlar kendli ve tacirleri titulu olmayan insanlar adlandirirdilar Bu seherde tunc qizil gumusu meharetle emal edirdiler Tiauanakan senetkarlari muxtelif formalarda cini mehsullari hazirlayirdilar Keramika uzerindeki tesvirler polixrom naturalist stilize olunmus sekilde idi Ornamentlerin coxu yunan uslubunu xatirladirdi Kisi ve qadin geyimleri de bu uslubda hazirlanirdi Geyimin en genis yayilmis novu panco idi Bir cox pancolardan kecen tundrengli xetler hemin geyimin dovlet qulluqcularina mensub olmasi ferziyyesini verir Artiq XII esrin evvellerinde Tiauanako dovleti suquta ugrayir ve Cenubi Amerika medeniyyetinden daha bir sivilizasiya mehv olub gedir Tayron sivilizasiyasi Redakte Cenubi Amerikanin Serra Nevada de Santa Marta dagi erazisinde tayronlar adli tayfalarin meskunlasmasi daha bir sivilizasiyadan xeber verirdi Tayron senetkarin qizil isleri menasini verirdi Tayronlar teserrufat bagciliq baliqciliq ariciliq ile mesgul olurdular Onlar hem de mahir insaatcilar idi Onlarin seherleri kiyafet qeder neheng idi Seherler bir nece kvadrat kilometri ehate edirdi Seherlerin her birinin merkezinde ehram dururdu Tayron memarligina evin altinda hundur das platformanin otaqlara aparan uzun pillekenler arxlar kanallar korpulerin tikilmesi seciyyevi ehemiyyet kesb edirdi Tayron senetkarlari rengareng keramika heykel zoomorf kulqabi defn ucun urna antropomorf vazalar pambiqdan geyim leleklerden bas geyimleri hazirlayirdilar Bunlarin icerisinde en cox sohret qazanmislari zergerlik bezekleri olan burun asilqanlari bilerzik boyuk amulet uzukler idi Bu bezek esyalarini tayronlar qola ayaqlara geyindirirdiler Tayron sivilizasiyasinin tarixi eramizin 600 1100 cu ilerini ehate edirdi Cimu medeniyyeti Redakte Mocika ve Tiauanako sivilizasiyalarinin muasirlerinden biri de Cimu medeniyyeti idi Cimu medeniyyeti Peru zolaginin butun erazisini ehate edirdi Deyilenlere gore cimu xalqi simaldan deniz yolu ile buraya gelib cixmislar Buraya gelenlere Takaynamo basciliq edirdi Takaynamo Moce duzenliyinde sahile dusur ve burada muqeddes bir yer tikdirerek dini ayinleri icra edir Yerli ehali ona itaet etmeye baslayir Cimu bir nece min kilometr erazini ehate edirdi Bu erazi Cenubi Amerikada en neheng dovletlerden sayilirdi Zebt olunmus torpaqlarda Cimu hakimleri yerli knyazlarin idareetme islerine nezaret edirdiler cemiyyetin bu tebeqesinden olanlari yuksek nesilden olanlar eks terefi ise nokerler adlandirirdilar Cimu dovletinde coxlu seherler var idi onlarin bir coxunun qaliqlari hele indiyedek qalmaqdadir Apurlek Fado Cakma ve s belelerindendir Dovletin paytaxti ag yasil rengli gozel seher Can Can seheri idi Tercumede onun adi Ilanlar seheri dir Cunki ilan bu seherde en muqeddes varliq hesab edilir ve ona etiqad olunurdu Bu seher gunes ve Ay adlanan Palma de los Mocika dini erazinin yaxinliginda yerlesirdi Seher on kvartala bolunmusdu Her kvartalin ozunun muqeddes yerleri parklari planlasdirilmis kuceleri ictimai binalari bag ve su anbarlari movcud idi Binalar meandra adlanan ornamentlerle bezedilirdi Meandra spiral formasi yaradan duz xett uclarinin eyri ve sinmis sekilde hendesi tesviridir Cimunun mudafie tikilileri de medeniyyet abideleri kimi mohtesem ve yarasiqli idi Belelerinden en meshuru Paramonqa qalasi idi Bu qala dovletin Cenubi serhedlerini qoruyurdu Qala gur ve tez axan iki cayin arasindaki Kordilyer tepesinde tikilmisdi Qala ehram kimi pilleli tikiliye uygun insa edilmisdi Mudafie valinda qapi yerlesirdi ki bu da celd barrikada qurmaga imkan verirdi Buradan da novbeti qala hissesine cox yaxsi sekilde mohkemlendirilmis yol gedirdi Tikilinin merkezi ucuncu hissede qalin divarlar kuncler dusmen ucun kecilmez idi Heqiqetde ise Peru ayrica Cimu memarliginin mohtesem ve ecazkar tikililerinden biri Boyuk Peru divarlaridir Bu tikili oz baslancigini deniz sahillerinden goturerek Sucimansilo adlanan hundur dagerazisine qeder gedib cixirdi Onun eni 5 m hundurluyu 3 m uzunlugu 100 km e catirdi Divarlar dasdan horulmusdu Coxkilometrli divar meshur Cin seddini xatirladirdi Cimulular memarliqla yanasi metallurgiyada da nailiyyetler elde etmisler Ilk defe onlar metali eritmis ve Cenubi Amerikada buruncu kesf etmisler Metaldan hazirlanmis bicaq cengeller ve d memulatlar ziynet esyalari kimi yuksek qiymetlendirilirdi Gumuse uctunluk veren cimulular onu Ayin nisanesi adlandirmaqla ali allah kimi ona itaet edirdiler Keramikaya gelince ise bu senet cimululara sohret getirmisdi O praktiki seciyye kesb etse de bezeyi adi idi Cimu senetkarlarinin bedii fealiyyetinin esas novlerinden biri zadeganlar ucun sari yasil ve goy rengli leleklerden libaslarin tikilmesi idi Pambiq parcadan uzeri orcinal applikasiyalarla bezedilmis ciyinlik ve yagmurluq daha yuksek qiymetlendirilirdi Cimu dovletinin butun heyati Si isaresi altinda yasanilirdi Bu gece semasinin adi idi Sehrada gunes dusmen Ay ise cay ve denizleri idare eden dost idi O Gunesin uzunu baglayarken oz mohtesemliyini subut edirdi Ona gore de Gunesin tutulmasi Cimuda bayramla musayiet olunurdu 1476 ci ilde sonuncu hokmdar Cimo Kapak inklerin ordusuna meglub olub qesbkarlarin erazisine birlesdirilmisdi Cibca sivilizasiyasi Redakte Araliq vilayetinin diger meshur medeniyyetinden biri Cibca sivilizasiyasi b e nin 1200 1500 idi Cibcanin iqtisadi esasini teserrufatciliq teskil edirdi Onlar qargidali kartof lobya pomidor ananas tutun ekib becerirdiler Eti yalniz ovculuq yolu ile elde edirdiler Teserrufatda mubadile esas rol oynayan vasitelerden idi Onun baslica esyasi duz ketan zumrud qizil idi Bu qiymetli daslar Civore Sumundoki saxtalarindan cixarilirdi Bu erazide qizil olmadigindan onu uzaq yerlerden getirirdiler Cibcalilari muiskler de adlandirirdilar Onlar qizilin asilanmasinda diqqeti celb eden neticeler elde etmisler Mehz bu erazi ilk yer idi ki Kolumbaqederki Amerikada qizildan texuelos adlanan dairecikler hazirlayirdilar ki bu da pul funksiyasini yerine yetirirdi Elbette bunlari tam menasinda pul adlandirmaq duzgun olmazdi Her seyden once onlar bezek esyasi idi Her dord gunden bir muisklerin iri ehali menteqelerinde ticaret evleri qurulurdu Xarici ticaret de ciceklenirdi Xarici ticaretin inkisafi ucun Duz Yolu adlandirilan yol tikildi Cunki duz eksportun esas vasitesi hesab olunurdu Avropalilarin bu erazilere gelisine qeder tayfa ittifaqlari adlanan dovlet birlikleri fealiyyet gosterirdi Ehalinin esas ve istehsal quvvesi kendli senetkar komurcu cibcalar teskil edirdi Onlar duzleri becerir keramika hazirlayir pambiqdan muxtelif nov parca toxuyurdular Rehber ve kahinler cemiyyetin elitasi hesab olunurdu Onlari tekce gozel heyat terzine gore deyil hem de yarasiqli geyimlerine gore de taniyirdilar Tac ve sine ucun zinyet esyasi yalniz ali hokumet rehberine mexsus olan predmet idi Onun sarayi qizil tebeqe ile divar yazilari ile bezedilirdi Hakim olerken taxta onun boyuk bacisinin oglu sahib olurdu Qanuni varis olmadiqda ise hakim ozu istediyi sexsi taxta secirdi Taxta secilen namizedler xususi sinaga celb olunurdular Tacqoyma merasimi dini dunyagorusle bagli idi Melum oldugu kimi Kolumbun melumatina gore hindular Gunes ae Aya etiqad edirdiler Onlarin tesevvurune gore Gunes ve Ay insanlardan cox cox qedimlerde movcud olmuslar Daha sonralar kisi gilden qadin ise otdan yaranmisdi Bu dini tesevvurler cibcalarin dini adet enenelerinin esasini teskil edirdi Inklerin sivilizasiyasi Redakte Inka terminin menseyi gunes sozunden goturulmusdu Onlarin medeniyyetinin tarixi 1200 1572 ci illeri ehate edir Inklerin olkesi materikin cenub qerbinden baslayaraq cenuba dogru bir nece min kilometre qeder uzanirdi Ozunun ciceklenme caginda hemin erazide 15 16 milyon adam yasayirdi Bu xalqin menseyi haqqindaki efsanede deyilir ki Gunes Allahi Inti kederle yer uzerinde insanlarin heyatini musahide edirdi insanlar vehsi heyvanlardan da ecaib formada yasayirdi Gunes Allahinin onlara yazigi geldiyinden oz ovladlarini oglu Manko Kapaka ve qizi Mama Oklonu yere gonderir Temiz qizildan onlara esa veren Ilahi Ata esasinin cetinlik cekmeden yere girdiyi erazide meskunlasmagi emr edir Bu hadise Kusko duzenliyinde bas verdiyi ucun Gunes Allahinin emrine gore burada salinan sehere Kasko adi verildi Burada meskunlasmis insanlara din ve qanunlar verildi teserrufatla mesgkl olmaq oyredildi Manko Kapak dovlet yatarmaqla onun ilk Inki yeni hakimi oldu Mama Oklo ise onun arvadi oldu Cetin tebii serait hava catismazligi asagi atmosfer tezyiqi torpaqlarin az mehsuldarligi ve insanlarin durmadan sayinin artmasi yasamaq erazini genislendirmek ugrunda mubarizeni zeruri etdi Bu zaman inkler yerli ehalini qesb olunmus torpaqlara yerlesdirdiler onlarin erazisine ise imperiyanin merkezi rayonlarindan gelenleri meskunlasdirdilar Dovlet dili kecua dili elan edilmisdi Inkler oz dovletlerini Tauantinsuyu Dord torpaq hisse torpagi adlandirdilar Cunki dovlet heqiqeten de 4 hisseye eyalete bolunurdu Eyaletler de dairelere bolunerek Ink memuru terefinden idare olunurdu Daireye bir nece kend daxil idi Bunlarin her biri bir ve ya bir nece nesle mexsus idi Imperiyanin butun torpaqlari uc hisseye bolunurdu tayfalarin torpaqlari Gunesin torpaqlari buradan gelen gelir kahinler ve qurbanverme merasimlerine xerclenirdi dovlet ve Inklerin torpaqlari dovlet apparati herbci insaatcilar ve d teminati ucun Bu olkede acliqdan olen yox idi Islemek qabiliyyeti olmayanlari dovlet en zeruri minimumlarla temin edirdi Inklerin teserrufatinin esasini heyvandarliq ve kend teserrufati teskil edirdi Onlar da Peruda yetisdirilen mehsullari istehsal edirdiler Tebii serait onlari suvarma qurgulari kanal arx ve s tikmeye mecbur edirdi Torpaq el ile insanin boyu hundurluyunde taxtalarla sumlanirdi Senetkarliq yaxsi teskil olunmusdu Mahir duluscular silah hazirlayanlar zergerler toxucular Kuskoda yasayib yaradirdilar Inkanin teminati ile calisaraq ictimai qulluqcular hesab olunurdular Inkler metallurgiya sahesinde de nailiyyetler elde etmisler Toxuculuq senetler icerisinde xususi yer tuturdu Bu olkede alver munasibetlerini dovlet mubadilesi evez edirdi Muxtelif iqlim zonalarindan olanlari muxtelif memulatlarla temin edirdiler Mubadilenin esas formasi kimi her on gunden bir yarmarkalar teskil olunurdu Imperiyanin bascisi ve onun heyatinin tenzimleyicisi Gunesin oglu hesab olunan Intip Koridir diger adi Sapa Inkadir yeni Yegane Inka Bele hesab olunurdu ki o torpaga Gunesin tapsirigini yerine yetirmek ucun gelmisdir Inka imperiyanin mutleq hokmdari idi O oz elinde butun iqtisadi siyasi qanunverici herbi hakimiyyeti cemlesdirirdi Uzun bir muddet o hem de ali kahin hesab olunurdu Onun bahali geyimi qizil ve gumusden olan qab qacagi ikinci defe istifade olunurdu Inka qirmizi agacdan olan taxt tacda eylesirdi Huzuruna gelenler onun uzunu gore bilmirdiler cunki o perde ile ortulmusdu Onu qizil ve gumusden hazirlanmis xususi xerekde gezdirirdiler Oldukden sonra Inkanin cesedini balzamlayirdilar Mumiyani qizil taxt taca eylesdirir yaninda ise imperatorun qizildan heykelini qoyurdular Hokumetin yuxari pillesini Inkanin qan qohumlari teskil edirdi Butun yuksek dovlet yerlerini onlar tuturdular Asagi kateqoriyaya ise tabe olan xalqlarin rehberleri onlarin aileleri oz guc ve qabiliyyetine gore buraya daxil olan muxtelif rutbeli qulluqcular daxil idi Ink imperiyasinin her biri 40000 adamdan ibaret olan dord ordu birliyi movcud idi Bu ordu Kolumba qederki Amerikada en neheng ordusu idi Herbi hazirliq 10 yasdan 18 e qeder davam edirdi Ordunun yuksek intizami telebi var idi Doyus zamani silahdan elave psixoloji vasitelerden de qorxulu sesler fleyta ve tebillerin sesinden ve s istifade olunurdu Inkler cemiyyetinin esasini bascisi ata hesab edilen aile teskil edirdi Aileler manqalara bolunurdu bir manqa 5 aileni iki manqa 10 aileni uc manqa 50 dord manqa 100 aileni teskil edirdi Inklerin imperiyasinda vetendaslarin on yas kateqoriyasi qanunilesdirilmisdi Kisiler ucun birinci uc qrup 9 yasina qeder oglanlar dorduncu qrup 9 yasdan 12 e qeder ovculuq besinci 12 yasdan 18 e qeder heyvanlarin ovlanmasi altincisi 18 yasdan 25 e qeder herbi ve ya kuryer xidmeti yeddinci 25 yasdan 50 e qeder ictimai islerde xidmet sekkizinci 50 yasdan 80 e qeder usaqlarin terbiyesi doqquzuncu 80 yas ve ondan sonraki kar agsaqqallar onuncu qrupu xesteler teskil edirdi Qadinlarin yas kateqoriya tesnifati kisilerden ferqlense de eyni prinsiplere xas idi Bir yas kateqoriyasindan digerine kecid zamani insanin adi deyisdirilirdi Ink cemiyyetinde temizlik seliqe sahmana xususi diqqet yetirilirdi Kisiler yetkinlik elameti kimi dize qeder qisa yubkalar qolsuz koynekler qadinlar ise sade uzun yun paltarlar geyinirdiler Qadinlar paltarin ortasini zovqle bezedilmis genis kemerle baglayirdilar Ayaqqabalir lama yunundan hazirlanan sendeller idi Soyuq havada inklerin hamisi uzun ve isti yagmurluqlar geyinirdiler Tauantinsuy qanunlari yazilmamis olsalar da onlar mulki ve cinayet novlerine bolunurdu Allaha iftira allahsizliq issizlik tenbellik yalanciliq ogurluq adamoldurme en agir cinayetler hesab olunurdu Gunahlarini tayfa rehberleri ve yuxari cemiyyetin numayendelerinden olan hakimler muhakime edirdi Qanunlarin esasinda deqiq prinsipler baslica yer tuturdu cezalara qovulma doyulme en yuksek ceza ise olum cezasi idi Buraya asilma dord hisseye bolunme dasla vurma ve d daxil idi Inam etiqad da inklerin qoruyub saxladiqlari esas menevi unsurlerden biri idi Inklerin dunyagorusune gore Kainatin ali Yaradicisi Kon Tiki Virakocadir Dunyani yaradirken Ali Yaradici olan Virakoca uc esas unsurden torpaq su ve oddan istifade etmisdi Inklere gore Kosmos uc seviyyeden ibaretdir ali tebeqe semadir Buranin esas sakinleri Gunes onun arvadi bacisi Aydir Ikinci tebeqe orta tebeqedir ki burada heyvan ve bitkiler insanlar yasayirlar Ucuncu tebeqe oluler ve yeni yaradilacaqlarin meskenidir Sonuncu iki tebeqe bir birile magara saxta bulaq vasitesile elaqe saxlayaraq yuxari alem ile munasibet Inkanin vasitesile heyata kecirilir Resmi dovlet ideologiyasini Gunes Inti ayini teskil edirdi Onun ucun her gun qurban kimi ag lamalarin ocaqda yandirilmasi ayini kecirilirdi Bundan basqa imperatorun serefine 10 yasina qeder gozel usaqlarin qurban vermesi ayini de icra edilirdi Ikinci dereceli allahlara Qadinlarin himayedari Mama Kilya Ildirim ve firtina allahi Ilyapa ve d aid idi Muqeddes quvveler icerisinde ruhlar esas yer tuturdu Onlar qaya magara agac bulaq das ve ecdadlarin mumiyalarinda meskunlasmislar Ruhlara dua oxunur secdeedilir qurban kesilirdi Butun dini enene ve merasimler kahinlerin ixtiyarinda idi Her il olke boyu 4 5 yasli gozel qizlar secilerek monastirlara gonderilirdiler Burada onlara musiqi oxumaq tikis yemek hazirlamaq oyredilirdi Imperiyanin paytaxti ve remzi Kusko seheri idi Bu seher das ve qizildan tikilmis nagilvari bir yer idi Seherde Inkanin iqametgahi yerlesirdi Ali hakimiyyet orqanlari ayin merkezleri seher xidmetleri mehz burada yerlesirdi Kusko seheri en vacib teserrufat ve medeni bir merkez idi En zeruri tedris mussiselerinde 4 il erzinde inkalilara butun elmler oyredilirdi Bu seherde XVI esrde 200 min sakin 25 ev movcud idi Evler parlaq boyalarla renglenir mermer ve yasma dasi ile bezedilirdi Evlerin qapi ve pencereleri qizil cercivelerle bezedilirdi Seherin su kanali ve kanalizasiyasi da movcud idi Kusko seherinin yerlesdiyi duzenlik her terefden daglarla ehate olunsa da cenub serqde giris ucun yer movcud idi Kuskonun merkezinde Senlik meydani yerlesirdi Meydan beser tarixinde en boyuk uzunlugu 350 addim qizil zencirle serhedlenmisdi Yaxin kuceler muqeddes yer ve mebedlerle ehatelenmisdi Bunlardan en baslicasi Gunes mebedi idi Mebedin divarlari qizil lovhelerle bezedilmisdi Divarlarin icerisinde xalcalarla ortulmus qizil taxtlarda vefat etmis imperiya hakimlerinin mumiyalari yerlesdirilmisdi Yaxinliqdaki mebedlerden biri de gumus ile uzlenmis Ay mebedi idi Mebedin mehrabinda Inkanin heyat yoldasinin musiyasi muhafize olunurdu Bina kompleksinin diger terefinde Ildirim Simsek ve Goy qursaginin muqeddes yerleri pirleri de yerlesirdi Ondan bir qeder aralida ise Kuskonun yaritebii yarisuni olan fantastik bagi yerlesirdi Kuskoda bir cox maraqli seyler movcuddur Onlardan biri Cenubi Amerikanin mocuzesi hesab edilen Macu Pikcu qalasi 1500 cu il hesab edilirdi Macu Pikcudaki butun binalar muxtelif hundurluklerde yerlesirdi Ona gore de qalanin 100 mertebesi vardi Onunla bir yerde Gunes mebedi Uc pencere mebedi ve ali kahin sarayi yerlesirdi Bura seherin birinci hissesini teskil edirdi Ikinci hisse ise Sah kvartali Sahzade sarayi Inkanin sarayindan ibaret idi Seher qalanin ucuncu hissesini siravi sakinlerin yasayis evleri yerlen kvartal teskil edirdi Tauantinsuyunun butun yasayis menteqelerini bir birile cox agilli sistem esasinda dusunulmus ve salinmis yollar teskil edirdi Esas iki yol movcud idi Bunlardan biri ekvatorun yaxinligindan muasir Ekvador imperiyasinin simalinda baslanan Maule cayinda qurtaran yoldur Bu yolun uzunlugunun umumi mesafesi 5250 km idi Ikinci yol simal sahili Tumbes cenubla birlesdirilirdi Her iki yol dag yukseklikleri bataqliq cengellik caylarindan kecib uzanirdi Bu inklerin en boyuk medeni nailiyyetlerinden idi Inklerin medeniyyetinde kipu adlanan yazi novu muhum hadise idi Kipu poct vasitesile duyunlerle oturulen informasiya idi Duyunlerin sayi hadiselerin mezmun ve medeniyyetinden xeber verirdi Yogun duyun ve ona baglanmis kicik duyunlerin sayi kemiyyet gostericilerini ifade edirdi Iplerin rengi remzi seciyye kesb edirdi Ag rengli ip gumus ve dunyani sari ip qizili qara ip xestelik ve zamani qirmizi ip ordunu ve s ifade etdirirdi Muasir gune qeder gelib catmis kipunun uzunlugu 165 sm enini 6 sm teskil edir Inklerin ozunexas edebiyyat musiqi ve reqsleri de var idi Bu xalqin dini ve kubar himn efsane esatir ballada dua kicik hecmli epik eserleri ser temsil ve s movcud idi Dunya dramaturgiyasinin incilerinden biri kimi serlerde tecessum tapan Apu Olyantay adli drami idi Bu dram eseri indi de Latin Amerikasinin teatrlarinda tamasaya qoyulur Inkler hem de mahir musiqiciler idi Onlarin qammasinda yalniz bes ses do re fa sol lya movcud idi Bu sesler altinda inkler mahni oxuyur reqs edirdiler Reqsin bir nece novu herbi kisi coban xalq ve s reqsleri movcud idi Inklerin ozunexas elmi bilikleri de vardi Riyaziyyat astronomiya muhendis tibb saheleri uzre bilikler muhum yer tuturdu Riyaziyyat esas elm sahesi sayilirdi O statistikanin inkisafina tekan vermisdi Riyaziyyat el mi astronomiyada da tetbiq olunurdu Perunun butun erazilerinde qurulan resedxanalarda gunesin veziyyeti musahide edilir Gunes Ay Venera Saturn Mars Merkuri burclerin sirasi izlenilir elde edilen bilikler qeyde alinirdi Butun bu irelileyislere baxmayaraq neheng Gunes hakimiyyeti sivilizasiyasi avropalilarin Amerikani qesb etmesinden sonra suquta ugradi Belelikle Kolumba qeder Cenubi Amerika medeniyyeti uc esas merheleni kecmisdi hindu tayfalarinin yaratdigi ibtidai medeniyyet nisbeten yuksek seviyyeli ilk sinifli cemiyyete qederki medeniyyet nehayet yuksek inkisafiolan sinifli cemiyyetin medeniyyeti Menbe RedakteMedeniyyet tarixi ve nezeriyyesi Ali mektebler ucun derslik Baki 2010 Menbe https az wikipedia org w index php title Cenubi Amerika medeniyyeti amp oldid 3705657, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.